ΑΡΧΕΙΑ ΚΑΙ ΔΙΚΑΙΟ
• Προσωπικά δεδομένα
• Πνευματική ιδιοκτησία
• Πολιτιστική κληρονομιά
- Έκδοση: 2020
- Σχήμα: 14x21
- Βιβλιοδεσία: Εύκαμπτη
- Σελίδες: 440
- ISBN: 978-960-622-996-1
- Black friday εκδόσεις: 10%
Το βιβλίο «Αρχεία και Δίκαιο» αφορά το διακλαδικό δίκαιο των αρχείων. Καλύπτει τον νέο Ν 4610/2019 για τα Γενικά Αρχεία του Κράτους, τις διατάξεις του Γενικού Κανονισμού Προστασίας Δεδομένων 679/2016 για την επεξεργασία προσωπικών δεδομένων σε αρχειακό υλικό (αρχειοθέτηση προς το δημόσιο συμφέρον και δικαίωμα στη λήθη), την Οδηγία 790/2019 για την πνευματική ιδιοκτησία (διατάξεις για τα έργα μη διαθέσιμα στο εμπόριο, τη μαζική ψηφιοποίηση έργων σε αρχεία, βιβλιοθήκες, μουσεία, την εξαίρεση εξόρυξης κειμένων και δεδομένων κ.λπ.) και τον Ν 3028/2002 όπως έχει εφαρμογή σε αρχεία ως πολιτιστικά αγαθά.
Το βιβλίο στοχεύει σε μια ολοκληρωτική εικόνα των διατάξεων που αφορούν τα αρχεία στην Ελλάδα σήμερα, αλλά πολλές από τις ανωτέρω διατάξεις έχουν άμεση εφαρμογή και στις βιβλιοθήκες και στα μουσεία. Ενδιαφέρει συνεπώς όχι μόνο τα αρχεία, αλλά και τις βιβλιοθήκες και τα μουσεία, (και επομένως και τους αρχειονόμους, βιβλιοθηκονόμους και μουσειολόγους).
Ενδιαφέρει τους επιστήμονες της πληροφόρησης γενικά, τους πληροφορικούς και τεχνολόγους της πληροφορίας, τους ερευνητές και ιστορικούς, τους νομικούς/δικηγόρους ειδικούς στα προσωπικά δεδομένα, πνευματική ιδιοκτησία και πολιτιστικής κληρονομιάς, αλλά και όλους όσους ενδιαφέρονται για την πρόσβαση στην πληροφορία γενικότερα, καθώς αυτή ελέγχεται από ένα πλέγμα κανόνων προστασίας προσωπικών δεδομένων, πνευματικής ιδιοκτησίας, αλλά και πολιτιστικής κληρονομιάς.
Πρόλογος | Σελ. VII |
Προλογικό σημείωμα | Σελ. ΧΙII |
Συντομογραφίες | Σελ. ΧΧΙΙΙ |
I. Αρχεία και δίκαιο | |
1. Ορισμοί | Σελ. 1 |
2. Αναλογικά και ψηφιακά - αλλά πάντα αρχεία | Σελ. 10 |
3. Τα αρχεία ως πρόκληση για τους νομικούς | Σελ. 16 |
II. Αρχεία και προσωπικά δεδομένα | |
Αρχικές παρατηρήσεις | Σελ. 25 |
Ο Κανονισμός (ΕΕ) 2016/679 | Σελ. 29 |
Αυτοματοποιημένη ή μη επεξεργασία δεδομένων / σύστημα αρχειοθέτησης και αρχεία | Σελ. 34 |
4. Προσωπικά δεδομένα και αρχεία | Σελ. 38 |
α. Η έννοια | Σελ. 38 |
β. Ένα παράδειγμα προσωπικών δεδομένων ειδικής κατηγορίας στο πλαίσιο συνεντεύξεων προφορικής ιστορίας | Σελ. 45 |
γ. Ένα παράδειγμα προσωπικών δεδομένων σε αρχεία- το αρχείο του (αναμορφωτικού) Σχολείου Κοριτσιών του Wisconsin | Σελ. 46 |
Επεξεργασία και αρχεία | Σελ. 47 |
Υποχρεώσεις υπεύθυνου επεξεργασίας προσωπικών δεδομένων στα αρχεία | Σελ. 51 |
Η αρχή ελαχιστοποίησης των δεδομένων και η μόνιμη διατήρησή τους στα αρχεία: η αρχειοθέτηση προς το δημόσιο συμφέρον | Σελ. 67 |
α. Περί ελαχιστοποίησης | Σελ. 67 |
β. Ελαχιστοποίηση και αρχεία - το δικαίωμα στη λήθη | Σελ. 68 |
γ. Η ρύθμιση του Κανονισμού | Σελ. 73 |
δ. Αρχειοθέτηση προς το δημόσιο συμφέρον | Σελ. 75 |
i. H έννοια | Σελ. 75 |
ii. Ερμηνεία | Σελ. 79 |
8. Εξαίρεση για τους σκοπούς της επιστημονικής ή ιστορικής έρευνας ή συλλογής και τήρησης στατιστικών στοιχείων | Σελ. 89 |
α. To παλαιότερο καθεστώς επεξεργασίας για ερευνητικούς σκοπούς | Σελ. 94 |
β. Διαφοροποιήσεις της Αρχής μετά τον Κανονισμό | Σελ. 98 |
γ. Ανωνυμοποίηση, ψευδωνυμοποίηση και ιστορική έρευνα | Σελ. 101 |
9. Νόμος για τα ΓΑΚ και νόμος για τα προσωπικά δεδομένα | Σελ. 105 |
10. Ιδιωτικά αρχεία, ιδιωτικές επιθυμίες και κλειστά αρχεία | Σελ. 116 |
α. Ιδιωτικά αρχεία - η νομική φύση τους | Σελ. 116 |
β. Δωρεά ιδιωτικών αρχείων στο κράτος και σχετικοί όροι | Σελ. 121 |
III. Aρχεία και πνευματική ιδιοκτησία | |
1. Γενικά | Σελ. 127 |
2. Βασικές έννοιες πνευματικής ιδιοκτησίας | Σελ. 131 |
α. Έργο και πρωτοτυπία | Σελ. 131 |
β. Περιουσιακό και ηθικό δικαίωμα | Σελ. 135 |
γ. Χρόνος προστασίας | Σελ. 138 |
3. Πνευματική ιδιοκτησία και αρχεία: τα κυριότερα ζητήματα | Σελ. 139 |
4. Το ζήτημα της αναλογικής/ψηφιακής αναπαραγωγής έργων από χρήστες μέσα στα αρχεία | Σελ. 142 |
5. Το ζήτημα της αναπαραγωγής/ψηφιοποίησης και δημοσίευσης έργων που κατέχουν τα αρχεία από τα αρχεία για τους δικούς τους σκοπούς | Σελ. 148 |
α. Βασικές αρχές | Σελ. 148 |
β. Αναπαραγωγή και ηθικό δικαίωμα δημιουργού | Σελ. 150 |
6. Ειδικές ρυθμίσεις που επιτρέπουν την αναπαραγωγή σε αρχεία για συγκεκριμένους λόγους | Σελ. 152 |
α. Διατήρηση και μεταβίβαση | Σελ. 152 |
β. Παρουσίαση/διάθεση στο κοινό και έρευνα/ ιδιωτική μελέτη | Σελ. 163 |
7. Το ζήτημα των πνευματικών δικαιωμάτων του ίδιου του αρχείου | Σελ. 164 |
α. Το αρχείο ως δικαιούχος δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας σε πρωτότυπα έργα κατά τον Ν 2121/1993 | Σελ. 164 |
β. Το αρχείο και τα δικαιώματά του σε βάσεις δεδομένων του | Σελ. 167 |
γ. Εξουσίες του αρχείου όσον αφορά στις βάσεις δεδομένων του | Σελ. 176 |
8. Tο ζήτημα των ορφανών έργων και η χρήση τους στα αρχεία | Σελ. 181 |
α. Η Οδηγία 2012/28/ΕΚ | Σελ. 190 |
β. Ενσωμάτωση της Οδηγίας στην Ελλάδα - Tο άρθρο 27Α Ν 2121/1993. | Σελ. 196 |
γ. Βάσεις επιμελούς αναζήτησης προτεινόμενες στην Ελλάδα | Σελ. 199 |
δ. Κριτική και προτάσεις | Σελ. 205 |
9. Τα έργα μη διαθέσιμα στο εμπόριο και η πιθανή χρήση τους στα αρχεία | Σελ. 213 |
α. Διατάξεις της Οδηγίας 790/2019 για τα έργα μη διαθέσιμα στο εμπόριο | Σελ. 218 |
β. Κριτική | Σελ. 225 |
10. Η εξαίρεση εξόρυξης κειμένων και δεδομένων και τα αρχεία | Σελ. 229 |
α. Οι ρυθμίσεις της Οδηγίας 790/2019 για την εξόρυξη κειμένων και δεδομένων | Σελ. 240 |
β. Κριτική: το δικαίωμα στην ανάγνωση ως δικαίωμα στην εξόρυξη | Σελ. 243 |
11. Η Πρόταση Διεθνούς Συνθήκης της IFLA για τα αρχεία και τις βιβλιοθήκες | Σελ. 246 |
ΙV. Αρχεία και πολιτιστική κληρονομιά | |
1. Πολιτιστική κληρονομιά - βασικές έννοιες | Σελ. 253 |
2. Πολιτιστική κληρονομιά και αρχεία | Σελ. 258 |
α. Η ειδική προστασία των δημόσιων αρχείων κατά τον Ν 4610/2019 | Σελ. 260 |
β. Προστασία ιδιωτικών αρχείων με τον Ν 4610/2019 | Σελ. 263 |
3. Τα αρχεία ως πολιτιστικά αγαθά κατά τον Ν 3028/2002 | Σελ. 274 |
α. Δεσμεύσεις για τα αρχεία-μνημεία | Σελ. 282 |
4. Τα αρχεία ως πολιτιστικά αγαθά στο φορολογικό δίκαιο | Σελ. 287 |
α. Ελληνικό φορολογικό δίκαιο και μνημεία | Σελ. 282 |
β. Ο Νόμος Πολιτιστικών Δωρεών (Cultural Gifts Scheme) in Lieu της Αγγλίας | Σελ. 292 |
γ. Ειδική νομοθεσία σε άλλες έννομες τάξεις | Σελ. 297 |
δ. Προστασία ψηφιακής πολιτιστικής κληρονομιάς και αρχεία | Σελ. 298 |
ε. Διεθνείς διαμάχες και διεκδικήσεις αρχείων | Σελ. 303 |
i. Αρχεία και πολιτιστικός διεθνισμός | Σελ. 303 |
ii. Οι διεκδικήσεις και αντιδικίες για τα αρχεία στον κόσμο - Mερικά παραδείγματα | Σελ. 307 |
V. Τελικές παρατηρήσεις | Σελ. 317 |
Παράρτημα | Σελ. 325 |
Bιβλιογραφία | Σελ. 379 |
Αλφαβητικό ευρετήριο | Σελ. 411 |
Σελ. 1
I. Αρχεία και δίκαιο
1. Ορισμοί
Η συζήτηση για τα αρχεία έχει ξεκινήσει εδώ και αιώνες, χωρίς να έχει καταλήξει σε ένα καθολικά αποδεκτό ορισμό για αυτά[1]. Ο Κασσιόδωρος στον έκτο αιώνα αναφέρεται στα αρχεία ως
Σελ. 2
“armaria quae continent monumenta chartarum”, δηλαδή ως χώρους διαφύλαξης (αρμάρια) χαρτώων τεκμηρίων[2]. Στην προσπάθεια ορισμού των αρχείων, άλλοτε το βάρος πέφτει στην αποδεικτική αξία των εγγράφων[3] που περιέχουν και άλλοτε μόνο στην πράξη της επιλογής και μεταφοράς τους για φύλαξη σε αρχείο.
Έτσι, κατά έναν σχετικά απλό ορισμό,
«αρχεία είναι τα έγγραφα τα οποία δημιούργησε, παρέλαβε και συγκέντρωσε ένα άτομο ή ένας οργανισμός στο πλαίσιο της άσκησης των δραστηριοτήτων του και τα διατηρεί λόγω της διηνεκούς τους χρησιμότητας»[4].
Σελ. 3
Τον όρο της χρησιμότητας τονίζει και ένας επίσης απλός ορισμός για τα αρχεία που βρίσκουμε στην ιστοσελίδα του Διεθνούς Συμβουλίου Αρχείων[5], όπου διαβάζουμε[6]:
«Τα αρχεία είναι το τεκμηριωμένο παρα-προϊόν (by product) της ανθρώπινης δραστηριότητας το οποίο διατηρείται λόγω της διηνεκούς αξίας του. Τα βρίσκουμε σε πολλά είδη μορφών όπως έγγραφα, φωτογραφίες, κινούμενες εικόνες, ήχο, ψηφιακά και αναλογικά. Είναι σύγχρονα αρχεία που δημιουργούνται από άτομα και οργανισμούς στη διάρκεια των δραστηριοτήτων τους και επομένως, μας δίνουν μια άμεση θέα παρελθόντων γεγονότων. Τα αρχεία διατηρούνται από δημόσιους και ιδιωτικούς οργανισμούς ανά τον κόσμο».
Κατά τον ορισμό του πρόσφατου νέου νόμου 4610/2019 για τα Γενικά Αρχεία του Κράτους, άρ. 1 παρ. 1:
«αρχείο είναι το σύνολο των τεκμηρίων, μαρτυριών και εγγράφων, αδιακρίτως χρονολογίας, σχήματος, ύλης και υποστρωμάτων, που σχετίζονται με τη δραστηριότητα του Κράτους, των δημόσιων ή ιδιωτικών φορέων ή των νομικών ή φυσικών προσώπων ή ενώσεων προσώπων»[7].
Σελ. 4
Ο ευρύτατος ορισμός του νομοθέτη δεν εμπεριέχει κριτήριο αξίας ή χρησιμότητας των τεκμηρίων κ.λπ., ενώ δεν διαχωρίζει μεταξύ αναλογικών και ηλεκτρονικών κ.ά. τεκμηρίων. Σημειώνεται[8], πάντως, ότι σύμφωνα με την καθιερωμένη διεθνή ορολογία, «τα αρχεία δεν είναι παρά records[9] με διηνεκή χρησιμότητα».
Στο Ερμηνευτικό λεξικό αρχειακής ορολογίας του Νέστορα Μπαμίδη του 2010 βρίσκουμε τον εξής ορισμό για τα αρχεία/το αρχείο:
«Το σύνολο των μαρτυριών και των εγγράφων, αδιακρίτως χρονολογίας, σχήματος και ύλης, που σχετίζονται με τη δραστηριότητα του Κράτους, δημόσιων ή ιδιωτικών οργανισμών ή φυσικών προσώπων ή ομάδων φυσικών προσώπων» (Ν 1946/1991 άρ. 1 παρ. 1[10]), τεκμήρια, ανεξαρτήτως χρονολογίας, μορφής και υποστρώματος, τα οποία έχουν παραχθεί ή παραληφθεί από οποιοδήποτε φυσικό ή νομικό πρόσωπο και από οποιαδήποτε υπηρεσία ή οργανισμό».
Για το αρχείο ως υπηρεσία, στο λεξικό αυτό βρίσκουμε τον ορισμό του αρχείου ως οργανισμού που φέρει την ευθύνη για την επιλογή, την πρόσκτηση, τη διατήρηση και τη διάθεση αρχειακού υλικού, αρχείο δε ή αρχειακή υπηρεσία ορίζονται και οι εγκαταστάσεις στις οποίες λειτουργεί ο παραπάνω οργανισμός ή υπηρεσία.
Σελ. 5
Η Αμερικανική Ένωση Αρχειονόμων (Society for American Archivists, SAA) ορίζει τα αρχεία ως τα τεκμήρια που έχουν διηνεκή αξία (όπως επιστολές, εκθέσεις, λογαριασμοί, βιβλία πρακτικών, σχέδια χειρογράφων, τελικά χειρόγραφα και φωτογραφίες) από φυσικά πρόσωπα, επιχειρήσεις και τη διοίκηση[11]. «Τα τεκμήρια αυτά διατηρούνται γιατί έχουν συνεχή αξία για τους δημιουργούς τους και για άλλους πιθανούς χρήστες. Αποτελούν την καταγεγραμμένη απόδειξη των γεγονότων του παρελθόντος και τα γεγονότα με τα οποία ερμηνεύουμε και κατανοούμε την ιστορία[12]».
Από τη Σύσταση Νο. R (2000) της Επιτροπής Υπουργών προς τα κράτη-μέλη για μια Ευρωπαϊκή πολιτική για την πρόσβαση στα αρχεία[13] έχουμε τον εξής ορισμό:
«Η λέξη “αρχεία” έχει τις ακόλουθες σημασίες: (1) όταν γράφεται με μικρό α, εννοείται το σύνολο των τεκμηρίων ανεξάρτητα από τη χρονολογία τους, τη μορφή τους ή το μέσο (medium), το οποίο σύνολο παράγεται ή γίνεται αποδεκτό από οποιοδήποτε άτομο ή οργανισμό κατά την εκτέλεση των δραστηριοτήτων του και που μεταφέρεται στα Αρχεία για μόνιμη διατήρηση (2) όταν γράφεται με κεφαλαίο Α, εννοούνται οι δημόσιοι οργανισμοί που έχουν επιφορτιστεί με τη διατήρηση των αρχείων[14]».
Σελ. 6
Το Γλωσσάρι για την Ορολογία Αρχείων και Τεκμηρίων[15] μας δίνει έξι διαφορετικούς ορισμούς για τα «αρχεία», από τους οποίους μπορεί να συγκεντρώσει τρεις έννοιες υψηλού επιπέδου για αυτά:
1. Το υλικό που χρησιμοποιείται ως τεκμήριο της ανθρώπινης δραστηριότητας (υλικό πράγμα)
2. Τις κοινωνιοτεχνολογικές ικανότητες και πόρους που υποστηρίζουν τους χρήστες και δημιουργούς του αρχειακού υλικού (άνθρωποι/διαδικασίες) και
3. Τον τόπο όπου το υλικό υπόκειται σε διαχείριση, διατήρηση και πρόσβαση (τόπος)[16].
Κατά έναν άλλον, διαφορετικό ορισμό, ως αρχείο ορίζεται το ακέραιο οργανικό σύνολο των αυθόρμητα συσσωρευμένων και συναθροιζομένων εγγράφων πράξεων, εγγράφων, μαρτυριών και τεκμηρίων, ανεξαρτήτως βαρύτητας και συνεπειών και αδιακρίτως χρονολογίας, σχήματος και ύλης (ως υποστρώματος εγγραφής), δια των οποίων αναπτύχθηκε ή/και ακόμη αναπτύσσεται η πρακτική δραστηριότητα (καθορισμένη από τη δικαιική φύση και ικανότητα και σύμφωνη με την ιδιότητα) ενός φυσικού ή νομικού προσώπου στο πλαίσιο των δικαιοδοσιών και αρμοδιοτήτων του[17].
Σελ. 7
Στους ορισμούς του άρ. 1 του Σχεδίου Συνθήκης της IFLA για τα αρχεία, τις βιβλιοθήκες και την πνευματική ιδιοκτησία[18], ως αρχείο καλείται ο οργανισμός που συστηματικά συλλέγει, διατηρεί και διευκολύνει την πρόσβαση σε σπάνια δημοσιευμένα και μοναδικά αδημοσίευτα τεκμήρια που δημιουργήθηκαν από άτομα και οργανισμούς, τεκμήρια που τηρούνται και διατηρούνται επειδή έχουν μακρόχρονη αξία για μη εμπορικούς σκοπούς.
Κατά παράδοση, ο όρος «αρχεία» χρησιμοποιείται στην πιο στενή του έννοια και αναφέρεται στα ανενεργά αρχεία που έχουν κατατεθεί ή επιλεγεί για να κατατεθούν σε έναν αρχειακό οργανισμό[19], ενώ στον ενικό αριθμό, η λέξη «αρχείο» αναφέρεται κυρίως στο σύνολο ή την ομάδα τεκμηρίων διηνεκούς αξίας, που παρήγαγε ένας οργανισμός ή ένα άτομο και τα οποία αποτελούν μια ζωτική πηγή[20].
Tα αρχειακά τεκμήρια έχουν περιεχόμενο, δομή και δημιουργούνται με φυσικό τρόπο σε κάποιο περιβάλλον, αποτελούν
Σελ. 8
απόδειξη πράξεων και συναλλαγών, συνδέονται με τη εξέλιξη της δραστηριότητας την οποία αφορούν, αποτελούν απόδειξη ευθύνης (λογοδοσία), διατηρούνται για κάποιο μικρό ή μεγάλο διάστημα, ενώ κάποια διατηρούνται για πάντοτε και αποτελούν μέρος της μνήμης του οργανισμού ο οποίος τα παρήγαγε[21].
Τον νομικό όρο «αρχείο»/«σύστημα αρχειοθέτησης» βρίσκουμε και στο δίκαιο προστασίας προσωπικών δεδομένων, με την προϋπόθεση όμως ότι στο περιεχόμενό τους υπάρχουν οργανωμένα συστηματικά προσωπικά δεδομένα φυσικών προσώπων. Κατά τον ορισμό του Γενικού Κανονισμού Προσωπικών Δεδομένων 2016/679, άρ. 4 αρ. 6, «σύστημα αρχειοθέτησης» (filing system) ορίζεται «κάθε διαρθρωμένο σύνολο δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα, τα οποία είναι προσβάσιμα με γνώμονα συγκεκριμένα κριτήρια, είτε αυτό είναι συγκεντρωμένο είτε αποκεντρωμένο είτε κατανεμημένο σε λειτουργική ή γεωγραφική βάση». Ο Ευρωπαίος νομοθέτης άλλαξε τον προηγούμενο όρο «αρχείο» της Οδηγίας 95/46[22] για την προστασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα με τον όρο «σύστημα αρχειοθέτησης». Το αρχείο ενός δικηγόρου, έτσι, εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής του Κανονισμού, εφόσον τηρείται ένα σύστημα αρχειοθέτησης των δικογραφιών
Σελ. 9
του γραφείου, ηλεκτρονικό ή χειρόγραφο[23]. Σε κάθε περίπτωση, είναι σαφές ότι αρχεία όπως τα Γενικά Αρχεία του Κράτους, ή τα οργανωμένα ιδιωτικά αρχεία, σαφώς εμπίπτουν στη ρυθμιστική εμβέλεια του Κανονισμού.
Ως προς τα είδη τους, ο Ν 4619/2019, άρ. 160 επ., διακρίνει μια σειρά αρχείων: τα δημόσια αρχεία, τα ιδιωτικά αρχεία, τα εκκλησιαστικά αρχεία και τα αρχεία θρησκευτικών κοινοτήτων, τα αρχεία πολιτικών κομμάτων, τα αρχεία νομικών προσώπων ιδιωτικού δικαίου, τα αρχεία οικογενειών, τα αρχεία ομάδων φυσικών προσώπων, τα αρχεία εμπορικών οίκων, τα αρχεία επιχειρήσεων, τα αρχεία τραπεζών και τα ειδικά ιστορικά αρχεία. Κεντρική σημασία έχουν βέβαια τα Γενικά Αρχεία του Κράτους και τα δημόσια αρχεία που υπάγονται σε αυτά, όπως τα Γενικά Αρχεία της Κέρκυρας, κ.ά. Πάντως, όλα τα αρχεία είναι είτε δημόσια είτε ιδιωτικά[24].
Όλα τα ανωτέρω αρχεία υπάγονται στον Κανονισμό Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα και εφόσον περιέχουν έργα προστατευόμενα με δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας, στον Ν 2121/1993 για την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας και τα συγγενικά δικαιώματα. Τα Γενικά Αρχεία του Κράτους λειτουργούν το Εθνικό Ευρετήριο Αρχείων, στη διεύθυνση
Σελ. 10
http://greekarchivesinventory.gak.gr, όπου έχει ενταχθεί ένας ιδιαίτερα μεγάλος αριθμός αρχείων της Ελλάδος, είτε αυτά είναι δημόσια είτε ιδιωτικά.
2. Αναλογικά και ψηφιακά-αλλά πάντα αρχεία
Σήμερα είναι βέβαιο ότι τα αρχεία μπορούν να είναι είτε αναλογικά είτε ηλεκτρονικά/ψηφιακά, τα δε ηλεκτρονικά/ψηφιακά αρχεία μπορούν να περιέχουν είτε έγγραφα που ψηφιοποιήθηκαν είτε έγγραφα που έχουν «γεννηθεί» ηλεκτρονικά/ψηφιακά. Χαρακτηριστική περίπτωση τέτοιων αρχείων είναι τα αρχεία που προκύπτουν από την ιστοσυγκομιδή[25] (web-archiving), σύγχρονη δραστηριότητα βιβλιοθηκών και αρχείων, που τείνει να αποκτήσει μια πολύ μεγάλη σημασία σε σχέση με τη διατήρηση και προστασία της ιστορικής μνήμης για τις επόμενες γενεές[26].
Η ευρεία εισαγωγή της ψηφιοποίησης λόγω της αλματώδους εξέλιξης της τεχνολογίας της πληροφορίας αναπόφευκτα οδήγησε στο ερώτημα μήπως πλέον δεν είναι σκόπιμο ή χρήσιμο τα αρχεία να οργανώνονται σε αναλογική μορφή, αλλά προέχει η
Σελ. 11
ψηφιοποίηση όλων των τεκμηρίων τους και η οργάνωσή τους σε βάσεις δεδομένων, με στόχο την παροχή ανοικτής πρόσβασης σε αυτά από αόριστο αριθμό χρηστών ανά τον κόσμο. Η σύγχρονη ψηφιακή τεχνολογία κατήργησε, κατά κάποιον τρόπο, τη λήθη: εκεί όπου η λήθη ήταν ο κανόνας, και η μνήμη η εξαίρεση (καθώς η μνήμη απαιτούσε χρόνο, ενέργεια, ειδικότητα, τεχνολογία, ακόμη και θεσμούς), σήμερα η μνήμη είναι ο κανόνας[27].
Αυτή είναι, όντως, μια προοπτική που οι τεχνολογίες του διαδικτύου μας έχουν άπλετα παρουσιάσει ως ιδιαίτερα υποσχόμενη και ασφαλή. Τα πλεονεκτήματα ενός ψηφιακού αποθετηρίου είναι, εκτός άλλων, τα ακόλουθα: η διάσωση και η συγκέντρωση πολύτιμων τεκμηρίων, η κατάσταση των οποίων μπορεί να είναι επισφαλής, η συστηματική ανασυγκρότηση σημαντικών αρχείων και παρουσίασή τους με τη μορφή βάσεων δεδομένων, η ανάπτυξη υπηρεσιών διαδικτύου παρέχοντας πρόσβαση σε ερευνητές οπουδήποτε, η δημιουργία εξειδικευμένων εργαλείων θεματικής ανάλυσης προσαρμοσμένων στις ιδιαιτερότητες του εκάστοτε αρχείου, η αναβάθμιση των σπουδών μέσω της οργανωμένης παρουσίασης των πηγών στην ακαδημαϊκή κοινότητα, η ανάδειξη του πολιτισμικού αποθέματος μέσω ηλεκτρονικής τεκμηρίωσης, η δυνατότητα συνεργασίας και ανταλλαγής μεταδεδομένων μεταξύ οργανισμών μνήμης κ.ά.[28] Ακόμη και οι τόσο
Σελ. 12
πολύτιμες υπηρεσίες έρευνας με βάση την εξόρυξη κειμένων και δεδομένων (text and data mining) δεν είναι, ασφαλώς, δυνατές παρά μόνο επί ψηφιοποιημένου υλικού[29].
Παρ’ όλα αυτά, μια πιο προσεκτική έρευνα μας υποδεικνύει ότι τα αρχεία, όπως τα γνωρίζουμε μέχρι τώρα με υπόδειγμα τα μεγάλα εθνικά ιστορικά αρχεία, έχουν μέλλον, ακόμη και στην ψηφιακή εποχή.
Πολλοί είναι οι λόγοι που στηρίζουν ένα τέτοιο συμπέρασμα. Καταρχήν, η παράδοση των εθνικών ιστορικών αρχείων είναι μακρά και στηρίζεται σε θεσμικές διοικητικές δομές, ενώ αντανακλά ατομικά και συλλογικά συμφέροντα, αλλά και τις αξίες των ανθρώπων που εργάζονται σε αυτά[30]. Επίσης, οι παραδοσιακοί οργανισμοί μνήμης (αρχεία, βιβλιοθήκες, μουσεία) είναι βαθιά συνδεδεμένοι με τον πολιτισμό της κοινωνίας μας. Τα αρχεία διαθέτουν, άλλωστε, πολύ υλικό το οποίο δεν είναι δυνατό να ψηφιοποιηθεί για τεχνικούς λόγους, κυρίως των πολύ παλαιότερων χρόνων. Τα αρχεία επίσης επιδιώκουν να διατηρήσουν
Σελ. 13
όχι μόνο το περιεχόμενο ενός τεκμηρίου, αλλά και τη σχέση του με άλλα τεκμήρια, με βάση μια λειτουργική λογική ταξινόμησης και μια περιγραφή: το ψηφιακό πλαίσιο παραγωγής ενός αρχείου (context) αναδεικνύεται, έτσι, ως εξαιρετικά σημαντικό, αλλά δύσκολα διατηρήσιμο ολοκληρωτικά όταν γίνεται ψηφιοποίηση[31].
Η ψηφιακή επανάσταση υποστηρίζεται ότι έχει περιπλέξει τα ζητήματα των αρχείων και συντηρεί τη σιωπή[32] των αρχείων (τα κενά του αρχείου), καθώς η μεγαλύτερη ανοικτότητα έχει οδηγήσει σε αυξημένη καταστροφή ενεργών τεκμηρίων, τα περισσότερα ενεργά τεκμήρια σημαίνουν ότι τα αρχεία θα καταλήξουν με μικρότερες συλλογές, ενώ είναι βέβαιο πως η ψηφιακή συνέχεια (η διαχείριση των ψηφιακών αρχείων και συλλογών από τη δημιουργία τους και σε όλο τον κύκλο της ζωής τους) είναι πλέον μια ισχυρότερη πρόκληση για τους αρχειονόμους, γιατί η απώλεια είναι τώρα πιο πιθανή, πριν τα ενεργά τεκμήρια μεταφερθούν στα αρχεία[33].
Σελ. 14
Παράλληλα, οι συνεχείς, ουσιαστικά, αλλαγές του είδους της τεχνολογίας της πληροφορίας η οποία κάθε φορά ενσωματώνει το ψηφιοποιημένο αντίγραφο ενός τεκμηρίου δεν μας παρέχει ικανά εχέγγυα ότι είμαστε ασφαλείς όταν διατηρούμε ένα ψηφιοποιημένο αντίγραφο στην εκάστοτε σύγχρονη τεχνολογική εφαρμογή. Οι ψηφιακοί πόροι απειλούνται από την απαρχαίωση του λογισμικού και του υλικού, καθώς τα παλαιότερα μορφότυπα δεν είναι συμβατά με τα νεότερα, ενώ οι ψηφιακοί πόροι είναι επίσης ιδιαίτερα ευαίσθητοι π.χ. στη θερμοκρασία, στην υγρασία και τη μόλυνση[34].
Πιθανώς ο μοναδικός τρόπος μακρόχρονης διατήρησης υλικού στα αρχεία είναι στην πραγματικότητα το διαρκές υπόξινο χαρτί ή μικροφίλμ διατήρησης[35], δηλαδή αναλογικά και όχι ψηφιακά υποστρώματα πληροφορίας. Η ψηφιοποίηση, απαιτεί μεγάλα κεφάλαια (ενώ συνήθως τα αρχεία, όπως όλοι οι οργανισμοί μνήμης, δεν διαθέτουν υψηλούς προϋπολογισμούς), εξειδικευμένο προσωπικό και πολύ χρόνο, όπως για παράδειγμα, για την εκ νέου καταλογογράφηση του ψηφιοποιημένου υλικού των αρχείων[36]. Παράλληλα, παρατηρείται ότι ακόμη και σε μεγάλα προγράμματα ψηφιοποίησης αρχειακού υλικού, συχνά ένα πολύ μικρό μέρος του συνόλου ψηφιοποιείται, οπότε το τελικό ελλιπές ψηφιακό αρχείο δεν πληροί τις αρχές της αρχειονομίας[37].
Σελ. 15
Για όλους αυτούς τους λόγους, αλλά και πιθανότατα και για άλλους πολλούς, είναι ασφαλές σήμερα να υποστηρίξουμε ότι τα αρχεία στην τυπική αναλογική τους μορφή θα συνεχίσουν να διαδραματίζουν τον σημαντικό ρόλο τους στο κοινωνικό γίγνεσθαι ως οργανισμοί μνήμης για πολλά χρόνια ακόμα.[38]
Σελ. 16
3. Τα αρχεία ως πρόκληση για τους νομικούς
Στον ελληνικό νόμο 4610/2019 για τα Γενικά Αρχεία του Κράτους γίνεται λόγος για δημόσια και ιδιωτικά αρχεία, για αρχεία οικογενειών, ενώσεων προσώπων, φυσικών ή νομικών προσώπων, εκκλησιαστικά αρχεία, αλλά και για αναλογικά και ηλεκτρονικά/ψηφιακά αρχεία. Ειδικά τα δημόσια αρχεία ως υποστρώματα πληροφορίας επιδρούν καίρια στους διοικητικούς θεσμούς της Πολιτείας[39].
Σελ. 17
Ένα αρχείο μπορεί από νομικής πλευράς να αποτελεί βάση δεδομένων, πρωτότυπη ή μη πρωτότυπη κατά το δίκαιο πνευματικής ιδιοκτησίας, οπότε να έχουν εφαρμογή σε αυτό οι κανόνες προστασίας του δημιουργού ή του κατασκευαστή βάσης δεδομένων[40]. Εάν το αρχείο εμπεριέχει πρωτότυπα πνευματικά έργα λόγου, τέχνης ή επιστήμης, καταρχήν ο δημιουργός τους προστατεύεται με βάση τον Ν 2121/1993 για την πνευματική ιδιοκτησία.
Ένα αρχείο μπορεί νομικά να είναι ένα (ενίοτε πολύ σημαντικό) πολιτισμικό αγαθό[41], μέρος της προστατευόμενης πολιτισμικής κληρονομίας ενός λαού ή συγκεκριμένων ομάδων ανθρώπων, όπως οι αυτόχθονες μιας Πολιτείας[42]. Μπορεί, επομένως,
Σελ. 18
σε αυτό το αρχείο να προβληθούν δικαιώματα μιας συγκεκριμένης συλλογικότητας, με ή χωρίς νομική προσωπικότητα, οιονεί ιδιοκτησιακής φύσεως. Βλέπουμε, όμως, και κατεστραμμένα υπολείμματα «ιερών» όμως αρχείων να θάβονται με τελετουργίες από μέλη της θρησκευτικής κοινότητας την οποία εκπροσωπούσαν, κατά κάποιον τρόπο σαν να ήταν και αυτά μέλη της κοινότητας που πέθαναν[43].
Ένα αρχείο μπορεί επίσης να εκτιμηθεί ως προς την οικονομική του αξία ως αντικείμενο κυριότητας και να πωληθεί ως τέτοιο,
Σελ. 19
με βάση το εμπράγματο δίκαιο. Μπορεί επίσης να αποτελεί μέρος μιας κληρονομιαίας περιουσίας και τα σχετικά νομικά ζητήματα να ρυθμίζονται από το κληρονομικό και το φορολογικό δίκαιο. Ένα αρχείο μπορεί να είναι το αντικείμενο μιας σύμβασης δωρεάς από τον κάτοχό του σε μια αρχειακή υπηρεσία. Ένα αρχείο μπορεί να περιέχει προσωπικά δεδομένα, οπότε έχει εφαρμογή σε αυτό το δίκαιο προστασίας προσωπικών δεδομένων στην Ευρώπη[44] ή το δίκαιο προστασίας της ιδιωτικής ζωής για τις ΗΠΑ. Ένα αρχείο, επίσης, έχει αξία για τον δικαιούχο, κάτοχο ή ιδιοκτήτη του είτε (μόνο) από καθαρά περιουσιακής πλευράς είτε και από καθαρά ηθικής-διακρίσεις που εντείνονται ακόμα περισσότερο για αρχεία συλλογικοτήτων ή ακόμη και κρατών.
Το αρχείο, έτσι, εμφανίζεται ως μια υλική ή ψηφιακή οντότητα, εμπεριέχουσα πληροφορία, η οποία οντότητα ενδιαφέρει το δίκαιο, αλλά φυσικά και τη δεοντολογία, από πάρα πολλές πλευρές. Η διαμόρφωση των σχετικών κανόνων, νομικών και δεοντολογικών, συνεχώς διαμορφώνεται και αλλάζει, ανάλογα με την εξέλιξη της τεχνολογίας[45], αλλά και του πολιτισμού, σε σχέση με τη διαχρονική αξία των αρχείων και τα δικαιώματα ή έννομα συμφέροντα συγκεκριμένων ομάδων σε αυτά.
Τα αρχεία αποτελούν, επομένως, μια πρόκληση για τους νομικούς, ενώ συμβάλλουν δυναμικά στην «κατασκευή» της σύγχρονης μνήμης[46]. Σε σχέση με αυτά εμφανίζονται ίσως πιο έντονα
Σελ. 20
από όσο σε άλλες περιπτώσεις, οι συγκρούσεις θεμελιωδών μάλιστα δικαιωμάτων του ανθρώπου και συγκεκριμένα: το δικαίωμα πρόσβασης στα αρχεία (στην πληροφορία) συχνά συγκρούεται με το δικαίωμα προστασίας προσωπικών δεδομένων και της ιδιωτικής ζωής, ενώ το δικαίωμα προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας επί του περιεχομένου των αρχείων συχνά συγκρούεται με το δικαίωμα στην έρευνα και την πρόσβαση στην πληροφόρηση.
Οι έννοιες του απορρήτου, της εμπιστευτικότητας, των προσωπικών δεδομένων και της ιδιωτικής ζωής έχουν για τους αρχειονομους μια ιδιαίτερη βαρύτητα, καθώς τα αρχεία συχνά εμπεριέχουν προσωπικά δεδομένα και ιδιωτικής φύσης πληροφορίες. Ταυτόχρονα, οι αρχειονόμοι βαρύνονται με τη νομική, αλλά και δεοντολογική υποχρέωση παροχής πρόσβασης στα αρχεία ως μια από τις πιο κεντρικές λειτουργίες τους[47]. Επιπρόσθετα, οι αρχειονόμοι βαρύνονται με την υποχρέωση προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας των δικαιούχων της όσον αφορά στα τεκμήριά τους, ενώ οφείλουν να εφαρμόσουν τις αναγνωρισμένες από τον νόμο εξαιρέσεις υπέρ των χρηστών τους, με σκοπό την προστασία του δικαιώματος στην έρευνα, στην έκφραση, στην επιστήμη, και του γενικότερου δημόσιου συμφέροντος[48].