ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΦΥΣΙΚΟΥ ΑΕΡΙΟΥ (ΑΣΦΑ)

Εισαγωγή

«Είναι φορές που βγαίνω στον αέρα λες και διαβάζω την Iλιάδα. Παίρνω το μονοπάτι που τραβάει ψηλά πάνω απ’ τα σπίτια, και καθώς -όσο ανεβαίνω- αλλάζουν σχήμα οι αγκαλιές και οι κάβοι, μέσα μου αλλάζουνε θέση και μορφή τα αισθήματα: η ταυτότητα των ηρώων, η άγρια ικανοποίηση να λες όχι, το ευθύ, το λαμπερό, το ποτέ δυο φορές το ίδιο […]»

§1 Αντικείμενο μελέτης, έναυσμα και σκοπός

Το φυσικό αέριο ορίζεται ως καύσιμο, το οποίο υπό κανονικές συνθήκες (1,013 bar και 0 ºC) είναι σε αέρια μορφή, συνίσταται από μείγμα υδρογονανθράκων και εξάγεται από γεωλογικούς σχηματισμούς. Αυτός ο καθαρά τεχνικού χαρακτήρα ορισμός παρίσταται, ίσως, ανορθόδοξο να αφετηριάζει ένα νομικού χαρακτήρα πόνημα, όπως φιλοδοξεί να είναι το παρόν. Αυτή η prima facie ανορθοδοξία, ωστόσο, δείχνει να ανατρέπεται, αν αναλογιστεί κανείς ότι το φυσικό αέριο, όπως ορίστηκε ανωτέρω, αποτελεί τη δεύτερη σημαντικότερη πηγή ενέργειας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, με την ανάπτυξη του τομέα να κινείται, κατά τις τελευταίες δεκαετίες, με ρυθμούς γεωμετρικής προόδου. Η σύνδεση του φυσικού αερίου, σε επίπεδο δογματικό, με τον κλάδο του δικαίου που αποκαλείται «Δίκαιο της Ενέργειας» και, σε επίπεδο στρατηγικό, με τη θεμελιώδη ενωσιακή και εθνική επιδίωξη διασφάλισης της ασφάλειας εφοδιασμού καθίσταται, με αυτόν τον τρόπο, προφανής.

Από τη μία πλευρά, το Δίκαιο της Ενέργειας συνιστά πλέον, αναντίλεκτα, αυτόνομο επιστημονικό κλάδο, ο οποίος έχει χαρακτήρα διατομεακό, πολυκλαδικό

και πολυπρισματικό. Μολονότι δε, εκ πρώτης όψεως, το Δίκαιο της Ενέργειας φαντάζει, ως αντικείμενο, αρκετά «τεχνικό», υπάρχουν διαστάσεις του οι οποίες ανάγονται στο ίδιο το Σύνταγμα, δηλαδή στη γενικότερη ως προς το περιεχόμενο και υπέρτατη ως προς την τυπική ισχύ της πηγή του (εσωτερικού) μας δικαίου, παρά το γεγονός ότι το ισχύον ελληνικό Σύνταγμα δεν περιέχει καμία ρητή διάταξη σχετικά με την ενέργεια. Αυτή η φαινομενική «έλλειψη», άλλωστε, διόλου έχει εμποδίσει το Συμβούλιο της Επικρατείας να παραγάγει πλούσια νομολογία στον τομέα του Δικαίου της Ενέργειας.

Η ανάπτυξη του Δικαίου της Ενέργειας συνδέθηκε, μεταξύ άλλων, με τη μεταρρύθμιση που έλαβε χώρα για τη μετάβαση, από μονοπωλιακού χαρακτήρα δομές οργάνωσης του σχετικού τομέα, στην ελεύθερη αγορά. Η επιδίωξη της απελευθέρωσης του τομέα της ενέργειας, τμήμα του οποίου αποτελεί και ο τομέας του φυσικού αερίου, είναι ενωσιακής προέλευσης και έχει καθορίσει, σε μεγάλο βαθμό, την αντίστοιχη εθνική ενεργειακή πολιτική και νομοθεσία. Η απελευθέρωση της αγοράς φυσικού αερίου, επί της ουσίας, σημαίνει αναγνώριση του δικαιώματος ελεύθερης επιλογής προμηθευτή υπέρ των καταναλωτών. Με άλλα λόγια, σε μία ελεύθερη αγορά φυσικού αερίου, ο κάθε τελικός πελάτης πρέπει να είναι σε θέση να επιλέξει από ποιον προμηθευτή θα προμηθευτεί φυσικό αέριο και, επίσης, να μπορεί ανά πάσα στιγμή να αλλάξει προμηθευτή.

Η μετάβαση από το μοντέλο οργάνωσης του δημοσίου μονοπωλίου, στο πλαίσιο του οποίου όλες οι ενεργειακές δραστηριότητες παρείχοντο από την αυτή, κρατική, κατά βάση, οντότητα στο μοντέλο της ελεύθερης αγοράς έλαβε χώρα επί τη βάσει σειράς νομοθετικών μέτρων, τα οποία θέσπισε σε «κύματα» Οδηγιών και Κανονισμών ο ευρωπαίος νομοθέτης, και, προς ενσωμάτωση αυτών στην εθνική έννομη τάξη, ο εθνικός νομοθέτης. Βέβαια, τμήματα του τομέα της ενέργειας και, συγκεκριμένα, του φυσικού αερίου ερείδονται σε υποδομές, οι οποίες αποτελούν φυσικά μονοπώλια, διαφορετική οργανωτική ρύθμιση των οποίων (όπως, κατά βάση, το άνοιγμά τους στον ελεύθερο ανταγωνισμό, το οποίο θα επέτρεπε το διπλασιασμό τους, ώστε ο κάθε φορέας να δύναται, λόγου χάριν, να αναπτύξει τη δική του υποδομή φυσικού αερίου, ενδεικτικά έναν αγωγό μεταφοράς φυσικού αερίου) κρίνεται, με τα σημερινά δεδομένα, ότι θα ήταν ανορθολογική και θα έβαινε ενάντια στην αρχή της οικονομικότητας. Ως εκ τούτου, ο τομέας του φυσικού αερίου διακρίνεται από τη διχοτόμηση που χαρακτηρίζει τις σχετιζόμενες με αυτόν ενεργειακές δραστηριότητες, από τη μία πλευρά, σε ανταγωνιστικές (εισαγωγή, προμήθεια) και, από την άλλη πλευρά, σε μονοπωλιακές [μεταφορά, διανομή, αεριοποίηση υγροποιημένου φυσικού αερίου (ΥΦΑ) και αποθήκευση φυσικού αερίου], ερειδόμενες επί υποδομών οι οποίες θεωρούνται φυσικά μονοπώλια.

Μείζον τμήμα της ύλης του Δικαίου της Ενέργειας αποτελούν οι αρχές και οι κανόνες που καθιστούν ομαλή τη συνύπαρξη των (θεωρούμενων ως) εκ φύσεως μονοπωλιακών τμημάτων του τομέα του φυσικού αερίου με τις ανοιχτές στον ανταγωνισμό δραστηριότητες. Τέτοιοι κανόνες είναι, πρωτίστως, ο διαχωρισμός των πρώην καθετοποιημένων επιχειρήσεων φυσικού αερίου, η υποχρέωση παροχής πρόσβασης σε τρίτους (Third-Party Access), η ειδική τιμολογιακή πολιτική για τις μη ανταγωνιστικές δραστηριότητες και η επιβολή υποχρεώσεων παροχής Υπηρεσιών Κοινής Ωφέλειας (ΥΚΩ). Το Δίκαιο της Ενέργειας διέπει, πέρα από τη ρύθμιση της αγοράς ενέργειας, και την εποπτεία της ορθής εφαρμογής των ως άνω κανόνων, αρμοδιότητες οι οποίες ανατίθενται αμφότερες σε ειδική ανεξάρτητη αρχή, στη χώρα μας στη Ρυθμιστική Αρχή Ενέργειας (ΡΑΕ).

Παράλληλα, το φυσικό αέριο και οι βασικές δραστηριότητες φυσικού αερίου συνδέονται με τη στρατηγικής φύσεως επιδίωξη της ασφάλειας του εφοδιασμού, η οποία συνίσταται στην εξασφάλιση ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση και τα κράτη μέλη της θα εφοδιάζονται με την απαραίτητη ενέργεια και δεν θα βρίσκονται εκτεθειμένα σε ενεργειακές κρίσεις. Οι ισορροπίες στο σημείο αυτό είναι ιδιαίτερα λεπτές, τόσο λόγω της άρρηκτης σύνδεσης των ενεργειακών πηγών με την εθνική κυριαρχία και τη συνεπακόλουθη «ευαισθησία» των κρατών στον τομέα αυτό, όσο και λόγω της διαπίστωσης ότι στην Ευρώπη δεν λαμβάνει χώρα σημαντική

παραγωγή φυσικού αερίου, με αποτέλεσμα η τελευταία να προμηθεύεται φυσικό αέριο από τρίτες χώρες, με κυρίαρχο (ακόμη) το ρόλο της Ρωσίας, γεγονός που την εκθέτει, όμως, σε σημαντικούς κινδύνους, σε περίπτωση γεωπολιτικών κρίσεων.

Κομβικής σημασίας για τη διασφάλιση του ενεργειακού εφοδιασμού είναι, πέρα από τη διαφοροποίηση των πηγών ενέργειας, στην επίτευξη της οποίας συντείνει και η ολοένα εντεινόμενη ανάπτυξη του υγροποιημένου φυσικού αερίου, η ύπαρξη και λειτουργία πληθώρας υποδομών φυσικού αερίου. Ως υποδομές φυσικού αερίου νοούνται τα συστήματα μεταφοράς, τα δίκτυα διανομής, οι εγκαταστάσεις αεριοποίησης υγροποιημένου φυσικού αερίου και οι εγκαταστάσεις αποθήκευσης φυσικού αερίου. Οι υποδομές αυτές, οι οποίες έχουν μονοπωλιακό χαρακτήρα, ρυθμίζονται διεξοδικά σε επίπεδο ενωσιακό, καθώς αποτελούν conditio sine qua non τόσο για την ύπαρξη του τομέα του φυσικού αερίου, γενικότερα, όσο και για τη δυνατότητα άσκησης των ανταγωνιστικών δραστηριοτήτων του τομέα αυτού. Κάθε μία από αυτές τις υποδομές ρυθμίζεται ειδικώς σε επίπεδο ενωσιακό και, κατ’ επέκταση, εθνικό, ανάλογα με τις ιδιαιτερότητες της κάθε «υπο-κατηγορίας».

Στην ελληνική έννομη τάξη, οι ως άνω υποδομές, με την εξαίρεση των δικτύων διανομής φυσικού αερίου, τα οποία έχουν ακολουθήσει μία ιδιαίτερη πορεία, μπορούν να είναι οργανωμένες και να λειτουργούν είτε ως τμήματα του Εθνικού Συστήματος Φυσικού Αερίου (ΕΣΦΑ) είτε ως Ανεξάρτητα Συστήματα Φυσικού Αερίου (ΑΣΦΑ). Τα ΑΣΦΑ αποτελούν υποδομές οι οποίες είναι ανεξάρτητες από το Εθνικό Σύστημα Φυσικού Αερίου (ΕΣΦΑ), ανεξαρτήτως διασύνδεσής τους με αυτό. Επί της ουσίας, είναι περιορισμένες, κατά τόπο και λειτουργία, υποδομές φυσικού αερίου, οι οποίες εξυπηρετούν ανάγκες σε φυσικό αέριο σε περιοχές που δεν είναι δυνατή η εξυπηρέτησή τους από το Εθνικό Σύστημα Φυσικού Αερίου, ενώ, γενικότερα, δια της κατασκευής και λειτουργίας τους διασφαλίζεται σε ακόμα πιο ικανοποιητικό βαθμό ο ενεργειακός εφοδιασμός της χώρας και η διαφοροποίηση των ενεργειακών πηγών.

Η «είσοδος» των ΑΣΦΑ στην εθνική νομοθεσία λαμβάνει χώρα, για πρώτη φορά, το έτος 2005 (ν. 3428/2005). Ο λόγος γίνεται για εθνική μόνο (και όχι ενωσιακή) νομοθεσία, κατά το μέτρο που η ενωσιακή νομοθεσία περιλαμβάνει ρυθμίσεις για τα συστήματα φυσικού αερίου, χωρίς να τα διακρίνει σε Εθνικό και Ανεξάρτητα. Κατά συνέπεια, οι κανόνες και οι διαδικασίες που εφαρμόζονται επί του ΕΣΦΑ και των ΑΣΦΑ, καθώς και των αντίστοιχων διαχειριστών, είτε ομοιάζουν είτε ταυτίζονται σε ορισμένα σημεία. Ωστόσο, την ίδια στιγμή υφίστανται σημαντικές διαφορές, οι οποίες δικαιολογούν τη διακριτή αντιμετώπιση και εξέταση

των ΑΣΦΑ σε σχέση με το ΕΣΦΑ. Ο σήμερα ισχύων βασικός ενεργειακός νόμος, ο ν. 4001/2011, διαλαμβάνει ειδικό κεφάλαιο για τη ρύθμιση των ΑΣΦΑ, οι διατάξεις του οποίου εξειδικεύονται περαιτέρω στον Κανονισμό Αδειών Φυσικού Αερίου. Η νομοθετική και κανονιστική ρύθμιση των ΑΣΦΑ βρίσκει, κατά τα τελευταία χρόνια, όλο και μεγαλύτερη πρακτική εφαρμογή, καθώς αναπτύσσονται αρκετές υποδομές φυσικού στη χώρα, οι οποίες οργανώνονται και λειτουργούν υπό το καθεστώς ΑΣΦΑ, είτε αγωγοί φυσικού αερίου είτε εγκαταστάσεις ΥΦΑ και αποθήκευσης φυσικού αερίου.

Τούτων λεχθέντων, το ανά χείρας έργο ως κεντρικό αντικείμενο έχει τα Ανεξάρτητα Συστήματα Φυσικού Αερίου, ως θεμελιώδεις υποδομές φυσικού αερίου συνδεόμενες με την άσκηση μη ανταγωνιστικών δραστηριοτήτων, τους κανόνες που διέπουν την οργάνωσή τους και τη συνύπαρξή τους με τα ανταγωνιστικά τμήματα του οικείου ενεργειακού τομέα, όπως αυτοί αποτυπώνονται στην ενωσιακή και εθνική νομοθεσία και δευτερογενή ρύθμιση, το αδειοδοτικό καθεστώς που τα διέπει, αλλά και την εφαρμογή του συνόλου των ανωτέρω στην πράξη, μέσα από την προσέγγιση των επιμέρους υποδομών ΑΣΦΑ που λειτουργούν ή αναπτύσσονται, επί του παρόντος, στην ελληνική επικράτεια.

Έναυσμα για τη συγγραφή της προκείμενης μονογραφίας παρέσχε η διαπίστωση του σχετικού βιβλιογραφικού κενού, σε συνδυασμό με την αλματώδη ανάπτυξη των υποδομών ΑΣΦΑ στη χώρα μας, η οποία περιλαμβάνει έργα αιχμής, έργα τα οποία βρίσκονται στο σταυροδρόμι πολλών επιστημονικών κλάδων, με τουλάχιστον κάποια από αυτά να «κινούνται» σε αχαρτογράφητα, τόσο για τον έλληνα νομικό όσο ακόμα και για τον έλληνα τεχνικό επιστήμονα ύδατα. Ούτως εχόντων των πραγμάτων, η επιδίωξη στόχων όπως η συστηματοποίηση των νομικών κανόνων που διέπουν τα ΑΣΦΑ, η επισήμανση των αδυναμιών ή αστοχιών της νομοθετικής και κανονιστικής ρύθμισης που τυχόν προκύπτουν από την εφαρμογή των οικείων ρυθμίσεων, οι οποίες ενεργοποιήθηκαν το πρώτον σχετικά πρόσφατα και, κατά το δυνατό, η πρόταση αντιμετώπισης των εν λόγω αστοχιών, κρίθηκε επιβεβλημένη τόσο από το δόγμα του Δικαίου της Ενέργειας όσο και από την ίδια την Πράξη. Οι στόχοι αυτοί, σε συνδυασμό με την ανάγκη ανάδειξης του ρόλου των ΑΣΦΑ στη διασφάλιση του ενεργειακού εφοδιασμού, κατά το μέτρο που αυτά αποτελούν κομβικό παράγοντα «πολυφωνίας» των υποδομών φυσικού αερίου και των ενεργειακών πηγών, διέπουν το σύνολο του έργου ως κόκκινη κλωστή (roter Faden).

§2 Δομή

Όπως τονίστηκε, τα Ανεξάρτητα Συστήματα Φυσικού Αερίου (ΑΣΦΑ) αποτελούν σημαντικό τμήμα της εγχώριας και ενωσιακής αγοράς φυσικού αερίου. Παράλληλα, ο ρόλος τους ενισχύεται διαρκώς, καθώς αποτελούν έναν από τους βασικότερους παράγοντες διαφοροποίησης των ενεργειακών πηγών της Ένωσης και των

κρατών μελών της. Η σημασία τους για την ασφάλεια του εφοδιασμού της Ένωσης διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στις πρωτοβουλίες που έχουν αναληφθεί σε επίπεδο στρατηγικό, νομοθετικό και οικονομικό προς περαιτέρω ανάπτυξη των Συστημάτων Φυσικού Αερίου στην Ευρώπη.

Το έργο αναπτύσσεται σε τέσσερα Μέρη, Α' Μέρος, Β' Μέρος, Γ' Μέρος και την ενότητα «Αντί επιλόγου». Το Α' Μέρος είναι αφιερωμένο στην αγορά φυσικού αερίου στην εθνική και την ενωσιακή της διάσταση (1ο Κεφάλαιο), στη χονδρεμπορική αγορά φυσικού αερίου και τα μοντέλα οργάνωσής της (2ο Κεφάλαιο) και στο ρόλο της Ρυθμιστικής Αρχής Ενέργειας στον τομέα του φυσικού αερίου (3ο Κεφάλαιο). Ειδικότερα, στο 1ο Κεφάλαιο του Α' Μέρους επιχειρείται μία διεξοδική παρουσίαση της αγοράς του φυσικού αερίου, τόσο σε επίπεδο εθνικό όσο και σε επίπεδο ευρωπαϊκό ενωσιακό. Μετά από σύντομη αναφορά στην έννοια του φυσικού αερίου και την ιστορία που έχει ακολουθήσει το συγκεκριμένο καύσιμο μέχρι να φτάσει, σήμερα, στο σημείο να αποτελεί τη δεύτερη σημαντικότερη πηγή ενέργειας σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, παρατίθενται οι διεργασίες που έλαβαν χώρα, προκειμένου το φυσικό αέριο να ενταχθεί στο ενεργειακό μείγμα της Ελλάδας και της Ένωσης. Έπειτα, παρουσιάζεται η ιδιαίτερη πορεία που έχει ακολουθήσει το φυσικό αέριο στην πρωτογενή και την παράγωγη ενωσιακή νομοθεσία, με τα κελεύσματα της δεύτερης, πρωτίστως δε τα σχετιζόμενα με την απελευθέρωση της αγοράς φυσικού αερίου, να έχουν, σε μείζονα βαθμό, συνδιαμορφώσει την εθνική πολιτική και νομοθεσία στον τομέα αυτό. Την αποδελτίωση των βασικών σημείων των «γενεών» μέτρων που έχουν, κατά καιρούς, θεσπιστεί από τον ευρωπαίο νομοθέτη για τη σταδιακή μετάβαση σε μια απελευθερωμένη αγορά φυσικού αερίου, η οποία κρίνεται ότι θα συμβάλει στον ευρύτερο στόχο της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, ακολουθεί εκτεταμένη αναφορά στη διάρθρωση της, σχετικά νέας αλλά ταχέως αναπτυσσόμενης, ελληνικής αγοράς φυσικού αερίου και των επιμέρους δραστηριοτήτων που αυτή διαλαμβάνει. Τέλος, παρουσιάζονται οι βασικοί άξονες του Οδικού Χάρτη Αγοράς Φυσικού Αερίου για την περίοδο 2017-2022.

Ως λιανική αγορά φυσικού αερίου νοείται, επί της ουσίας, η αγορά προμήθειας φυσικού αερίου σε τελικούς πελάτες, δηλαδή σε πρόσωπα που αγοράζουν φυσικό αέριο αποκλειστικά για δική τους χρήση. Από το 2018, η συγκεκριμένη αγορά έχει αποβάλει το μονοπωλιακό χαρακτήρα που είχε μέχρι τότε και, πλέον, οι εταιρείες προμήθειας φυσικού αερίου σε τελικούς πελάτες δραστηριοποιούνται χωρίς περιορισμούς στις περιοχές όπου λειτουργεί δίκτυο διανομής. Στον αντίποδα της λιανικής αγοράς φυσικού αερίου, με τον όρο χονδρική ή, άλλως, χονδρεμπορική αγορά φυσικού αερίου νοείται ο τόπος συνάντησης εισαγωγέων και προμηθευτών, όπου οι μεν πρώτοι διαθέτουν και πωλούν το φυσικό αέριο που εισάγουν, ενώ οι δεύτεροι απορροφούν και αγοράζουν το φυσικό αέριο που απαιτείται για την εξυπηρέτηση των ενεργειακών αναγκών των πελατών τους, δηλαδή με στόχο την περαιτέρω διάθεσή του. Τα μοντέλα που εφαρμόζονται διεθνώς

για την οργάνωση της χονδρεμπορικής αγοράς ενέργειας, συμπεριλαμβανομένου του φυσικού αερίου, είναι τρία: το σύστημα των υποχρεωτικών δημοπρασιών ενέργειας, η χρηματιστηριακή αγορά και οι διμερείς συμβάσεις φυσικής παράδοσης. Στο 2ο Κεφάλαιο του Α' Μέρους παρουσιάζονται τα τρία αυτά συστήματα, με το πρώτο να έχει εφαρμοστεί για χρόνια στη χώρα μας στον τομέα του ηλεκτρισμού, το δεύτερο να αποτελεί το σήμερα ισχύον καθεστώς στον ίδιο τομέα, περιλαμβάνοντας, μάλιστα, και χρηματοπιστωτικά μέσα, και το τρίτο, κατά σειρά, να συνιστά το μοντέλο λειτουργίας της αγοράς φυσικού αερίου σήμερα. Ωστόσο, ήδη έχουν ληφθεί σημαντικές πρωτοβουλίες για την υιοθέτηση, στην Ελλάδα, μιας χρηματιστηριακού τύπου χονδρεμπορικής αγοράς φυσικού αερίου, κατά τα διαλαμβανόμενα στο 2ο Κεφάλαιο του Α' Μέρους.

Ο ρόλος της Ρυθμιστικής Αρχής Ενέργειας (ΡΑΕ) στη ρύθμιση και εποπτεία της αγοράς φυσικού αερίου έχει ενισχυθεί σημαντικά, ιδίως, μετά τη θέση σε ισχύ του βασικού ενεργειακού νόμου της ελληνικής έννομης τάξης, του ν. 4001/2011, το Μέρος Α' του οποίου είναι εξ ολοκλήρου αφιερωμένο στη ΡΑΕ. Η Αρχή διαθέτει νευραλγικές αρμοδιότητες στον τομέα του φυσικού αερίου, με μείζονος σημασίας, μεταξύ άλλων, την αδειοδότηση των ενεργειακών δραστηριοτήτων, την παρακολούθηση της ασφάλειας του ενεργειακού εφοδιασμού και την προστασία των καταναλωτών. Την παρουσίαση των αρμοδιοτήτων της ΡΑΕ ακολουθεί αναφορά στα μέσα που διαθέτει η Αρχή για την άσκηση των αρμοδιοτήτων της, όπως η έκδοση κανονιστικών και ατομικών διοικητικών πράξεων, ακόμα και η επίλυση διαφορών. Μάλιστα, γίνεται εκτενής αναφορά στο θεσμό της μόνιμης διαιτησίας στη ΡΑΕ, στις παθογένειες, αλλά και τις προοπτικές του. Το 3ο Κεφάλαιο του Α' Μέρους «κλείνει» με την παρουσίαση των σχέσεων της ΡΑΕ με τις ρυθμιστικές αρχές άλλων κρατών μελών, την Ένωση και τις εθνικές ανεξάρτητες διοικητικές αρχές.

Το Β' Μέρος της μελέτης αντιμετωπίζει το κεντρικό ζήτημα των ΑΣΦΑ και των κανόνων που τα διέπουν. Όπως τονίστηκε, ο τομέας του φυσικού αερίου, συνεπεία της προϊούσας απελευθέρωσής του, παρουσιάζει την ιδιαιτερότητα ότι διαλαμβάνει δραστηριότητες, αφενός, μονοπωλιακού χαρακτήρα, ερειδόμενες σε υποδομές που (κρίνεται ότι) αποτελούν φυσικά μονοπώλια και, αφετέρου, δραστηριότητες πλήρως ανοιχτές στον ελεύθερο ανταγωνισμό. Απότοκα αυτής της διχοτόμησης της ελεύθερης αγοράς φυσικού αερίου είναι ορισμένοι βασικοί κανόνες οι οποίοι διέπουν την οργάνωσή της και καθιστούν ομαλή τη συνύπαρξη των φορέων που δραστηριοποιούνται στην κάθε επιμέρους κατηγορία ενεργειακών δραστηριοτήτων (ανταγωνιστικές και μη) και οι οποίοι παρουσιάζονται στο 1ο Κεφάλαιο του Β' Μέρους. Τα δε Ανεξάρτητα Συστήματα Φυσικού Αερίου, κατά το μέτρο που αποτελούν υποδομές φυσικού αερίου, διέπονται από τους κανόνες αυτούς. Τέτοιοι κανόνες είναι, μεταξύ άλλων, ο διαχωρισμός των πρώην καθετοποιημένων επιχειρήσεων φυσικού αερίου, η υποχρέωση παροχής πρόσβασης σε τρίτους (Third-Party Access), η ειδική τιμολογιακή πολιτική για τις μη ανταγωνιστικές

δραστηριότητες και η επιβολή υποχρεώσεων παροχής Υπηρεσιών Κοινής Ωφέλειας (ΥΚΩ). Ταυτόχρονα και δεδομένου ότι το ως άνω πλέγμα υποχρεώσεων ενδέχεται να επηρεάσει αρνητικά την ανάπτυξη νέων υποδομών φυσικού αερίου, προβλέπεται και η δυνατότητα εξαίρεσης από βασικούς κανόνες οργάνωσης των υποδομών φυσικού αερίου για τις νέες υποδομές, υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις και με την τήρηση ειδικής διαδικασίας.

Το 2ο Κεφάλαιο του Β' Μέρους παρουσιάζει συστηματοποιημένα τους κανόνες που διέπουν τα ΑΣΦΑ σε επίπεδο νομοθετικό και κανονιστικό. Κατ’ αρχάς, διευκρινίζεται ότι, με τον όρο Ανεξάρτητα Συστήματα Φυσικού Αερίου (ΑΣΦΑ), ο έλληνας νομοθέτης αναφέρεται σε: (α) Συστήματα Μεταφοράς Φυσικού Αερίου, (β) Εγκαταστάσεις Υγροποιημένου Φυσικού Αερίου και (γ) Εγκαταστάσεις Αποθήκευσης Φυσικού Αερίου. Οι εν λόγω υποδομές φυσικού αερίου αποτελούν τη βάση επί της οποίας ερείδονται και ασκούνται οι αντίστοιχες ενεργειακές δραστηριότητες, δηλαδή η μεταφορά φυσικού αερίου, η επαναεριοποίηση υγροποιημένου φυσικού αερίου (ΥΦΑ) και η αποθήκευση φυσικού αερίου. Αποτελούν δε αυτά υποδομές οι οποίες είναι ανεξάρτητες από το Εθνικό Σύστημα Φυσικού Αερίου (ΕΣΦΑ) και συμβάλλουν στη διασφάλιση του ενεργειακού εφοδιασμού της χώρας και τη διαφοροποίηση των ενεργειακών πηγών. Ο ενεργειακός νόμος 4001/2011 διαλαμβάνει ειδικό κεφάλαιο για τη ρύθμιση των ζητημάτων που σχετίζονται με την οργάνωση και λειτουργία των ΑΣΦΑ, τις υποχρεώσεις των οικείων διαχειριστών, καθώς και θέματα σχετιζόμενα με τη χωροθέτηση των σχετικών έργων, με τις ρυθμίσεις αυτές να εξειδικεύονται, έτι περαιτέρω, δια του Κανονισμού Αδειών Φυσικού Αερίου, ο οποίος ρυθμίζει και τις κρίσιμες για την αδειοδότηση των ΑΣΦΑ παραμέτρους. Τέλος, αναδεικνύεται ο σημαίνων ρόλος που διαδραματίζει η δευτερογενής νομοθεσία στη ρύθμιση του τομέα του φυσικού αερίου και, ευρύτερα, της αγοράς ενέργειας.

Στο 3ο Κεφάλαιο του Β' Μέρους της μελέτης γίνεται μία προσπάθεια συγκριτικής προσέγγισης των συστημάτων φυσικού αερίου, με την παρουσίαση της αγοράς φυσικού αερίου και, ιδίως, του τομέα των υποδομών φυσικού αερίου και της ρύθμισης που τις διέπει, σε διάφορα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Συγκεκριμένα, έχουν επιλεγεί ως σημεία αναφοράς η Γαλλία και η Γερμανία, χώρες με αναπτυγμένη αγορά φυσικού αερίου, κάθε μία από τις οποίες, όμως, παρουσιάζει τις δικές της ιδιαιτερότητες. Οι ιδιαιτερότητες αυτές συνδέονται με στοιχεία πολιτικά, νομικά, οικονομικά και γεωμορφολογικά, αναδεικνύοντας πόσο πολυπρισματικός είναι ο τομέας του φυσικού αερίου, αλλά και πόσο επηρεάζεται από τις ειδικές συνθήκες που επικρατούν σε κάθε κράτος μέλος, με συνέπεια τη δυσκολία υιοθέτησης πλήρως ομοιογενούς ρύθμισης για όλα τα κράτη μέλη συλλήβδην. Άλλωστε, και τα ΑΣΦΑ αποτελούν μία ιδιαιτερότητα της ελληνικής έννομης τάξης συνδεόμενη με τα ιδιάζοντα χαρακτηριστικά που παρουσιάζει η ελληνική αγορά φυσικού αερίου και το συγκεκριμένο βαθμό ανάπτυξής της. Το Κεφάλαιο αυτό κλείνει με μία ευσύνοπτη επισκόπηση των Εγκαταστάσεων ΥΦΑ που βρίσκονται

σε στάδιο λειτουργίας ή ανάπτυξης στην Ευρωπαϊκή Ένωση, κατά το μέτρο που το ΥΦΑ τείνει να αναδειχθεί σε μείζονα παράγοντα ασφάλειας ενεργειακού εφοδιασμού και διαφοροποίησης των πηγών φυσικού αερίου, όπως συνομολογεί και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Ιδιαίτερη δε έμφαση δίνεται στον τομέα του ΥΦΑ στην Ισπανία και την Ιταλία, με την πρώτη χώρα να διαθέτει τις περισσότερες εγκαταστάσεις ΥΦΑ στην Ευρωπαϊκή Ένωση, έχοντας, έτσι, τη μεγαλύτερη δυναμικότητα επαναεριοποίησης (regasification capacity) και να αποτελεί το μεγαλύτερο εισαγωγέα ΥΦΑ και τη δεύτερη, η οποία είναι διασυνδεδεμένη με τη χώρα μας, να διαθέτει μία, επίσης, ιδιαίτερα αναπτυγμένη υποδομή ΥΦΑ.

Το Γ' Μέρος της μελέτης προσεγγίζει την πρακτική εφαρμογή της «κατασκευής» των ΑΣΦΑ στην ελληνική πραγματικότητα, παρουσιάζοντας το καθένα από τα έργα ΑΣΦΑ που αναπτύσσονται ή ήδη λειτουργούν στην ελληνική επικράτεια, είτε είναι αγωγοί φυσικού αερίου είτε εγκαταστάσεις ΥΦΑ και αποθήκευσης φυσικού αερίου. Όπως αναφέρθηκε, η είσοδος των Ανεξαρτήτων Συστημάτων Φυσικού Αερίου στην ελληνική αγορά φυσικού αερίου έγινε σχετικά πρόσφατα. Το πρώτο και μοναδικό, μέχρι στιγμής, εν λειτουργία ΑΣΦΑ είναι ο διασυνδετήριος αγωγός TAP, η κατασκευή του ελλαδικού τμήματος του οποίου ξεκίνησε το 2016 και η εμπορική του λειτουργία το 2020. Έπειτα, σε φάση ανάπτυξης βρίσκεται, ο διασυνδετήριος αγωγός IGB, του οποίου η κατασκευή ξεκίνησε το 2019 και η θέση του σε εμπορική λειτουργία επιδιώκεται να λάβει χώρα εντός του έτους 2021. Αμφότερα τα προαναφερθέντα ΑΣΦΑ αποτελούν Συστήματα Μεταφοράς Φυσικού Αερίου. Στην ίδια κατηγορία, καίτοι βρίσκονται σε αρκετά πιο πρώιμο στάδιο, εντάσσονται, ο διασυνδετήριος αγωγός EastMed, ο αγωγός IGI ΠΟΣΕΙΔΩΝ και ο διασυνδετήριος αγωγός Ελλάδας-Βόρειας Μακεδονίας.

Παράλληλα, σε φάση ανάπτυξης βρίσκονται δύο πλωτές Εγκαταστάσεις ΥΦΑ, μία στο Θρακικό Πέλαγος, γνωστή και ως ΥΦΑ Βορείου Ελλάδος ή FSRU Αλεξανδρούπολης και μία στους Αγίους Θεοδώρους Κορινθίας, γνωστή και ως ΥΦΑ Κορίνθου ή ΑΣΦΑ Διώρυγα Gas. Η Εγκατάσταση ΥΦΑ Βορείου Ελλάδος αναμένεται να τεθεί σε εμπορική λειτουργία το έτος 2023, ενώ η Εγκατάσταση ΥΦΑ Κορίνθου

επιδιώκεται να τεθεί σε δοκιμαστική λειτουργία το 2022. Το 2ο Κεφάλαιο του Γ' Μέρους της μελέτης ασχολείται με την πρακτική εφαρμογή της συγκεκριμένης κατηγορίας ΑΣΦΑ.

Επιπροσθέτως, σε εξέλιξη βρίσκεται διαγωνισμός του ΤΑΙΠΕΔ αναφορικά με την ανάδειξη Αναδόχου για την παραχώρηση, χρήση, ανάπτυξη και εκμετάλλευση του υπόγειου φυσικού χώρου που έχει προκύψει από την εξάντληση του υποθαλάσσιου κοιτάσματος φυσικού αερίου στην περιοχή της Νότιας Καβάλας. Επί της ουσίας, το υπό δημοπράτηση έργο συνίσταται στη μετατροπή του υπό εξάντληση υποθαλάσσιου κοιτάσματος φυσικού αερίου στην περιοχή της Νότιας Καβάλας στην πρώτη υπόγεια Αποθήκη Φυσικού Αερίου (Underground Gas Storage – UGS) της χώρας. Στα συνδεόμενα με την εν λόγω υποδομή φυσικού αερίου ζητήματα είναι αφιερωμένο το 3ο Κεφάλαιο του Γ' Μέρους.

Ως εκ τούτου, στην Ελλάδα αυτή τη στιγμή είτε λειτουργούν είτε βρίσκονται σε φάση ανάπτυξης έργα που υπάγονται σε όλες τις ανωτέρω περιγραφείσες κατηγορίες ΑΣΦΑ. Ταυτόχρονα, υπάρχει έντονο ενδιαφέρον για περαιτέρω ανάπτυξη έργων ΑΣΦΑ στην ευρύτερη περιοχή, γεγονός που αναδεικνύει τη σημασία των ΑΣΦΑ για την ενίσχυση και περαιτέρω ανάπτυξη της ενεργειακής αγοράς της χώρας. Ο δε ρόλος των ΑΣΦΑ σε αυτή εκτιμάται ότι θα καταστεί μείζων, αν όχι καθοριστικός για τις ενεργειακές εξελίξεις στην ευρύτερη περιοχή της νοτιο-ανατολικής Ευρώπης και της Μεσογείου. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι αγωγοί TAP και IGB, ο πλωτός τερματικός σταθμός ΥΦΑ της Αλεξανδρούπολης και η Υπόγεια Αποθήκη της Καβάλας έχουν περιληφθεί στον 4ο Κατάλογο Έργων Κοινού Ενδιαφέροντος της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Projects of Common Interest, PCIs) που υιοθετήθηκε στις 31 Οκτωβρίου 2019, καθώς η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αναγνώρισε την ανάγκη ενίσχυσης των υποδομών φυσικού αερίου στην περιοχή. Σημειώνεται ότι η ΡΑΕ συμμετέχει στις διεργασίες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τη διαμόρφωση των υποψήφιων έργων για τον 5ο κατάλογο των PCIs που ξεκίνησαν τον Ιούνιο 2020.

Στην ενότητα «Αντί επιλόγου», το έργο αναφέρεται στις προκλήσεις που αντιμετωπίζει ή αναμένεται να αντιμετωπίσει, καθώς και τις προοπτικές που παρουσιάζει το ισχύον νομοθετικό καθεστώς, οι οποίες συνδέονται και με την παράμετρο της τεχνολογικής προόδου. Κατ’ αρχάς, επισημαίνονται τα κενά και οι αστοχίες που έχουν διαπιστωθεί σε επίπεδο ενωσιακών θεσμών, όπως ο ACER και το CEER, αλλά και σε επίπεδο εθνικής ρύθμισης και πρακτικής. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η έννοια του cybersecurity, η οποία ήδη έχει κάνει την εμφάνισή της στον τομέα του ηλεκτρισμού και επιδιώκεται οι σχετικές ρυθμίσεις να επεκταθούν και στον τομέα του φυσικού αερίου. Στην ενότητα αυτή εντάσσονται και τα ζητήματα που ανακύπτουν από την ανάπτυξη του υδρογόνου ως πηγής ενέργειας, καθώς και ο τρόπος με τον οποίο αναμένεται να επηρεάσει αυτή τις υποδομές φυσικού αερίου. Ακόμη, γίνεται αναφορά στην έννοια power-to-gas, η οποία, επί της ουσίας, αποτελεί σημείο τομής μεταξύ του ηλεκτρισμού και του φυσικού αερίου. Ιδίως σε σχέση με την εθνική διάσταση των οικείων ζητημάτων, η οποία έχει μεγάλη σπουδαιότητα, καθώς τα ΑΣΦΑ αποτελούν ελληνική ιδιαιτερότητα, εξετάζονται τα ερωτήματα εάν η διάκριση των ΑΣΦΑ από το ΕΣΦΑ διατηρεί την πρακτική της σημασία υπό τα σημερινά δεδομένα και εάν η συλλήβδην νομοθετική και κανονιστική ρύθμιση των ΑΣΦΑ κρίνεται αποτελεσματική. Τέλος, γίνεται προσπάθεια προσέγγισης του προβληματισμού περί ενδεχόμενης μελλοντικής άρσης του μονοπωλιακού χαρακτήρα των (ανεξαρτήτων) συστημάτων φυσικού αερίου και των συνεπειών που θα συνόδευαν μία τέτοια, τουλάχιστον κομβική, αλλαγή παραδείγματος.

Α' Μέρος

Η αγορά φυσικού αερίου – Εθνική και ενωσιακή διάσταση

1ο Κεφάλαιο
Επισκόπηση της αγοράς φυσικού αερίου

Το 1ο Κεφάλαιο του Α' Μέρους του παρόντος διαλαμβάνει εκτενή αναφορά στην αγορά του φυσικού αερίου, τόσο σε επίπεδο εθνικής όσο και σε επίπεδο ενωσιακής έννομης τάξης. Αρχικά, γίνεται ευσύνοπτα λόγος για την έννοια του φυσικού αερίου και την ιστορία που έχει ακολουθήσει το συγκεκριμένο καύσιμο μέχρι να φτάσει, σήμερα, στο σημείο να αποτελεί τη δεύτερη σημαντικότερη πηγή ενέργειας σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης. Εν συνεχεία, παρουσιάζονται οι διεργα­σίες που έλαβαν χώρα, προκειμένου το φυσικό αέριο να ενταχθεί στο ενεργειακό ισοζύγιο της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Επιπροσθέτως, επιχειρείται παρουσίαση της ιδιαίτερης πορείας που έχει ακολουθήσει το φυσικό αέριο στην πρωτογενή και δευτερογενή ενωσιακή νομοθεσία, με τις επιταγές της δεύτερης, κυρίως δε τις σχετιζόμενες με την απελευθέρωση της αγοράς φυσικού αερίου, να έχουν, σε μείζονα βαθμό, συνδιαμορφώσει την εθνική πολιτική και νομοθεσία στον επίμαχο τομέα. Τη σταχυολόγηση των βασικών σημείων των «γενεών» μέτρων που έχουν, κατά καιρούς, θεσπιστεί από τον ευρωπαίο νομοθέτη για τη σταδιακή μετάβαση σε μια απελευθερωμένη αγορά φυσικού αερίου, της οποίας ο ρόλος θεωρείται κομβικός για την επίτευξη του ευρύτερου στόχου της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, ακολουθεί εκτεταμένη αναφορά στη διάρθρωση της, σχετικά νέας αλλά ταχέως αναπτυσσόμενης, ελληνικής αγοράς φυσικού αερίου και των επιμέρους δραστηριοτήτων που αυτή διαλαμβάνει. Τέλος, εκτίθενται οι βασικοί άξονες του Οδικού Χάρτη Αγοράς Φυσικού Αερίου για την περίοδο 2017-2022.

Δομή 1ου Κεφαλαίου

Επισκόπηση της αγοράς φυσικού αερίου

§1 Η ιστορία του φυσικού αερίου 15

§2 Τι είναι το φυσικό αέριο 16

§3 Το φυσικό αέριο στο ενεργειακό ισοζύγιο της Ελλάδας 20

§4 Η σημασία του φυσικού αερίου για την Ευρωπαϊκή Ένωση 30

§5 Η διαμόρφωση της ευρωπαϊκής αγοράς φυσικού αερίου από το μονοπώλιο προς την απελευθέρωση 32

§6 Η πορεία του φυσικού αερίου στο πρωτογενές ενωσιακό δίκαιο 34

Ι. Η ενεργειακή πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης πριν τη Συνθήκη της Λισαβόνας 34

ΙΙ. Η διαμόρφωση της ενεργειακής πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης μετά τη Συνθήκη της Λισαβόνας και η ειδική σημασία του άρθρου 194 της Συνθήκης για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ) 37

α) Το πλαίσιο άσκησης της ενεργειακής πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης – άρθρο 194 παράγραφος 1 της Συνθήκης για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ) 38

β) Οι στόχοι της ενεργειακής πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης – άρθρο 194 παράγραφος 1 της Συνθήκης για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ) 39

γ) Η διαδικασία λήψης των αποφάσεων σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης – Άρθρο 194 παράγραφος 2 της Συνθήκης για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ) 42

δ) Η συντρέχουσα αρμοδιότητα των κρατών μελών – Άρθρο 194 και άρθρο 4 παράγραφος 4 εδάφιο (θ) της Συνθήκης για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ) 43

§7 Η πορεία του φυσικού αερίου στο παράγωγο ενωσιακό δίκαιο 45

Ι. Η πρώτη «γενιά» μέτρων για την απελευθέρωση της αγοράς ενέργειας 47

ΙΙ. Η δεύτερη «γενιά», αλλά πρώτη «δέσμη», μέτρων 49

ΙΙΙ. Η τρίτη «δέσμη» μέτρων 53

IV. Το Χειμερινό Πακέτο: καθαρή ενέργεια για όλους τους Ευρωπαίους 56

§8 Η διάρθρωση της ελληνικής αγοράς φυσικού αερίου 62

Ι. Δραστηριότητες φυσικού αερίου στην Ελλάδα 62

ΙΙ. Σημαντικά Έργα Υποδομής - Διακρατικές Συμφωνίες - Αεριοκίνηση 71

ΙΙΙ. Ειδικά η Μεταφορά Φυσικού Αερίου 75

ΙV. Ειδικά η Διανομή Φυσικού Αερίου 83

V. Ειδικά η Προμήθεια Φυσικού Αερίου – Ενιαία Αγορά Φυσικού Αερίου 96

VI. Οδικός Χάρτης Αγοράς Φυσικού Αερίου 2017-2022 101

1ο Κεφάλαιο
Επισκόπηση της αγοράς φυσικού αερίου

«[…] Χρυσέ ζωής αέρα γιατί δε φτάνεις ως εμάς; […]»

§1 Η ιστορία του φυσικού αερίου

Τα πρώτα στοιχεία που έχουμε για την ύπαρξη φυσικού αερίου έχουν καταγραφεί πολύ παλαιότερα από ό, τι θα μπορούσε να φανταστεί κανείς. Ενδείξεις για διαρροές φυσικού αερίου πρωτοβρέθηκαν μεταξύ 6000 και 2000 π.Χ., στην περιοχή που σήμερα βρίσκεται το Ιράν. Υπάρχουν μελετητές που αναφέρουν ότι οι πρώτοι που έκαναν χρήση φυσικού αερίου ήταν οι Κινέζοι περίπου το 900 π.Χ., οι οποίοι και το μετέφεραν με αγωγούς μπαμπού. Αντιθέτως, στην Ευρώπη, αυτές οι επιτεύξεις ήταν άγνωστες και το φυσικό αέριο ανακαλύφθηκε πολλούς αιώνες αργότερα και, συγκεκριμένα, το 1659 στην Αγγλία. Το αέριο από απόσταξη ανθράκων ανακαλύφθηκε το 1670 και άρχισε να χρησιμοποιείται πιο εκτεταμένα από το 1970, γιατί ήταν πιο εύκολη η μεταφορά, η αποθήκευση και η χρησιμοποίησή του στις μηχανές εσωτερικής καύσης και στο φωτισμό δρόμων και σπιτιών.

Εντυπωσιακό είναι το γεγονός ότι το 1821 η πόλη Φριντόνια (Fredonia) στην περιφέρεια της Νέας Υόρκης φωτιζόταν με φυσικό αέριο. Αλλά η χρησιμοποίηση του φυσικού αερίου εξακολουθούσε να είναι περιορισμένη, γιατί δεν υπήρχε τρόπος μεταφοράς του σε μεγάλες αποστάσεις και επί έναν αιώνα το φυσικό αέριο παρέμεινε στο περιθώριο της βιομηχανικής εξέλιξης, που βασίστηκε στον άνθρακα, το πετρέλαιο και τον ηλεκτρισμό.

Μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο ακολούθησε μια περίοδος τεράστιας κατανάλωσης, που συνεχίζεται μέχρι και σήμερα. Η πρώτη σημαντική πηγή φυσικού αερίου στην ηπειρωτική Ευρώπη εντοπίστηκε το έτος 1950 στην Ιταλία, σε μια τοποθεσία που ονομάζεται «Κοιλάδα του Πάδου» και, λίγα χρόνια αργότερα, το έτος 1959, μία ακόμα πλούσια πηγή φυσικού αερίου ανακαλύφθηκε στις Κάτω Χώρες, σε μία τοποθεσία που ονομάζεται «το πεδίο του Γκρόνινγκεν» (Groningen). Αυτή η τοποθεσία στις Κάτω Χώρες εξακολουθεί να είναι η μεγαλύτερη πηγή φυσικού αερίου στην Ευρώπη μέχρι σήμερα.

Το 1960 η παγκόσμια παραγωγή φυσικού αερίου ήταν 470 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα και το 1979 ήταν 1,459 τρισεκατομμύρια κυβικά μέτρα. Το 1950 το φυσικό

αέριο αποτελούσε το 12% της καταναλισκόμενης παγκοσμίως ενέργειας, ένα ποσοστό που αυξήθηκε σε 14,6% το 1960 και σε 25% το 1980. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του Διεθνούς Οργανισμού Ενέργειας (ΔΟΕ), η κατανάλωση φυσικού αερίου θα υπερβεί την κατανάλωση άνθρακα στις αρχές του 21ου αιώνα, περί το 2030 θα καλύπτει το ¼ των παγκόσμιων ενεργειακών αναγκών, ενώ το 2035 θα φτάσει ακόμα και το 44% της συνολικής κατανάλωσης ενέργειας.

Από την παράθεση των παραπάνω ιστορικών στοιχείων, καθώς και των εκτιμήσεων σε σχέση με την πορεία που θα ακολουθήσει η κατανάλωση φυσικού αερίου στο μέλλον, καθίσταται σαφής η σημασία του φυσικού αερίου για την αγορά ενέργειας σε παγκόσμιο, περιφερειακό, αλλά και τοπικό επίπεδο.

§2 Τι είναι το φυσικό αέριο

Τι είναι, όμως, το φυσικό αέριο; Βασικό συστατικό του φυσικού αερίου είναι το μεθάνιο, τουλάχιστον 75% σε αναλογία γραμμομορίων, συνυπάρχουν, όμως, σε αυτό και σημαντικές ποσότητες αιθανίου, προπανίου και βουτανίου, δηλαδή υδρογονάνθρακες υψηλότερου μοριακού βάρους, καθώς και μικρότερες ποσότητες διοξειδίου του άνθρακα, αζώτου, οξυγόνου, ηλίου και υδροθείου. Ως φυσικό αέριο νοείται το ανωτέρω μείγμα σε οποιαδήποτε μορφή και αν περιέλθει εξαι­τίας μεταβολής συνθηκών, όπως συμπίεση (compressed natural gas, CNG), ψύξη ή οποιαδήποτε άλλη μεταβολή, συμπεριλαμβανομένης της υγροποίησης (liquefied natural gas, LNG). Πάντως, η διάκριση του φυσικού αερίου στις επιμέρους μορφές του είναι σημαντική, κατά το μέτρο που το φυσικό αέριο, πρακτικά,

μεταφέρεται συνήθως με διαφορετικό τρόπο και, νομικά, ενδέχεται να υπόκειται σε διακριτή ρύθμιση ανάλογα με τη μορφή του.

Συστατικά                                                                                % κατά όγκο σύσταση

Μεθάνιο (CH4)                                                                        70-90

Αιθάνιο (C2H6)                                                                        5-15

Προπάνιο (C3H8) και Βουτάνιο (C4H10)                              < 5

CO2, N2, H2S, κτλ.                                                                  μικρότερες ποσότητες

Πίνακας: Χημική σύσταση του Φυσικού Αερίου

Το φυσικό αέριο που είναι απαλλαγμένο από υδρογονάνθρακες πέραν του μεθανίου, δηλαδή το «καθαρό μεθάνιο», συχνά αποκαλείται και ξηρό φυσικό αέριο. Αντίστοιχα, το φυσικό αέριο που συμπεριλαμβάνει και άλλους υδρογονάνθρακες εκτός από το μεθάνιο, αποκαλείται και υγρό φυσικό αέριο. Το φυσικό αέριο είναι άχρωμο, αόρατο και άοσμο. Η χαρακτηριστική του οσμή δίνεται τεχνητά ώστε να γίνεται αντιληπτό σε τυχόν διαρροές. Ανήκει στη δεύτερη οικογένεια των αερίων καυσίμων και είναι ελαφρύτερο από τον αέρα με σχετική πυκνότητα

0,55 το οποίο και αποτελεί μεγάλο πλεονέκτημά του έναντι του υγραερίου LPG (liquefied petroleum gas).

Η καύση του φυσικού αερίου σε σχέση με αυτή άλλων καυσίμων έχει λιγότερο επιβλαβείς συνέπειες για το περιβάλλον, παράγοντας μικρότερες ποσότητες διοξειδίου του άνθρακα για κάθε μονάδα παραγόμενης ενέργειας. Το φυσικό αέριο αποτελεί την καθαρότερη πηγή πρωτογενούς ενέργειας μετά τις ανανεώσιμες μορφές. Τα μεγέθη των εκπεμπόμενων ρύπων είναι σαφώς μικρότερα σε σχέση με τα συμβατικά καύσιμα, ενώ η βελτίωση του βαθμού απόδοσης μειώνει τη συνολική κατανάλωση καυσίμου, περιορίζοντας, έτσι, την ατμοσφαιρική ρύπανση.

Η δημιουργία του μεθανίου (CH4), βασικού συστατικού του φυσικού αερίου, περιλαμβάνει τη μετατροπή οργανικής ύλης από μικροοργανισμούς, όπως για παράδειγμα σε έλη και υδροβιοτόπους υπό την επίδραση μεθανογόνων βακτηρίων κάτω από συνθήκες απουσίας οξυγόνου και σχετικά υψηλές θερμοκρασίες, την αναερόβια αποσύνθεση θαμμένης οργανικής ύλης, όπως μικροσκοπικών θαλάσσιων οργανισμών και φυτικών υλών, που εγκλωβίσθηκαν σε βαθειά πετρώματα και λάσπες και υπέστησαν υψηλές πιέσεις και θερμοκρασίες, καθώς και διεργασίες βαθειά μέσα στο φλοιό της γης. Το ελαφρύ μεθάνιο «μεταναστεύει» προς τα ανώτερα στρώματα μέσα από τους πόρους των πετρωμάτων και τις ρηγματώσεις και είτε συσσωρεύεται κάτω από αδιαπέραστα στρώματα είτε φθάνει τελικά στην επιφάνεια και εκλύεται στην ατμόσφαιρα.

Το φυσικό αέριο παράγεται είτε ως υποπροϊόν της εξόρυξης του πετρελαίου είτε αυτόνομα, από κοιτάσματα που υπάρχουν ανεξαρτήτως του πετρελαίου. Μεταφέρεται προς τους τόπους όπου πρόκειται να χρησιμοποιηθεί όπως είναι, χωρίς την ανάγκη περαιτέρω επεξεργασίας.

Τα κοιτάσματα φυσικού αερίου βρίσκονται, συνήθως, μακριά από τα κύρια κέντρα κατανάλωσης. Συνεπώς, πρέπει να μεταφερθεί, αν και οι βιομηχανίες χημικής επεξεργασίας είναι συχνά εγκατεστημένες στην περιοχή της παραγωγής. Η μεταφορά του φυσικού αερίου, όπως αναφέρθηκε, εξαρτάται από την κατάστασή του. Σε αέρια κατάσταση μεταφέρεται με αγωγούς υπό υψηλή πίεση, ενώ σε υγρή κατάσταση μεταφέρεται με πλοία.

Οι μεγάλοι αγωγοί υψηλής πίεσης καθιστούν δυνατή τη μεταφορά του φυσικού αερίου σε απόσταση χιλιάδων χιλιομέτρων. Παραδείγματα τέτοιων αγωγών είναι οι αγωγοί της Βόρειας Αμερικής, που εκτείνονται από το Τέξας και τη Λουιζιάνα μέχρι τη βορειοανατολική ακτή και από την Αλμπέρτα έως τον Ατλαντικό. Αγωγοί, επίσης, εκτείνονται από τη Σιβηρία μέχρι την Κεντρική και Δυτική Ευρώπη. Οι έρευνες για πετρέλαιο έχουν αποκαλύψει την ύπαρξη μεγάλων κοιτασμάτων φυσικού αερίου στην Αφρική, Μέση Ανατολή, Αλάσκα και αλλού. Η μεταφορά από τέτοιες περιοχές γίνεται με πλοία. Το φυσικό αέριο υγροποιείται στους -160 βαθμούς Κελσίου και μεταφέρεται, όπως το πετρέλαιο, με δεξαμενόπλοια ειδικά κατασκευασμένα για το σκοπό αυτό (Υγραεριοφόρα πλοία – LNG Carriers). Ένα κυβικό μέτρο υγρού φυσικού αερίου αντιστοιχεί σε 600 κυβικά μέτρα αερίου σε ατμοσφαιρική πίεση.

Οι χώρες οι οποίες έχουν αποδεδειγμένα τα μεγαλύτερα κοιτάσματα φυσικού αερίου παγκοσμίως είναι η Ρωσία, το Ιράν και το Κατάρ, οι οποίες κατέχουν άνω του 50% των αποδεδειγμένων παγκόσμιων αποθεμάτων φυσικού αερίου. Τα παγκόσμια αποθέματα του φυσικού αερίου είναι αρκετά μεγάλα ώστε να καλύπτουν όλες τις προβλεπόμενες αυξήσεις της ζήτησης και, μάλιστα, αυξάνονται συνεχώς από το 1970, λόγω της συνεχούς εξερεύνησης, καθώς και των νέων τεχνολογιών.

Αναφορικά με τις χρήσεις του, το φυσικό αέριο αποτελεί βασική πηγή παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας, ενώ χρησιμοποιείται και στην παραγωγή υδρογόνου. Χρησιμοποιείται, ακόμη, στη βιομηχανία, στον εμπορικό και οικιακό τομέα

(θέρμανση, κλιματισμός, παρασκευή φαγητού) και στην αυτοκίνηση ως καύσιμο οικολογικών οχημάτων. Οι χώρες με το μεγαλύτερο αριθμό οικολογικών οχημάτων είναι η Αργεντινή, η Βραζιλία, το Πακιστάν, η Ιταλία, το Ιράν και οι ΗΠΑ. Γίνονται, επίσης, προσπάθειες για χρήση του φυσικού αερίου και στην αεροπορία. Άλλες χρήσεις περιλαμβάνουν τη συμπαραγωγή ηλεκτρισμού-θερμότητας, τις θαλάσσιες μεταφορές (ως εναλλακτικό του πετρελαίου καύσιμο), τα θερμοκήπια και τη βιομηχανία λιπασμάτων (για την παραγωγή αμμωνίας).

§3 Το φυσικό αέριο στο ενεργειακό ισοζύγιο της Ελλάδας

Όσον αφορά στην Ελλάδα, σύμφωνα με πρόσφατες έρευνες, η χώρα διαθέτει ανεκμετάλλευτα κοιτάσματα φυσικού αερίου, σε περιοχές όπως το Νότιο Πεδίο Καβάλας, ο Πρίνος, το Ιόνιο Πέλαγος, η Νότια Κρήτη, το Καστελόριζο και αλλού. Ωστόσο, η αγορά της προς το παρόν στηρίζεται σε εισαγωγές από άλλες χώρες, όπως η Ρωσία και η Αλγερία.

Η απόφαση για την ένταξη του φυσικού αερίου στο ενεργειακό ισοζύγιο της Ελλάδας ελήφθη από το Κυβερνητικό Συμβούλιο, με εισήγηση του τότε Υπουργού Βιομηχανίας και Ενέργειας Αναστάσιου Πεπονή, στις 25.05.1987. Η απόφαση αυτή υπαγορεύθηκε από τους στόχους της ενεργειακής, περιβαλλοντικής και οικονομικής πολιτικής της χώρας όπως αυτοί διαμορφώνονταν στη δύση του 20ου αιώνα, πρωτίστως δε από την επιδιωκόμενη μείωση της εξάρτησης της ελληνικής οικονομίας από το πετρέλαιο, την αδήριτη ανάγκη προστασίας του περιβάλλοντος, ιδιαίτερα στα μεγάλα αστικά κέντρα, αλλά και την ανάγκη εκσυγχρονισμού και ενίσχυσης της ανταγωνιστικότητας της ελληνικής οικονομίας.

Πολλοί είναι οι λόγοι «υπεροχής» του φυσικού αερίου έναντι του πετρελαίου. Κατ’ αρχάς, το φυσικό αέριο προτιμάται σε σχέση με το πετρέλαιο για λόγους περιβαλλοντικούς, κατά το μέτρο που το φυσικό αέριο είναι πιο φιλικό προς το περιβάλλον, τόσο κατά την εξόρυξη και μεταφορά του όσο και κατά τη χρήση του. Περαιτέρω, το φυσικό αέριο υπερέχει για τεχνικούς και ενεργειακούς λόγους, διότι η χρήση του στην ηλεκτροπαραγωγή συνεισφέρει στην εξοικονόμηση απωλειών ενέργειας, καθώς το φυσικό αέριο είναι πιο αποδοτικό κατά την παραγωγή ρεύματος από τις λοιπές πρώτες ύλες και επιτρέπει τη λειτουργία μονάδων παραγωγής κοντά στις περιοχές κατανάλωσης, γεγονός που ελαττώνει τις απώλειες που συνδέονται με τη μεταφορά. Το φυσικό αέριο επιλέγεται, ακόμη, για λόγους οικονομικούς, καθώς είναι φθηνότερη πηγή ενέργειας από το πετρέλαιο. Τέλος, τα παγκόσμια αποθέματα φυσικού αερίου είναι μεγαλύτερα από εκείνα του πετρελαίου, εξασφαλίζουν περισσότερα χρόνια ενεργειακής κάλυψης των αναγκών του πλανήτη και είναι πιο διάσπαρτα πάνω στην υδρόγειο, με αποτέλεσμα το φυσικό αέριο να προτιμάται και για λόγους στρατηγικής.