ΑΣΤΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΣΙΟΥ

Πρόλογος Π. Λυμπερόπουλου VII

Πρόλογος Β. Σκορδάκη ΙΧ

Πρόλογος Β. Σκορδάκη α΄ έκδοσης XΙ

Ευχαριστίες XV

Προλογικό σημείωμα β΄ έκδοσης XVII

Επί του πιεστηρίου XXIII

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ο θεσμός της αστικής ευθύνης του Δημοσίου και των ΝΠΔΔ
ως έμμεσος κατασταλτικός μηχανισμός για την τήρηση
της αρχής της νομιμότητας 1

1. Από παράνομες πράξεις 3

2. Από νόμιμες πράξεις 4

3. Ευθύνη του Δημοσίου από παραβίαση της ενωσιακής νομοθεσίας 7

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

Το υφιστάμενο κανονιστικό πλαίσιο για την ίδρυση
αστικής ευθύνης του Δημοσίου

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Η ιστορική εξέλιξη του θεσμού της αστικής ευθύνης 13

1. Το νομοθετικό καθεστώς της αστικής ευθύνης του Δημοσίου
πριν την έναρξη ισχύος του Αστικού Κώδικα 13

2. Το υφιστάμενο γενικό κανονιστικό πλαίσιο για την ίδρυση
αστικής ευθύνης του Δημοσίου 17

2.1. Ο Εισαγωγικός Νόμος του Αστικού Κώδικα 17

2.1.1. Αποζημίωση από ειδικές συνταγματικές διατάξεις 20

2.2. Η διευρυμένη νομολογιακή και θεωρητική αντίληψη του ρυθμιστικού πεδίου
των διατάξεων των άρθρων 105-106 ΕισΝΑΚ 20

3. Ενωσιακό δίκαιο 24

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

Η θεμελίωση της αστικής ευθύνης του Δημοσίου στο Σύνταγμα 27

1. Εισαγωγικά 27

2. Κράτος Δικαίου και η Αρχή της Νομιμότητας 28

3. Ισότητα ενώπιον των δημοσίων βαρών 29

4. Το δικαίωμα δικαστικής προστασίας 35

4.1. Το Σύνταγμα 35

4.2. Το ΕΔΔΑ και το δικαίωμα δικαστικής προστασίας 36

4.3. Η συμμόρφωση στις δικαστικές αποφάσεις 37

5. Η αρχή του κοινωνικού κράτους δικαίου και η προστασία
θεμελιωδών δικαιωμάτων 43

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

Η θεμελίωση της αστικής ευθύνης του Δημοσίου
κατά το εθνικό δίκαιο 46

1. Το νομικό έρεισμα της αστικής ευθύνης του Δημοσίου 46

1.1. Εισαγωγικά 46

2. Η αστική ευθύνη του Δημοσίου για παραβιάσεις του εθνικού δικαίου 47

2.1. Οι διατάξεις αστικής ευθύνης του Δημοσίου κατά τα άρθρα 104-105-106
του Εισαγωγικού Νόμου του Αστικού Κώδικα 47

2.1.1. Η αστική ευθύνη του Δημοσίου κατά το άρθρο 104 του Εισαγωγικού Νόμου
του Αστικού Κώδικα (έννομες σχέσεις του ιδιωτικού δικαίου) 48

α) Ερμηνεία της διατάξεως του άρθρου 104 του Εισαγωγικού Νόμου
του Αστικού Κώδικα 48

β) Νομολογιακή περιπτωσιολογία για την αστική ευθύνη κατ’ άρθρο 104 ΕισΝΑΚ 53

2.1.2. Η αστική ευθύνη του Δημοσίου κατά τα άρθρα 105 και 106
του Εισαγωγικού Νόμου του Αστικού Κώδικα (έννομες σχέσεις
του δημοσίου δικαίου) 55

α) Προϋποθέσεις στοιχειοθέτησης ευθύνης 56

β) Νεότερες εξελίξεις ως προς την προϋπόθεση του αιτιώδους συνδέσμου 58

γ) Ύπαρξη πράξης, παράλειψης ή υλικής ενέργειας 60

2.1.3. Άρθρο 106 Εισαγωγικού Νόμου του Αστικού Κώδικα
(Νομολογιακή περιπτωσιολογία) 62

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

Τα όργανα που θεμελιώνουν την αστική ευθύνη του Δημοσίου 65

1. Αρχή της διακρίσεως των τριών λειτουργιών 65

2. Όργανα του Κράτους 65

3. Αστική ευθύνη του Δημοσίου από ζημιογόνο δράση των οργάνων του 67

3.1. Η ευθύνη από πράξεις ή παραλείψεις των οργάνων της νομοθετικής
λειτουργίας 67

3.2. Νομολογιακή περιπτωσιολογία της αστικής ευθύνης του Δημοσίου
από πράξεις οργάνων της νομοθετικής λειτουργίας 68

3.2.1. Κακή νομοθέτηση 68

3.2.2. Αντίθετη με το Σύνταγμα νομοθέτηση 68

α) Απόφαση 980/2019 ΣτΕ 68

β) Αντισυνταγματική διάταξη τυπικού νόμου 68

γ) Αντισυνταγματική διάταξη τυπικού νόμου - αυθαίρετα 69

δ) Παράλειψη άσκησης κανονιστικής αρμοδιότητας 69

ε) Αντισυνταγματικότητα της παράτασης του υποχρεωτικού εμβολιασμού 69

στ) Αντισυνταγματικότητα - μοριοδότηση προϋπηρεσίας εκπαιδευτικών 69

3.3. Η ευθύνη από πράξεις, παραλείψεις ή υλικές ενέργειες των οργάνων
της εκτελεστικής λειτουργίας 70

3.3.1. Η εκτελεστική λειτουργία 70

3.3.2. Νομολογιακή περιπτωσιολογία στην Αστική ευθύνη του Δημοσίου
από πράξεις οργάνων της εκτελεστικής λειτουργίας (νομολογία) 70

α) Παράλειψη νομοθέτησης από μη άσκηση κανονιστικής αρμοδιότητας 70

β) Μη άσκηση της κανονιστικής αρμοδιότητας 71

γ) Η ευθύνη από παράλειψη πολεοδομικών ελέγχων 72

δ) Μη προσήκουσα συμμόρφωση του Ελληνικού Δημοσίου προς ακυρωτική δικαστική απόφαση 72

ε) Παράβαση των καθηκόντων - Ευθύνη του Δημοσίου ή του νπδδ
προς αποζημίωση 74

4. Η ευθύνη από πράξεις ή παραλείψεις των οργάνων δικαστικής λειτουργίας 74

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

Αστική ευθύνη από νόμιμες πράξεις των οργάνων του Δημοσίου

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Η αστική ευθύνη του Δημοσίου από νόμιμες πράξεις των οργάνων του 79

1. Νομολογιακή περιπτωσιολογία της αστικής ευθύνης του Δημοσίου
από σύννομες ενέργειες των οργάνων του 80

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

Νομολογιακή περιπτωσιολογία της αστικής ευθύνης του Δημοσίου
από νόμιμη ανάκληση διοικητικών πράξεων 82

1. Ανάκληση ευμενών διοικητικών πράξεων 82

2. Νομολογιακή περιπτωσιολογία της αστικής ευθύνης του Δημοσίου
από ανάκληση ευνοϊκών πράξεων 84

2.1. Ανάκληση της παράνομης πράξης διορισμού 84

2.2. Ανάκληση συντάξεως - ανακριβή στοιχεία 85

2.3. Ανάκληση πτυχίου - πλαστά δικαιολογητικά 86

2.4. Ανάκληση διορισμού χωρίς υπαιτιότητα του διοικουμένου 86

2.5. Εύλογος χρόνος ανάκλησης διοικητικής πράξεως 86

2.6. Νόμιμη ανάκληση παράνομης συνταξιοδοτικής πράξης 86

2.7. Χρήση απατηλών μέσων - Οριστική διακοπή της σύνταξης και αναζήτηση
των καταβληθεισών συντάξεων 87

2.8. Ανακριβή στοιχεία - Άδεια δόμησης - ανάκληση 87

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

Κοινωνική συνεισφορά στα δημόσια βάρη – Αποζημίωση
από νόμιμες πράξεις - Μηχανισμός συνεισφοράς 88

1. Πολεοδομικές ρυθμίσεις 89

1.1. Θέσπιση όρων, περιορισμών και απαγορεύσεων στη δόμηση και
στις χρήσεις γης, στην εκτός σχεδίου και εκτός ορίων νομίμως
υφισταμένων οικισμών (νόμιμες πράξεις) 89

2. Περιορισμοί στη χρήση του ακινήτου (νόμιμες πράξεις) - διαφύλαξη
φυσικού περιβάλλοντος 89

2.1. Ακύρωση του από 17.9.2018 π.δ/τος για τον χαρακτηρισμό
του Κυπαρισσιακού Κόλπου και της ευρύτερης περιοχής του
ως «Περιοχής Προστασίας της Φύσης» (νόμιμες πράξεις) 89

2.2. Οικοδομικές άδειες – Ανάκληση - Παράνομη δράση της Διοικήσεως 91

2.3. Περιορισμός χρήσεων του ακινήτου με νόμιμες πράξεις - Αποζημίωση 91

2.4. Ουσιώδης στέρηση της χρήσης της ιδιοκτησίας με νόμιμες πράξεις –
Αποζημίωση 92

2.5. Δασική έκταση, αποζημίωση ιδιοκτησίας 92

2.6. Απαλλοτρίωση (περιπτωσιολογία) 93

3. Ευθύνη του Δημοσίου προς αποκατάσταση ηθικής βλάβης από νόμιμη πράξη εμβολιασμού (ΣτΕ 622/2021 Τμ. Α) 94

4. Άσκηση της κρατικής εποπτείας επί των ασφαλιστικών επιχειρήσεων
(νόμιμες πράξεις) 95

5. Δικαίωμα προσδοκίας από την παράνομη κατάσταση που διαμορφώθηκε
με το κανονιστικό βασιλικό διάταγμα ως προς τη δυνατότητα δόμησης
των ακινήτων 97

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ

Ευθύνη του Δημοσίου από ζημιογόνες πράξεις ή παραλείψεις
των οργάνων του κατά την ενάσκηση δημόσιας εξουσίας

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Αποζημίωση από μη νόμιμες πράξεις ή παραλείψεις οργάνων
του Δημοσίου 101

1. Αποζημίωση από παράνομες πράξεις ή παραλείψεις οργάνων του Δημοσίου 101

2. Νομολογιακή περιπτωσιολογία της αστικής ευθύνης του Δημοσίου
από παράλειψη νομίμων καθηκόντων 103

2.1. Καταστροφή περιουσιών - Επεισόδια 103

2.1.1. Προστασία περιουσίας (Περιπτωσιολογία) 103

α) Προστασία της περιουσίας των πολιτών από βίαια επεισόδια
που εκδηλώνονται στο πλαίσιο οποιασδήποτε μορφής μαζικής
κινητοποίησης - Αστική ευθύνη του Δημοσίου 103

2.1.2. Υπέρβαση των άκρων ορίων της διακριτικής ευχέρειας των αστυνομικών οργάνων 107

2.1.3. Πράξεις βίας κατά προσώπων σε βίαια επεισόδια 107

2.2. Παράνομες παραλείψεις της ΕΛ.ΑΣ. 109

2.2.1. Πλημμελής σωματικός έλεγχος – Τραυματισμός φιλάθλου
από φωτοβολίδα 109

2.2.2. Βίαια σύλληψη – Τραυματισμός 109

2.3. Θανάσιμος τραυματισμός. Υποχρέωση αποζημίωσης εκ της παράλειψης
των αρμοδίων οργάνων 110

2.3.1. Απόφαση για Μυρτώ Πάρου (ΣτΕ 1500/2022)

2.3.2. Η νομολογία για θανάσιμο τραυματισμό από αστυνομικούς 110

α) Θάνατος από αδέσποτη σφαίρα 11χρονου 111

β) Θανάσιμος τραυματισμός αμέτοχου πολίτη που επήλθε από πυροβολισμούς αστυνομικού 113

γ) Παράνομες πράξεις και παραλείψεις των οργάνων του Δημοσίου –
Τραυματισμός 113

δ) Θανάσιμος τραυματισμός από παράνομες παραλείψεις αστυνομικών 113

ε) Θανάσιμος τραυματισμός – Παράνομες παραλείψεις αστυνομικών
στον σχεδιασμό επιχείρησης 114

3. Νομολογία για την αποζημίωση από παράνομες πράξεις των οργάνων
του Δημοσίου κατά την άσκηση της δημόσιας εξουσίας 114

3.1. Παράνομη συμπεριφορά της Διοικήσεως 114

3.1.1. Παράνομη απομάκρυνση από το Δημόσιο 114

4. Αποζημίωση για τις φονικές πλημμύρες 114

5. Ζημία παράνομης απομακρύνσεως από την υπηρεσία 116

6. Παράνομες ενέργειες που αφορούν την ιδιοκτησία 116

6.1. Αυθαίρετη κατάληψη οικοπέδου από ΟΤΑ 116

6.2. Μη έκδοση πράξης αναλογισμού 116

6.3. Παραβίαση των αρχών της χρηστής διοίκησης και της προστατευόμενης εμπιστοσύνης 116

6.4. Ευθύνη του Δημοσίου ή του νπδδ προς αποζημίωση από έκδοση
οικοδομικής άδειας επί οικοπέδου που ήταν μη οικοδομήσιμο 117

7. Παράνομες ενέργειες που αφορούν την προσωπική ελευθερία 117

7.1. Παράνομη σύλληψη χωρίς εξακρίβωση της ταυτότητας συλληφθέντος - Αποζημίωση 117

7.2. Παράνομη σύλληψη-φυλάκιση λόγω χορήγησης αναστολής εκτέλεσης 118

7.3. Ευθύνη του Δημοσίου προς αποζημίωση από πρόκληση σωματικών
βλαβών, κατά τη σύλληψη 118

7.4. Υποχρέωση του Δημοσίου προς αποζημίωση των προσωρινώς κρατηθέντων
ή φυλακισθέντων και τελικώς αθωωθέντων 118

7.5. Αποζημίωση σε αδίκως προφυλακισθέντες ή καταδικασθέντες 118

7.6. Αποκλειστική αρμοδιότητα του ποινικού δικαστηρίου να κρίνει
αν συντρέχει υποχρέωση αποζημιώσεως των αδίκως προφυλακισθέντων
ή καταδικασθέντων ή στερηθέντων την ελευθερία τους 119

8. Αποζημίωση για ιατρική ευθύνη 119

8.1. Παραβίαση γενικώς παραδεδεγμένων κανόνων ιατρικής επιστήμης 119

8.2. Εξιτήριο ασθενούς 119

8.3. Παράνομη πράξη ιατρού 120

8.4. Τραυματισμός πυροσβέστη, υπαιτιότα Δημοσίου 120

9. Προθεσμία, ευθύνη του Δημοσίου ή νομικού προσώπου δημοσίου δικαίου
προς αποζημίωση λόγω υπέρβασης της δίμηνης προθεσμίας για τη χορήγηση
της άδειας λειτουργίας 120

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

Αποζημίωση από μη νόμιμες πράξεις της εκτελεστικής εξουσίας – Νομολογιακή περιπτωσιολογία της αστικής ευθύνης του Δημοσίου
από μη νόμιμη πράξη ή παράλειψη οργάνου 121

1. Μη νομοθέτηση 121

1.1. Μη νόμιμη παράλειψη έκδοσης διοικητικής πράξης ή μη νόμιμες υλικές
ενέργειες των οργάνων του Δημοσίου 121

1.2. Αγωγή αποζημίωσης των μελών ΔΕΠ των ΑΕΙ λόγω των περικοπών
των αποδοχών τους 121

1.3. Ακύρωση διοικητικής πράξεως 122

2. Συμμόρφωση σε δικαστικές αποφάσεις 122

2.1. Προαγωγή 123

3. Καθυστέρηση - Μη απονομή σύνταξης 123

3.1. Καθυστέρηση απονομής σύνταξης 123

3.2. Μη απονομή σύνταξης 123

3.3. Καθυστέρηση απονομής σύνταξης – Προθεσμίες 124

3.4. ΕΔΔΑ Αργαλιώτη κατά Ελλάδας, της 18.07.2023: Ευθύνη του Ελ. Δημοσίου λόγω στέρησης του δικαιώματος παροχής σύνταξης γήρατος κατ’ εφαρμογή αναδρομικής διάταξης 125

3.5. Διοικητικό Πρωτοδικείο Αθηνών Αριθ. 16044/2022 Συνταξιοδότηση.
Ανάκληση. Εύλογος χρόνος 125

4. Φορολογία 125

4.1. Αχρεωστήτως καταβληθέντες φόροι - Ένδικο βοήθημα 125

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

Νομολογιακή περιπτωσιολογία της αστικής ευθύνης του Δημοσίου
από παράλειψη νομίμων καθηκόντων 126

1. Πλημμελής εκτέλεση ή παράλειψη καθηκόντων 126

1.1. ΣτΕ 1500/2022: Υποχρέωση αποζημίωσης εκ της παράλειψης
των αρμοδίων οργάνων (υπόθεση Μυρτώς) 127

1.2. Παράνομες πράξεις και παραλείψεις των οργάνων του Ελληνικού Δημοσίου: Πυρκαγιά Μάτι - αποζημίωση ευρώ για χρηματική ικανοποίηση λόγω ψυχικής οδύνης σε συγγενείς θύματος από την τραγική πυρκαγιά 127

1.3. Πρόκληση βλάβης της προστατευόμενης ιδιοκτησίας συνεπεία νόμιμης αστυνομικής επιχείρησης 128

1.4. Βλάβη της υγείας κυοφορούμενου (Απόφαση ΣτΕ 621/2021), ευθύνη
από παράλειψη ενημέρωσης 128

1.5. Αποζημίωση λόγω ηθικής βλάβης για «απώλεια ευκαιρίας»
(ΣτΕ 1943/2020) όταν παραλείπονται τα ιδιαίτερα καθήκοντα 130

2. Ιατρική αμέλεια 130

2.1. Θάνατος ασθενούς από ιατρική αμέλεια 130

2.2. Βλάβη του σώματος ή της υγείας φυσικού προσώπου - κονδύλια 131

3. Ειδικά θέματα 131

3.1. Περικοπή επιδόματος 131

3.2. Θανάσιμος τραυματισμός από πτώση κλαδιών 131

3.3. Οργάνωση αστυνομικής επιχείρησης 132

3.4. Αστική ευθύνη Δημοσίου – ΕΚΑΒ – Θάνατος ασθενούς 132

4. Συμπέρασμα 132

ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ

Η αποκατάσταση της ζημίας

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Η αποκατάσταση της ζημίας 135

1. Εισαγωγικά – Προϋποθέσεις 135

2. Δικαιοδοσία διαφορών 136

3. Προστασία του δικαιώματος της προσωπικότητας 138

4. Αποζημίωση 140

5. Η χρηματική ικανοποίηση 141

6. Ηθική βλάβη 144

7. Παραγραφή 144

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

Νομολογιακή περιπτωσιολογία για την αποκατάσταση της ζημίας 145

1. «Ειδική αδικοπραξία» 145

2. Χρηματική ικανοποίηση (ΣτΕ 3793/2014, 1810/2013) 145

2.1. Χρηματική ικανοποίηση από παράλειψη οφειλόμενης υλικής ενέργειας,
θανάσιμος τραυματισμός (ΔΕφΑθ 2953/2015) 145

2.2. ΣτΕ 675/2021. Χρηματική ικανοποίηση – Σχηματισμός δικανικής πεποίθησης 145

2.3. Αστική ευθύνη – Χρηματική ικανοποίηση 146

2.4. Χρηματική ικανοποίηση – Παράνομες πράξεις και παραλείψεις οργάνων – Τραυματισμός (ΣτΕ 1438/2021) 147

2.5. Χρηματική ικανοποίηση – Παράνομες πράξεις – Παράλειψη άσκησης
των νόμιμων καθηκόντων – Απαγωγή (ΣτΕ 322/2009) 147

2.6. Οι δικαιούχοι της αποζημίωσης λόγω ηθικής βλάβης 147

2.6.1. ΣτΕ 1042/2007: Θανάτωση προσώπου, η χρηματική ικανοποίηση
μπορεί να επιδικασθεί στην οικογένεια του θύματος λόγω ψυχικής οδύνης 147

2.6.2. ΣτΕ 579/2020: Ύψος και αυτοτέλεια της αξίωσης χρηματικής ικανοποίησης 148

2.6.3. ΣτΕ 252/2020: Χρηματική ικανοποίηση λόγω ψυχικής οδύνης, θάνατος
του συγγενούς 149

3. Η αρχή της αναλογικότητας στον καθορισμό της αποζημιώσεως 149

4. Συμπερασματικά για την αγωγή 105 του Εισαγωγικού Νόμου
του Αστικού Κώδικα (ΕισΝΑΚ) 150

ΜΕΡΟΣ ΠΕΜΠΤΟ

Η δικαστική λειτουργία - Η ευθύνη αποζημιώσεως
από μη νόμιμες πράξεις της δικαστικής λειτουργίας- Το μισθολόγιο
των δικαστών

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Η αστική ευθύνη του Δημοσίου από τη ζημιογόνο δράση
των οργάνων της δικαστικής λειτουργίας 155

1. Εισαγωγικά 155

1.1. Ο ρόλος του δικαστή 157

1.2. Ο δικαστής μέρος της κοινωνίας 158

1.3. Η δικαστική ανεξαρτησία και η ευθύνη του δικαστή 159

2. Αστική ευθύνη του Δημοσίου από ζημιογόνο δράση οργάνου ενταγμένου
στη δικαστική λειτουργία, νομoλογιακή περιπτωσιολογία ΔΕΕ / ΔΕΚ 166

3. Αστική ευθύνη του Δημοσίου από ζημιογόνο δράση οργάνου ενταγμένου
στη δικαστική λειτουργία κατά το 105 ΕισΝΑΚ 168

3.1. Η θεωρητική αντιμετώπιση για την αστική ευθύνη του Δημοσίου
από ζημιογόνο δράση οργάνου ενταγμένου στη δικαστική λειτουργία 168

3.2. Νομολογιακή περιπτωσιολογία: Η αρχική αρνητική αντιμετώπιση για
την αστική ευθύνη του Δημοσίου από ζημιογόνο δράση οργάνου ενταγμένου
στη δικαστική λειτουργία 170

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

Η εμβληματική ΣτΕ 1501/2014 Ολομ.: Η εξέλιξη του θεσμού
της αστικής ευθύνης του Δημοσίου 177

1. Εισαγωγικά 177

2. Η ιστορική Απόφαση 1501/2014 του ΣτΕ 177

2.1. Εισαγωγικά 177

2.2. Η ιστορική ΣτΕ 1501/2014 Ολομ. Η εξέλιξη του θεσμού
της αστικής ευθύνης του Δημοσίου 178

2.3. Το συνταγματικό έρεισμα της αποζημιωτικής ευθύνης του Δημοσίου 180

3. Η αστική ευθύνη του Δημοσίου από τη ζημιογόνο δράση των οργάνων
της δικαστικής λειτουργίας 181

3.1. Προϋποθέσεις θεμελιώσεως της αστικής ευθύνης 181

3.1.1. Πρόδηλο σφάλμα 181

3.1.2. Επίκληση στο δικόγραφο 182

3.2. Ειδικές Επισημάνσεις 182

3.2.1. Οι προϋθέσεις θεμελίωσης της ευθύνης από νόμιμες πράξεις: «βλάβη
ιδιαίτερη και σπουδαία» 182

3.2.2. Eυθύνη του Δημοσίου από πράξεις οργάνων της δικαστικής λειτουργίας 182

3.2.3. Νομολογιακή περιπτωσιολογία της ευθύνης από παράνομες ενέργειες
οργάνων της δικαστικής λειτουργίας κατά τον χρόνο εφαρμογής
της 1501/2014 Απόφασης ΣτΕ 184

4. Ειδικές Παρατηρήσεις 189

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

ΣτΕ Ολ. 799-803/2021: Η μεταστροφή της νομολογίας
της 1501/2014 Ολομ. 191

1. Η 799/2021 Απόφαση του ΣτΕ Ολ. 191

2. Αποφάσεις ΣτΕ Ολ. 801-803/2021: μη εφαρμογή του άρθρου 105 ΕισΝΑΚ
για την αποκατάσταση της ζημίας που προκλήθηκε από απόφαση
εθνικού δικαστηρίου 193

3. Απόφαση ΣτΕ Ολ. 800/2021: Η δικαιοδοσία δικαστηρίων αποζημιώσεως 196

4. Απόφαση ΣτΕ 1825/2022: Μεταστροφή νομολογίας 197

5. Παρατηρήσεις - διαπιστώσεις 197

6. Νεότερες εξελίξεις 200

7. Συμπεράσματα 200

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

Η αγωγή του 105 ΕισΝΑΚ και το μισθολόγιο των δικαστών 203

1. Τα μισθολογικά των δικαστών / Το Σύνταγμα του 1975 203

2. Το επαγγελματικό ασυμβίβαστο των δικαστών 203

3. Η συνταγματική αναθεώρηση του 2001 και η δημιουργία
του δικαστηρίου του άρθρου 88 παρ. 2 του Συντάγματος 204

ΜΕΡΟΣ ΕΚΤΟ

Η επίδραση των αποφάσεων του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής
Ένωσης και του Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Η ευθύνη αποζημιώσεως για παραβιάσεις του ενωσιακού δικαίου 211

1. Οι παραβιάσεις του δικαίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης 211

2. Η ευθύνη αποζημιώσεως για παραβιάσεις της ΕΣΔΑ 214

2.1. Απόφαση ΕΔΔΑ Τσουκαλάς κατά Ελλάδος (22.7.2010) (Καθυστέρηση
εκδίκασης υπόθεσης, παραβίαση του άρθρου 6 παρ. 1 της ΕΣΔΑ) 215

2.2. Απόφαση Μακρυλάκης κατά Ελλάδας της 17.11.2022 (αρ. προσφ. 34812/15) (Φυλάκιση, παραβίαση του άρθρου 6 παρ. 1 της ΕΣΔΑ) 215

2.3. Απόφαση Καλοταράνη κ.ά. κατά Ελλάδας της 20.7.2023
(αρ. προσφ. 42267/14) (Απαλλοτρίωση ακινήτων) 216

2.4. Απόφαση του ΕΔΔΑ της 20.12.2022, Μπακογιάννη κατά Ελλάδας
(Εμπόδιση πρόσβασης στη δικαιοσύνη, παράβαση του άρθρου 6 § 1
της ΕΣΔΑ) 217

2.5. Απόφαση 22-5/2003 ΕΔΔΑ (Η εκτέλεση μιας δικαστικής απόφασης
εμπεριέχεται στην έννοια της δίκης για τους σκοπούς του αρ. 6 ΕΣΔΑ) 217

ΜΕΡΟΣ ΕΒΔΟΜΟ

Η αποζημίωση για καθυστέρηση απονομής δικαιοσύνης
και η αγωγή κακοδικίας

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Η αίτηση για δίκαιη ικανοποίηση 221

1. Εισαγωγικά 221

2. Το ένδικο βοήθημα «Η δίκαιη ικανοποίηση» 225

3. Κρίσιμη νομολογία περί δίκαιης ικανοποίησης 228

3.1. Απόφαση ΣτΕ 356/2020 (οκτώ (8) έτη καθυστέρηση) 228

3.2. Απόφαση ΣτΕ 989/2021 (μη επιδίκαση αποζημιώσεως) 228

3.3. Απόφαση ΣτΕ 2457/2020 (πέντε ετών, δέκα (10) μηνών και είκοσι τριών
(23) ημερών καθυστέρηση) 228

3.4. Απόφαση ΣτΕ (Ολ.) 4042/2015 (απορρίπτει το αίτημα) 229

3.5. Απόφαση ΣτΕ 421/2021 (απορρίπτεται η αίτηση ως απαράδεκτη) 230

4. Συμπεράσματα 230

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

Η Αγωγή Κακοδικίας 236

1. Το Δικαστήριο Αγωγών Κακοδικίας 236

2. Ειδική επισήμανση 237

3. Συμπέρασμα 238

ΜΕΡΟΣ ΟΓΔΟΟ

Αποζημίωση από παραβίαση τεκμηρίου αθωότητος

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Το τεκμήριο αθωότητος 241

1. Εισαγωγικά: Το «τεκμήριο αθωότητος» 241

1.1. Ιστορική προέλευση 242

1.2. Το περιεχόμενο του τεκμηρίου αθωότητος 242

1.3. Η παραβίαση του «τεκμηρίου αθωότητος» 250

1.3.1. Νομολογιακή περιπτωσιολογία ΕΔΔΑ 250

α) Απόφαση: υπόθεση Allenet de Ribemont κατά Γαλλίας 250

β) Απόφαση: υπόθεση Βασίλης Σταυρόπουλος κατά Ελλάδας 250

γ) Απόφαση: υπόθεση Παραπονιάρης κατά Ελλάδας 251

δ) Απόφαση: ΕΔΔΑ, της 24.5.2011, Κώνστας κατά Ελλάδας 251

ε) Απόφαση: ΕΔΔΑ, Σαββαΐδου κατά Ελλάδας της 31.1.2023 για παραβίαση
του τεκμηρίου αθωότητος 251

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

Η νομολογιακή περιπτωσιολογία του τεκμηρίου αθωότητος 252

1. Απόφαση ΣτΕ 1658/2022 252

2. Απόφαση Oλομ. ΑΠ 4/2020 253

3. Απόφαση ΣτΕ 156/2022 253

ΜΕΡΟΣ ΕΝΑΤΟ

Αστική ευθύνη του Δημοσίου και επανόρθωση
των περιβαλλοντικών βλαβών - Η Σύμβαση του Aarhus

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Πρόσβαση του κοινού σε περιβαλλοντικές πληροφορίες
(Σύμβαση του Aarhus) και η νομολογία του ΣτΕ 257

1. Εισαγωγή: Η πρόσβαση του κοινού στην περιβαλλοντική πληροφορία 257

2. Το νομικό πλαίσιο: Η προστασία του περιβάλλοντος 258

3. Σύμβαση του «Aarhus» – Η περιβαλλοντική δημοκρατία 260

3.1. «Η Σύμβαση του Aarhus αποτελεί εμβληματικό νομικό μέσο για
την περιβαλλοντική δημοκρατία» 260

3.2. Χαρακτηριστικά της σύμβασης 261

3.2.1 Ο πρώτος πυλώνας 264

α) Γνώση διοικητικών εγγράφων 265

3.2.2. Ο δεύτερος πυλώνας 267

3.2.3. Ο τρίτος πυλώνας 267

3.3. Η νομολογιακή περιπτωσιολογία 268

3.3.1. Η διεύρυνση έννομου συμφέροντος 268

3.3.2. Η νομολογία Δικαστηρίου ΕΕ 272

4. Συμπεράσματα 274

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

Η νομολογιακή περιπτωσιολογία για την πρόκληση περιβαλλοντικής βλάβης 275

1. Απόφαση ΣτΕ 1611/2006: Αποζημίωση για τους περιορισμούς
που επιβλήθηκαν στην ιδιοκτησία του λόγω του καθορισμού με π.δ/γμα
Ζώνης Οικιστικού Ελέγχου 276

2. Απόφαση 533/2023 ΔΕφΑθ: Απαγόρευση ανέγερσης κατοικίας σε ακίνητο,
λόγω θέσπισης περιορισμών στη δόμηση 277

3. Απόφαση ΣτΕ 1113/2022: Προστασία περιβάλλοντος. Επιβολή περιορισμών
ως προς τη χρήση ακινήτων 277

4. Απόφαση ΣτΕ 1569/2022: Προστασία περιβάλλοντος και ένταξη ακινήτου
σε ΖΟΕ 277

5. Απόφαση ΣτΕ 78/2021: Προστασία περιβάλλοντος. Ένταξη ιδιοκτησίας
στη ζώνη Α προστασίας του Πεντελικού όρους 278

6. Απόφαση 129/2010 ΔΕφΑθ (Αναστ.): Αυθαίρετη η χρήση ακινήτου 278

7. Απόφαση ΣτΕ 166/2021: Προστασία περιβάλλοντος. Αίτηση ακύρωσης
του από 17.9.2018 π.δ/τος για τον χαρακτηρισμό του Κυπαρισσιακού Κόλπου
και της ευρύτερης περιοχής του ως «Περιοχής Προστασίας της Φύσης» 278

8. Απόφαση ΣτΕ 769/2020: Περίπτωση επιβολής περιορισμών σε ιδιοκτησία 279

9. Απόφαση ΣτΕ 1911/2020: Εθνικά πάρκα ή ζώνες προστασίας αυτών 279

10. Απόφαση ΣτΕ 2315/2020: Περιοχές προστασίας της φύσης
ή περιφερειακές ζώνες προστασίας 279

11. Απόφαση 1733/2020 ΔΠρΑθ: Παραβάσεις της περιβαλλοντικής νομοθεσίας 280

12. Απόφαση 988/2016 ΔΕφΑθ (Ακυρ.): Νομιμότητα της χρήσης
του καταστήματος του παρεμβαίνοντος 280

13. Απόφαση ΣτΕ 907/2022: Αστική ευθύνη Δημοσίου – Δέσμευση ακινήτου – Αρμοδιότητα δικαστηρίου 280

14. Απόφαση ΣτΕ 52/2023: Ενωσιακό δίκαιο περιβάλλοντος. Προστασία από
τον περιβαλλοντικό θόρυβο 281

Επίλογος 283

Βιβλιογραφία-Αρθρογραφία 285

Παράρτημα Νομολογίας

1. Απόφαση ΣτΕ 1501/2014 295

2. Απόφαση ΣτΕ 799/2021 306

3. Απόφαση ΣτΕ 800/2021 317

4. Απόφαση ΣτΕ 803/2021 332

5. Περίληψη απόφασης ΣτΕ Α΄ 1500/2022: Δεν αίρεται ο αιτιώδης σύνδεσμος
εκ του ότι παρεμβάλλεται η εγκληματική ενέργεια του αλλοδαπού 344

6. Περίληψη απόφασης ΣτΕ 622/2021 Α’ Τμ.: Ευθύνη προς αποκατάσταση
ηθικής βλάβης από νόμιμη πράξη εμβολιασμού – Ερμηνεία άρθρου 73 ΚΔΔ 346

7. Περίληψη απόφασης Διοικητικό Πρωτοδικείο Αθηνών 1465/2020,
Θανάσιμος τραυματισμός 11χρονου μαθητή από αδέσποτη σφαίρα 347

8. Περίληψη απόφασης ΣτΕ Α´ 7μ 156/2022: Αστική Ευθύνη νοσοκομείου
κατ΄ άρθρ. 105 – 106 ΕισΝΑΚ 349

9. Περίληψη απόφασης ΣτΕ Α΄ 2125/2022: Αγωγή αποζημίωσης.
Δέσμευση ακινήτου χωρίς συντέλεση απαλλοτρίωσης 353

10. Περίληψη απόφασης ΣτΕ 1964-1972/2021: Αστική ευθύνη του Δημοσίου
από παράλειψη αστυνομικών οργάνων να προστατεύσουν την περιουσία
πολιτών κατά τη διάρκεια βίαιων επεισοδίων 354

Ευρετήριο διατάξεων Συντάγματος 361

Ευρετήριο Αποφάσεων 363

Αλφαβητικό Ευρετήριo 371

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ο θεσμός της αστικής ευθύνης του Δημοσίου και των ΝΠΔΔ ως έμμεσος κατασταλτικός μηχανισμός για την τήρηση της αρχής της νομιμότητας

«Το Σύνταγμα αναγνωρίζει τον άνθρωπο ως υπέρτατη αξία, χάριν της οποίας υφίσταται και οργανώνεται η έννομη τάξη, θεσπίζει δε τα επί μέρους ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα για τη διασφάλιση της επί ίσοις όροις ελεύθερης αναπτύξεως της προσωπικότητας εκάστου και την απόλαυση των εννόμων αγαθών που αντιστοιχούν στο περιεχόμενο των δικαιωμάτων αυτών» .

Αποτελεί θεμελιώδη αρχή του Κράτους Δικαίου, η Αρχή της Νομιμότητας που διέπει τη συνολική έννομη τάξη.

Σκοπός του Κράτους Δικαίου είναι η προάσπιση της ελευθερίας και της προστασίας των ιδιωτών από τις παράνομες πράξεις των οργάνων του ή της παραβιάσεως της ισότητας αλλά και η αρχή της ασφάλειας του δικαίου. Η νομολογία, με την ιστορική απόφαση 11/1858 του Αρείου Πάγου, έθεσε τα θεμέλια για την καθιέρωση της αστικής ευθύνης του Δημοσίου. Ο Άρειος Πάγος στην ιστορική απόφασή του 23/1897 έκρινε ότι: «όταν διάταξις νόμου αντίκειται εις το Σύνταγμα, ως μεταβάλλουσα δι’ απλού νομοθετήματος θεμελιώδη διάταξιν αυτού… δικαιούται το δικαστήριον να μη εφαρμόζη αυτήν εν τω θέματι περί ου δικάζει».

Σύμφωνα με το άρθρο 87 παρ. 2 Συντ. προβλέπεται: «Οι δικαστές κατά την άσκηση των καθηκόντων τους υπόκεινται μόνο στο Σύνταγμα και στους νόμους και σε καμία περίπτωση δεν υποχρεούνται να συμμορφώνονται με διατάξεις που έχουν τεθεί κατά κατάλυση του Συντάγματος». Το άρθρο 93 παρ. 4 αναφέρει ότι: «Τα δικαστήρια υποχρεούνται να μην εφαρμόζουν νόμο που το περιεχόμενό του είναι αντίθετο προς το Σύνταγμα». Με αυτό τον τρόπο υποχρεώνεται ο κοινός νομοθέτης στην τήρηση των αρχών της νομιμότητος με τη θέσπιση κανόνων δίκαιου που να είναι συμβατοί με το Σύνταγμα και άλλους υπερνομοθετικής ισχύος κανόνες.

Η κατοχυρωμένη από το Σύνταγμα θεμελιώδης αρχή του Κράτους Δικαίου, ειδικότερη έμφαση της οποίας είναι η αρχή της νομιμότητας, επιβάλλει σε όλα τα διοικητικά όρ-

γανα να ενεργούν επί τη βάσει προϋφισταμένου κανόνος δικαίου (άρθρα 26 παρ. 2, 43 παρ. 1 και 50 Συντάγματος) και σύμφωνα με αυτόν ή με εξουσιοδοτική διάταξη σύμφωνα με το άρθρο 43 παρ. 1, 2 Συντάγματος. «Η σύνδεση της αρχής της χρηστής διοίκησης με την αρχή της νομιμότητας διασφαλίζεται με τη συνταγματική υποχρέωση της συμμόρφωσης της Διοίκησης με τις αποφάσεις των Δικαστηρίων» (άρθρο 95 § 5 Συντάγματος), αλλά και με το θεμελιώδες στοιχείο της αρχής της νομιμότητας στη χώρα μας, που είναι η καθιέρωση της ευθύνης του νομικού προσώπου του Κράτους και των νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου, προς αποζημίωση για ζημίες που προκαλούνται από παράνομες πράξεις ή παραλείψεις των οργάνων τους.

Το θεσμικό καθεστώς της αστικής ευθύνης του Δημοσίου και των ΝΠΔΔ, για παράνομες πράξεις, παραλείψεις ή υλικές ενέργειες των οργάνων του:

Η ολοκληρωμένη εφαρμογή των διατάξεων περί αστικής ευθύνης του νομικού προσώπου του Δημοσίου, των λοιπών νομικών προσώπων δημόσιου δικαίου, και των Ανεξαρτήτων Αρχών, κατά την άσκηση δημόσιας εξουσίας των άρθρων 104, 105, 106 ΕισΝΑΚ, έχουν συνταγματικό έρεισμα των Αρχών του Κράτους Δικαίου και της Αρχής της νομιμότητος, έστω και αν τούτο δεν αναφέρεται ρητώς στο ισχύον Σύνταγμα του 1975 αλλά και την α) Αρχή της ισότητας ενώπιον των δημόσιων βαρών του άρθρου 4 παρ. 5 του Συντάγματος: «Οι Έλληνες συνεισφέρουν χωρίς διακρίσεις στα δημόσια βάρη, ανάλογα με τις δυνάμεις τους» και β) το δικαίωμα του άρθρου 20 παρ. 1 Συντάγματος της αίτησης και παροχής δικαστικής προστασίας και τη διάταξη του άρθρου 25 της καθιέρωσης της Αρχής του κοινωνικού Κράτους Δικαίου και της προστασίας θεμελιωδών δικαιωμάτων (παρ. 4).

Προστασία στο δικαίωμα σε δίκαιη δίκη παρέχεται και από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (άρθρα 6 & 13 ΕΣΔΑ). Παράλληλα το δικαίωμα της πρόσβασης στη δικαιοσύνη και της δικαστικής προστασίας θεμελιώθηκε και ως γενι-

κή αρχή του ενωσιακού δικαίου: στη Συνθήκη της Λισαβόνας στο άρθρο 47 και συμπληρωματικά στα άρθρα 48-50 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η Ευρωπαϊκή Ένωση και η δράση της διέπεται και εκείνη από την αρχή της νομιμότητας, όπου στο άρθρο 288 της Συνθήκης Ε.Κ. (ΣΕΚ) καθιερώθηκε ρητά η υποχρέωση της τότε Κοινότητας και των κρατών μελών της για αποκατάσταση των ζημιών που προξενούν τα όργανα ή οι υπάλληλοί της κατά την άσκηση των καθηκόντων τους [βλ. Υποθέσεις Francovich and Bonifaci (C-6,9/90), Απόφαση Brasserie du Pêcheur (C-46/93) και την Απόφαση Köbler]. Με την υπόθεση Francovich κρίθηκε ότι «το κοινοτικό δίκαιο επιβάλλει την αρχή, κατά την οποία τα κράτη μέλη υποχρεούνται να αποκαθιστούν τις ζημίες που προκαλούνται στους ιδιώτες από τις παραβιάσεις του κοινοτικού δικαίου που τους καταλογίζονται».

Η νομολογία του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΕΕ) έχει πλέον θεμελιώσει την εξωσυμβατική ευθύνη των κρατών μελών προς αποζημίωση, όταν τα εθνικά όργανα προκαλούν ζημιά στους ιδιώτες από τη μη εφαρμογή ευρωπαϊκού δικαίου.

Ευθύνη για αποζημίωση: Ο θεσμός της αστικής ευθύνης του Δημοσίου (άρθρ. 104-106 ΕισΝΑΚ) αποτελεί ουσιώδες στοιχείο της δικαστικής προστασίας του πολίτη (άρθρο 20 Συντάγματος), είναι δε ένας επιπρόσθετος μηχανισμός κύρωσης για τις παραβάσεις της αρχής της νομιμότητας. Κατά την έννοια των διατάξεων των άρθρων 104, 105, 106 ΕισΝΑΚ, ευθύνη προς αποζημίωση γεννάται:

1. Από παράνομες πράξεις

Από την έκδοση μη νόμιμης εκτελεστής διοικητικής πράξης ή από τη μη νόμιμη παράλειψη έκδοσης τέτοιας πράξης αλλά και από μη νόμιμες υλικές ενέργειες των οργάνων του Δημοσίου ή από παραλείψεις οφειλόμενων νόμιμων υλικών ενεργειών αυτών, εφόσον οι υλικές αυτές ενέργειες ή παραλείψεις συνάπτονται με την οργάνωση και λειτουργία των δημόσιων υπηρεσιών και δεν συνάπτονται με την ιδιωτική διαχείριση του Δη-

μοσίου, ούτε οφείλονται σε προσωπικό πταίσμα του οργάνου που ενήργησε εκτός του κύκλου των υπηρεσιακών του καθηκόντων (ΑΕΔ 5/1995, ΣτΕ 2739/2000, 740/2001).

Εξάλλου, υπάρχει ευθύνη του Δημοσίου, τηρουμένων και των λοιπών προϋποθέσεων του νόμου, όχι μόνον όταν με πράξη ή παράλειψη οργάνου τους παραβιάζεται συγκεκριμένη διάταξη νόμου, αλλά και όταν παραλείπονται τα ιδιαίτερα καθήκοντα και υποχρεώσεις που προσιδιάζουν στη συγκεκριμένη υπηρεσία και προσδιορίζονται από την κείμενη εν γένει νομοθεσία, τα διδάγματα της κοινής πείρας και τις αρχές της καλής πίστης (ΣτΕ 609, 582/2020, 116/2019, βλ. ΣτΕ 2432-2433/2018, 2776/2016, 3793/2014, 4133/2011 επταμ. κ.ά.).

Ο κατά τα ανωτέρω παράνομος χαρακτήρας της ζημιογόνου πράξης, παράλειψης ή υλικής ενέργειας αρκεί για να στοιχειοθετηθεί η ευθύνη του Δημοσίου, χωρίς να απαιτείται και η διαπίστωση πταίσματος του οργάνου του (ΣτΕ 1698-1700/2019, 2432-2433/2018, 2776/2016, 4410/2015 κ.ά.) ή του κατάφωρου ή πρόδηλου χαρακτήρα της παρανομίας (πρβλ. ΣτΕ 1501/2014 Ολομ.).

Ιστορική η απόφαση του αρ. 1500/2022 του ΣτΕ (αφορά Υποχρέωση αποζημίωσης εκ της παράλειψης των αρμοδίων οργάνων της Πολιτείας [απόφαση για Μυρτώ Πάρου]), με την οποία κρίθηκε ότι υπάρχει «Αστική ευθύνη του Δημοσίου (άρ. 105 ΕισΝΑΚ). Αιτιώδης σύνδεσμος μεταξύ της παράνομης παραλείψεως των αστυνομικών οργάνων να άρουν την παράνομη κατάσταση που προκλήθηκε από την παράνομη είσοδο και παραμονή επί μακρόν στη χώρα υπηκόου τρίτης χώρας και του επιζήμιου αποτελέσματος (της προσβολής υγείας ή σώματος) τρίτου. Δεν αίρεται ο αιτιώδης σύνδεσμος εκ του ότι παρεμβάλλεται η εγκληματική ενέργεια του αλλοδαπού».

2. Από νόμιμες πράξεις

Υπάρχει αναγνώριση της ευθύνης του Δημοσίου από ζημιογόνες πράξεις των οργάνων του, όχι μόνο παράνομες, όπως ρητώς προβλέπει η διάταξη του άρθρου 105 ΕισΝΑΚ, αλλά και νόμιμες πράξεις (βλ. ΣτΕ 1501/2014, 5504/2012, 1330/2016, Ολομ. 622/2021).

Υπάρχουν περιπτώσεις νόμιμης κρατικής δράσης, η οποία πλήττει υπέρμετρα ορισμένους πολίτες, όπως τα μέτρα που λαμβάνονται προς τον σκοπό της προστασίας μιας περιοχής (αρχαιολογικού χώρου, εφαρμογής σχεδίου πόλεως) έχουν ως αποτέλεσμα ουσιώδη στέρηση της χρήσης της ιδιοκτησίας. Το ίδιο ζήτημα ανακύπτει στην περίπτωση νόμιμης κρατικής δράσης που αφορά σοβαρές περιπλοκές υγείας που προκλήθηκαν από υποχρεωτικό εμβολιασμό.

Το Συμβούλιο Επικρατείας, με την ιστορική απόφαση της Ολομελείας του 1501/2014 (βλ. ολόκληρη την απόφαση στο παράρτημα σ. 295),

i) συμπλήρωσε το νομικό καθεστώς της αστικής ευθύνης του Δημοσίου, στη σκέψη αριθμός 5 με την οποία δέχθηκε: «Επειδή, το άρθρο 4 παρ. 5 του Συντάγματος ορίζοντας ότι οι “Έλληνες πολίτες συνεισφέρουν χωρίς διακρίσεις στα δημόσια βάρη, ανάλογα με τις δυνάμεις τους”»,

ii) έχει αναγάγει σε συνταγματικό κανόνα την ισότητα ενώπιον των δημοσίων βαρών, συνιστά δε, παράλληλα, και διάταξη στην οποία

iii) θεμελιώνει την αποζημιωτική ευθύνη του Δημοσίου από πράξεις των οργάνων του που προκαλούν ζημία, παράνομες (ΣτΕ 980/2001) ή νόμιμες (ΣτΕ 5504/2012). Η νομολογιακή αυτή στροφή αντίθετα δεν ολοκληρώθηκε και ανατράπηκε πλήρως ως προς την ευθύνη από ζημιογόνες πράξεις των δικαστικών λειτουργών με τις αποφάσεις Ολ. ΣτΕ με αριθμούς 800-803/2021.

Η νομολογία (ΣτΕ 622/2021) καταλόγισε στο Δημόσιο ευθύνη για χρηματική ικανοποίηση ηθικής βλάβης λόγω σοβαρών περιπλοκών υγείας που προκλήθηκαν από υποχρεωτικό εμβολιασμό σε παιδί και έκρινε ότι από βλάβη, μη οφειλόμενη σε παρεμβαλλομένη παράνομη πράξη ή παράλειψη, ανακύπτει ευθέως εκ του άρθρου 4 παρ. 5 (του θεμελίου της αρχής της ισότητας των δημοσίων βαρών) σε συνδυασμό και με το άρθρο 25 παρ. 4 του Συντάγματος ευθύνη του Κράτους προς εύλογη αποκατάσταση της ζημίας του παθόντος, υπό την έννοια της αποκαταστάσεως τόσο της τυχόν υλικής όσον και, κατ’ ανάλογη εφαρμογή του άρθρου 932 ΑΚ, της ηθικής βλάβης του.

Το Σύνταγμα δεν ανέχεται να παραμένουν άνευ αποκαταστάσεως ζημίες που κάποιος υφίσταται από ενέργειες κρατικού οργάνου ή Νομικού Προσώπου Δημοσίου Δικαίου (ΝΠΔΔ) (ΣτΕ 1607/2016, 3783/2014 επταμ., πρβλ. 1501/2014 Ολομ.).

Το δίκαιο της Ένωσης επιβάλλει να προβλέπεται ευθύνη του Κράτους για τις παραβιάσεις του δικαίου της Ένωσης από τα όργανα της δικαστικής λειτουργίας. Το Δικαστήριο στην Απόφαση Köbler επιγραμματικά επισημαίνει: «η ύπαρξη ενδίκου μέσου το οποίο παρέχει τη δυνατότητα, υπό ορισμένες προϋποθέσεις, αποκαταστάσεως των επιζημίων συνεπειών μιας πεπλανημένης δικαστικής αποφάσεως μπορεί να θεωρηθεί, ως ενι-

σχύουσα την ποιότητα της εννόμου τάξεως και τελικώς, επίσης, το κύρος της δικαστικής εξουσίας».

Αποζημιωτική ευθύνη του Δημοσίου υφίσταται από πράξεις των οργάνων του που προκαλούν ζημία, παράνομες (Συμβουλίου της Επικρατείας 980/2002) ή νόμιμες (Συμβουλίου της Επικρατείας 5504/2012). Υπάρχει πλούσια νομολογία για την ευθύνη από πράξεις ή παραλείψεις των οργάνων τόσον της νομοθετικής όσον της εκτελεστικής εξουσίας.

Πράξεις ή παραλείψεις των οργάνων της δικαστικής λειτουργίας:

Η στάση της νομολογίας για την ευθύνη από πράξεις ή παραλείψεις των οργάνων της δικαστικής εξουσίας στο θέμα αυτό υπήρξε διαχρονικά σταθερά αρνητική.

Ακολούθησε αρχική μεταστροφή στο ζήτημα αυτό, η οποία όμως υπήρξε προϊόν της πίεσης νομολογιακών εξελίξεων από τις αποφάσεις ΔΕΚ-ΔΕΕ: Francovich, Brasserie du Pêcheur, Dillenkofer, Hedley Lomas, Köbler, Traghetti. Η νομολογία του Δικαστηρίου Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (ΔΕΚ) έχει πλέον θεμελιώσει την εξωσυμβατική ευθύνη των κρατών μελών προς αποζημίωση όταν τα εθνικά όργανα προκαλούν ζημιά στους ιδιώτες από τη μη εφαρμογή ευρωπαϊκού δικαίου [βλ. Υποθέσεις Francovich and Bonifaci (C-6,9/90), Απόφαση Brasserie du Pêcheur (C-46/93)].

Η νομολογία των Δικαστηρίων της Ένωσης οδήγησε τελικά στην Απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας Ολ. 1501/2014.

Ιστορική η Απόφαση ΣτΕ Ολ. 1501/2014 (βλ. ολόκληρη την απόφαση στο παράρτημα σ. 295), συμπληρώνει το νομικό καθεστώς της αστικής ευθύνης του Δημοσίου και αναγνώρισε την αρχή της αποζημιωτικής ευθύνης του Δημοσίου από ζημιογόνες αποφάσεις των δικαστικών οργάνων. Η νομολογιακή αυτή στροφή αντίθετα δεν ολοκληρώθηκε με τις αποφάσεις Ολ. ΣτΕ με αριθμούς 800-803/2021 (βλ. τις αποφάσεις στο παράρτημα σ. 317). Κρίθηκε μεταξύ άλλων ότι: «…ελλείψει νομοθετικού πλαισίου για τον καθορισμό των όρων του παρανόμου των πράξεων ή και παραλείψεων των οργάνων της δικαστικής λειτουργίας, της έκτασης των σχετικών αποζημιωτικών αξιώσεων και των αρμοδίων δικαστηρίων, η σχετική αξίωση δεν είναι δυνατόν να ασκηθεί ούτε κατ’ ευθεία επίκληση του άρθρου 4 παρ. 5 του Συντάγματος. Επομένως, ενόσω δεν υφίσταται νομοθετικός καθορισμός των όρων αποκατάστασης της ζημίας που προκαλείται από όργανα της δικαστικής λειτουργίας, καθώς και της αρμόδιας δικαιοδοσίας για την επίλυση των σχετικών διαφορών, η εν λόγω ζημία δεν μπορεί να αποκατασταθεί, οι δε σχετικές αξιώσεις δεν είναι δικαστικώς επιδιώξιμες», βλ. σκ. 6 της 801/2021 Αποφάσεως της Ολομελείας του ΣτΕ (βλ. αναλυτική παρουσίαση της απόφασης σ. 317).

Αξίζει να επισημάνουμε ότι το ζήτημα αυτό που τέθηκε με τις αποφάσεις, ότι «ζημία δεν μπορεί να αποκατασταθεί, οι δε σχετικές αξιώσεις δεν είναι δικαστικώς επιδιώξιμες», αποτελεί κατά την άποψή μας κεφαλαιώδες ζήτημα προάσπισης του Κράτους Δικαίου. Σύμφωνα με το άρθρο 20 παρ. 1 του Συντάγματος, καθένας έχει δικαίωμα στην παροχή έννομης προστασίας από τα δικαστήρια και μπορεί να αναπτύξει σε αυτά τις απόψεις του για τα δικαιώματα ή συμφέροντά του, όπως νόμος ορίζει. Αλλά και με τη διάταξη του όρθρου 6 παρ. 1 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ), που κυρώθηκε και έχει καταστεί εσωτερικό δίκαιο, κατά τα άνω, με το ν.δ. 53/1974, υπερισχύει δε των ελληνικών νόμων, σύμφωνα με το άρθρο 28 παρ. 1 του Συντάγματος, καθιερώνεται η αρχή της δίκαιης δίκης και ορίζεται ότι «παν πρόσωπον έχει δικαίωμα όπως η υπόθεσίς του δικασθή δικαίως, δημοσία και εντός λογικής προθεσμίας, υπό ανεξαρτήτου και αμερολήπτου δικαστηρίου, νομίμως λειτουργούντος, το οποίον θα αποφασίση είτε…, είτε επί του βασίμου πάσης εναντίον του κατηγορίας ποινικής φύσεως». Στο δικαίωμα αυτό περιλαμβάνονται ειδικότερα, σύμφωνα με τη σταθερή νομολογία του ΕΔΔΑ: α) το δικαίωμα ελεύθερης και ανεμπόδιστης προσβάσεως στο δικαστήριο και β) το δικαίωμα του προσώπου να τύχει σχετικά με την υπόθεσή του ακροάσεως. Από τις παραπάνω διατάξεις συνάγεται ότι τα κράτη θα πρέπει να έχουν εξασφαλίσει στην πράξη το δικαίωμα σε δίκαιη δίκη, απόρροια του οποίου είναι και η ακώλυτη πρόσβαση σε δικαστήριο και η προηγούμενη δικαστική ακρόαση. Αξίζει να αναφερθούμε ότι στο ζήτημα της ανεμπόδιστης πρόσβασης σε δικαστήριο το ΕΔΔΑ με την απόφαση της 20.12.2022, Μπακογιάννη κατά Ελλάδας, έκρινε ότι η άρνηση άρσης ασυλίας εμποδίζει την πρόσβαση της προσφεύγουσας σε δικαστήριο (Προσφ. υπ’ αρ. 31012/2019), κατά παράβαση του άρθρου 6 § 1 της ΕΣΔΑ.

3. Ευθύνη του Δημοσίου από παραβίαση της ενωσιακής νομοθεσίας

Το 1986 το Δικαστήριο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων διακήρυξε ότι «η Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα συνιστά κοινότητα δικαίου, υπό την έννοια ότι ούτε τα Κράτη-μέλη της ούτε τα θεσμικά της όργανα διαφεύγουν τον έλεγχο των πράξεών τους απέναντι στο βασικό καταστατικό χάρτη, που αποτελεί η Συνθήκη». Η ένταξη στην κοινοτική έννομη τάξη της αρχής του Κράτους Δικαίου μαζί με άλλες αρχές, όπως αυτές της δημοκρατίας και του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αποτελούν θεμελιώδεις κανόνες λειτουργίας της Ένωσης. Σύμφωνα με τη Συνθήκη της ΕΟΚ (άρθρ. 215) και τη Συνθήκη της ΕΚΑΕ (άρθρ. 188). Κατά τα άρθρ. 188 και 215, «Η συμβατική ευθύνη της Κοινότητας διέπεται από το δίκαιο που εφαρμόζεται στη σχετική σύμβαση», «Στο πεδίο

της εξωσυμβατικής ευθύνης η Κοινότητα υποχρεούται σύμφωνα µε τις γενικές αρχές του δικαίου που είναι κοινές στα δίκαια των κρατών µελών να αποκαθιστά τη ζημία που προξενούν τα όργανα ή υπάλληλοί της κατά την άσκηση των καθηκόντων τους». Στην υπόθεση Traghetti del Mediterraneo SpA, κατά Repubblica italiana, υπόθεση C-173/03, κρίθηκε ότι «το κοινοτικό δίκαιο δεν επιτρέπει εθνική νομοθεσία αποκλείουσα εν γένει την ευθύνη του κράτους μέλους για τις ζημίες που προκλήθηκαν σε ιδιώτες από παράβαση του κοινοτικού δικαίου εκ μέρους δικαστηρίου του οποίου οι αποφάσεις δεν υπόκεινται σε ένδικο μέσο, με την αιτιολογία ότι η επίδικη παράβαση απορρέει από την εκ μέρους του εν λόγω δικαστηρίου ερμηνεία των κανόνων δικαίου ή αξιολόγηση των πραγματικών περιστατικών και των αποδεικτικών στοιχείων. Το κοινοτικό δίκαιο δεν επιτρέπει επίσης εθνική νομοθεσία περιορίζουσα τη θεμελίωση της ευθύνης αυτής σε περιπτώσεις δόλου ή βαριάς αμέλειας του δικαστή, αν ο περιορισμός αυτός είχε ως συνέπεια τον αποκλεισμό της ευθύνης του οικείου κράτους μέλους σε άλλες περιπτώσεις στις οποίες διαπιστώθηκε πρόδηλη παράβαση του εφαρμοστέου δικαίου». Οι προϋποθέσεις ευθύνης ορίζονται σωρευτικά στο άρθρ. 340 παρ. 2 της ΣΛΕΕ. Η νομολογία του Δικαστηρίου Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (ΔΕΚ) έχει πλέον θεμελιώσει την εξωσυμβατική ευθύνη των κρατών μελών προς αποζημίωση όταν τα εθνικά όργανα προκαλούν ζημιά στους ιδιώτες από τη μη εφαρμογή ευρωπαϊκού δικαίου. Βλ. Υποθέσεις Francovich and Bonifaci (C-6,9/90), Απόφαση Brasserie du Pêcheur (C-46/93) και ΣτΕ Ολ. 799/2021, όπου έκρινε ότι: «η αγωγή αποζημίωσης του άρθρου 105 ΕισΝΑΚ αποτελεί ένδικο βοήθημα που εξασφαλίζει πραγματική προστασία των ιδιωτών έναντι παραβιάσεων των δικαιωμάτων που αντλούν από το δίκαιο της Ένωσης από τα κρατικά όργανα, στα οποία περιλαμβάνονται και τα εθνικά δικαστήρια», με τα ειδικότερα ζητήματα που αναλύονται παρακάτω (βλ. αναλυτική παρουσίαση της απόφασης σ. 306).

Το δίκαιο της Ένωσης δεν περιέχει ειδικότερους κανόνες, είτε σχετικούς με την ευθύνη του Δημοσίου λόγω δικαστικής πλάνης εν γένει είτε με την αστική ευθύνη των δικαστών. Από τις αποφάσεις της 30ής Σεπτεμβρίου 2003, Köbler (C-224/01, EU:C:2003:513), της 13ης Ιουνίου 2006, Traghetti del Mediterraneo (C-173/03, EU:C:2006:391) και της 9ης Σεπτεμβρίου 2015, Ferreira da Silva e Brito κ.λπ. (C-160/14, EU:C:2015:565) προκύπτει η αρχή ότι θα πρέπει να προβλέπεται ευθύνη του Δημοσίου για ζημίες που προκά-

λεσαν σε ιδιώτες τυχόν παραβιάσεις του δικαίου της Ένωσης από τα δικαστήρια. Το ζήτημα εξετάζει αναλυτικά η κατωτέρω παρατιθεμένη Απόφαση 799/2021 και δέχεται την ευθύνη του Δημοσίου.

Συμπερασματικά

i) Αξίζει η επισήμανση ότι τόσον ο συνταγματικός, όσον και ο κοινός νομοθέτης με διάφορες ρυθμίσεις επιβάλλει ώστε να μην αφήνονται χωρίς αποζημίωση ζημίες που έχουν προκληθεί από ευθύνη των οργάνων του. Σε κάθε περίπτωση, «Το Σύνταγμα δεν ανέχεται να παραμένουν αναποζημίωτες ζημίες που κάποιος υφίσταται από ενέργειες οποιουδήποτε κρατικού οργάνου».

ii) Αξιοσημείωτη η απόφαση του ΔΕΚ «Gerhard Köbler κατά Republik Österreich», που καθιερώνει έλεγχο και στις δικαστικές αποφάσεις, τις θέτει δηλαδή στο μικροσκόπιο του δικαστικού ελέγχου, φέρει τον αριθμό C-224/01, ξεκίνησε από μια διεκδίκηση οικονομικών αιτημάτων από τους πανεπιστημιακούς της Αυστρίας και είχε δικαστική συνέχεια που έφθασε ως το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο. Εκείνο με τη σειρά του εξέδωσε την απόφασή του, της οποίας το ουσιαστικό θεμέλιο είναι ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι εκτός των άλλων και μια κοινότητα δικαίου, όπου κάθε δημόσια εξουσία υπόκειται σε έλεγχο και όχι μόνο η νομοθετική ή η εκτελεστική, αλλά και η Δικαιοσύνη.

iii) Το 1986 για πρώτη φορά το Δικαστήριο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων διακήρυξε ότι «η Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα συνιστά κοινότητα δικαίου». Η επίδραση της νομολογίας του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΕΔΔΑ) και του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΕΕ), έχει οδηγήσει σε τροποποίηση συνταγματικών διατάξεων, όπως στην περίπτωση του «βασικού μετόχου», που αφορούσε τροποποίηση του άρθρου 14 παρ. 9 Συντάγματος, την υπόθεση του ασυμβίβαστου ασκήσεως επαγγέλματος από βουλευτή, που αφορούσε τροποποίηση του άρθρου 57 Συντάγματος, την περίπτωση μη παροχής αδείας από τη Βουλή για την άσκηση ποινικής διώξεως σε βάρος βουλευτή-Υπουργού. Οι αποφάσεις των διεθνών αυτών δικαστηρίων επηρεάζουν άμεσα τη λειτουργία των θεσμών και τη ζωή μας. Αυτό είναι ένα ζήτημα που δεν αφήνει αδιάφορη τη λειτουργία της Δικαιοσύνης.

Η παρούσα μελέτη είναι επανέκδοση με επικαιροποίηση και αναδιαμόρφωση των στοιχείων και δεδομένων της πρόσφατης νομολογίας του ΣτΕ και του ΕΔΔΑ. Δεν θα ασχο-

ληθεί με τη συμβατική ευθύνη του Δημοσίου ή με την ευθύνη από διαπραγματεύσεις, αλλά μόνον με την εξωσυμβατική αστική ευθύνη.

«Όποιος ζημιώσει άλλον παράνομα και υπαίτια έχει υποχρέωση να τον αποζημιώσει». (άρθρο 914 ΑΚ)

Ο Μ. Στασινόπουλος γράφει ότι βασικό αξίωμα της Πολιτείας δικαίου είναι η λεγόμενη υπεροχή του νόμου, γεγονός που έχει ως συνέπεια κάθε πράξη δημοσίου οργάνου να πρέπει να είναι σύννομη… όταν η πράξη του δημοσίου οργάνου αντιβαίνει τον νόμο, διαταράσσεται το συνταγματικό σύστημα της Πολιτείας δικαίου και πρέπει να τίθεται εκποδών… αυτό επιτυγχάνεται με την αίτηση ακύρωσης, αλλά θα παρέμενε κενόν σε αυτή την κύρωση, αν δεν δινόταν η δυνατότητα στον πολίτη να ανορθώσει τη ζημία που υπέστη.-

Σελ. 11

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

Το υφιστάμενο κανονιστικό πλαίσιο για την ίδρυση αστικής ευθύνης του Δημοσίου

1. Το νομοθετικό καθεστώς της αστικής ευθύνης του Δημοσίου πριν την έναρξη ισχύος του Αστικού Κώδικα

Το Πολίτευμα της Εθνεγερσίας 1821 προανήγγειλε και τροφοδότησε με τις ιδέες και τις αξίες του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού το Πολίτευμα του Ρήγα Βελεστινλή «Νέα Πολιτική Διοίκησις των κατοίκων της Ρούμελης, της Μ. Ασίας, των Μεσογείων Νήσων και της Βλαχομπογδανίας. Υπέρ των νόμων-ελευθερίας, ισότητας, αδελφότητας και της Πατρίδος», εμπνευσμένο από τα γαλλικά κείμενα του 1793 και 1795. Αν και δεν εφαρμόσθηκε ποτέ, είχε με τη σειρά του σημαντική επιρροή επί της πολιτικής ιδεολογίας των επαναστατημένων Ελλήνων. Τα Συντάγματα της Εθνεγερσίας διακήρυσσαν τον δημοκρατικό χαρακτήρα του πολιτεύματος και περιείχαν εκτενείς καταλόγους θεμελιωδών δικαιωμάτων, ήταν επηρεασμένα από τα γαλλικά Συντάγματα του 1793 και 1795, τη Γαλλική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη, το «Πολίτευμα» του Ρήγα Βελεστινλή (1797) και τα Συντάγματα των Ιονίων Νήσων. Στο πρώτο ελληνικό Σύνταγμα της Επιδαύρου του 1822 περιελήφθη διάταξη στο τμήμα β (παράγρ. η΄) που όριζε: «όλαι αι εισπράξεις πρέπει να διανέμονται δικαίως εις όλας τας τάξεις και κλάσεις των κατοίκων, καθ’ όλην την έκτασιν της ελληνικής επικρατείας, καμμία δε είσπραξις δεν γίνεται άνευ προεκδοθέντος νόμου». Η ισότητα νόμου ή ισονομία εμφανίζεται στο τμήμα β (παράγρ. β΄): «όσοι αυτόχθονες κάτοικοι της Επικρατείας της Ελλάδος πιστεύουσιν εις Χριστόν, εισίν Έλληνες και απολαμβάνουσιν άνευ τινός διαφοράς όλων των πολιτικών δικαιωμάτων». Βεβαίως, τη δυνατότητα της απόλαυσης των πολιτικών δικαιωμάτων, χωρίς διά-

κριση, την έχουν μόνον αυτοί που πιστεύουν «εις Χριστόν». Στα τμήματα β (παράγρ. γ΄) και 4 (παράγρ. δ΄) διατυπώνεται η αρχή της ισότητας ενώπιον του Νόμου ή αλλιώς της ισότητας δικαιωμάτων. Αξίζει η αναφορά στο Σύνταγμα της Τροιζήνας και στο τεκμήριο αθωότητος που καθιέρωσε (Άρθρο 15: «Έκαστος προ της καταδίκης του δεν λογίζεται ένοχος»), την μη αναδρομική εφαρμογή των νόμων (Άρθρο 19: «Ο νόμος δεν ημπορεί να έχη οπισθενεργόν δύναμιν») και την ελευθερία του Τύπου.

Η διάταξη του Συντάγματος της Επιδαύρου «όλαι αι εισπράξεις πρέπει να διανέμονται δικαίως εις όλας τας τάξεις και κλάσεις των κατοίκων, καθ’ όλην την έκτασιν της ελληνικής επικρατείας, καμμία δε είσπραξις δεν γίνεται άνευ προεκδοθέντος νόμου», καθιερώνει τη θεμελιώδη συνταγματική αρχή «της ισότητας των πολιτών στα δημόσια βάρη» και αποτελεί την αρχή του Κράτους Δικαίου. Συνταγματικό θεμέλιο της αστικής ευθύνης του Κράτους το άρθρου 4 παρ. 5 του ισχύοντος Συντάγματος. Στο άρθρο 4 του Συντάγματος (Ισότητα των Ελλήνων) ορίζεται: 1. «Οι Έλληνες είναι ίσοι ενώπιον του νόμου». 2. «Οι Έλληνες και οι Ελληνίδες έχουν ίσα δικαιώματα και υποχρεώσεις…». 5. «Οι Έλληνες πολίτες συνεισφέρουν χωρίς διακρίσεις στα δημόσια βάρη, ανάλογα με τις δυνάμεις τους». Σημειώνεται ότι η νομολογία δέχθηκε ότι αποτελεί η διάταξη του άρθρου 4 παρ. 5 του Συντάγματος και την αναγνώριση ευθύνης του Δημοσίου για νόμιμες πράξεις της Διοικήσεως, οι οποίες όμως προκαλούν υπέρμετρη θυσία σε συνταγματικά αγαθά του ενδιαφερομένου.

Κατά το άρθρο 105 του Εισαγωγικού Νόμου του Αστικού Κώδικα (ΠΔ 456/1984, Α΄ 164): «Για παράνομες πράξεις ή παραλείψεις των οργάνων του Δημοσίου κατά την άσκηση της δημόσιας εξουσίας που τους έχει ανατεθεί, το Δημόσιο ενέχεται σε αποζημίωση». Τα Συντάγματα του Αγώνα καθιέρωσαν το Κράτος Δικαίου στην Ελλάδα.

Προ της Εισαγωγής του Αστικού Κώδικα δεν είχε ρυθμισθεί νομοθετικά το ζήτημα της αστικής ευθύνης του Κράτους, από μη νόμιμες ενέργειες των οργάνων του. Επικρατούσε στο δίκαιο το πλήρες ανεύθυνο της κρατικής ευθύνης σύμφωνα με την «αρχή της κυριαρχίας» και στη συνέχεια η περιορισμένη κρατική ευθύνη, που αφορούσε πράξεις διαχείρισης αποκλειστικά. Η αρχή της κυριαρχίας «απέκλειε την επανόρθωσιν των αδικιών του ηγεμόνος». Το ζήτημα της ευθύνης του Κράτους για τις πράξεις και παραλείψεις των οργάνων του αντιμετώπισε η νομολογία με την πρωτοποριακή με αριθ. 11/1858 Αρείου Πάγου ιστορική απόφαση, η οποία έθεσε θεμέλια για την καθιέρωση του θεσμού της αστικής ευθύνης του Δημοσίου. Ο Άρειος Πάγος με την απόφαση αυτή αντιμετώπισε την ευθύνη του Δημοσίου σχετικά με την αποκατάσταση της ζημίας ενός πλοιοκτήτη, το πλοίο του οποίου είχε εμποδισθεί να αποπλεύσει, εξαιτίας ενός υπαλλήλου, ο οποίος επιδίωξε δωροδοκία με τις ακόλουθες σκέψεις: «ώστε εάν κατ’ αυτήν ο δημόσιος υπάλληλος επιφέρει εις τον ιδιώτην εκ προθέσεως ή εκ καταλογιστής ραθυμίας βλάβην, αύτη λογίζεται επενεχθείσα υπό της Πολιτείας και ανάγκη να ανορθωθή παρ’ αυτής, μόνη δε η εκ της ειδικής ταύτης σχέσεως των δημοσίων υπαλλήλων προς την Πολιτείαν και προς τους ιδιώτας συναγομένη ευθύνη του Δημοσίου, το μεν προάγει και συντηρεί την απαραμείωτον πίστιν και υπακοήν των ιδιωτών εις τας διαταγάς των οργάνων της Πολιτείας, το δε επιτείνει, όσον οίον τε, την περί την εκλογήν και επιτήρησιν αυτών άγρυπνον προσοχήν των ανωτέρων αρχών, άπερ εισίν οι όροι πάσης ευρύθμως ωργανωμένης Πολιτείας». Δηλαδή κρίθηκε ότι αν το όργανο του Δημοσίου επιφέρει βλάβη στον ιδιώτη, ευθύνεται το Δημόσιο.

Η Απόφαση ΑΠ 20/1929 για την ισχύ των κανόνων δημοσίου δικαίου έναντι των ιδιωτικών έκρινε ότι «[…] η εν τη περιπτώσει ταύτη ευθύνη κρίνεται επί τη βάσει των κανόνων oυχί τoυ ιδιωτικoύ δικαίoυ, αλλά τoυ δημoσίoυ δικαίoυ, καθ΄ όσoν η έναντι τoυ Κράτoυς σχέσις τoυ υπoστάντoς την ζημίαν ιδιώτoυ […] δεν είναι εκ των διεπoμένων υπό των oρισμών oίτινες ανήκoυσιν εις τo ιδιωτικόν δίκαιoν».

Της νομολογίας ακολούθησε η επιστήμη. Ο καθηγητής Διοικητικού Δικαίου του ΕΚΠΑ Εμμανουήλ Κόκκινoς στο Εγχειρίδιο του Διοικητικού Δικαίου, τo 1863, αναφέρει: «η Πολιτεία ευθύνεται πρoς τους ιδιώτας ως εκ των πταισμάτων των δημοσίων υπαλλή-

λων», αναγνωρίζοντας την ευθύνη του Δημoσίoυ για αποζημίωση λόγω βλάβης που υπέστη o ιδιώτης από παράνομη πράξη του υπαίτιου δημoσίoυ υπαλλήλου.

Ύστερα από την ανωτέρω απόφαση, ακολούθησε μια σειρά από διακυμάνσεις της νομολογίας, που άλλοτε αναγνώριζαν την αρχή του αστικώς ανεύθυνου του Κράτους (ΑΠ 83/1901), ενώ με την Απόφαση ΑΠ 292/1892 ενισχύθηκε ο θεσμός της πρόστησης και με την ΑΠ 119/1906 διευρύνθηκε η αστική ευθύνη του Δημοσίου είτε για δόλο είτε για αμέλεια. Αξιοσημείωτη για τη νομολογία της κρατικής ευθύνης είναι η Απόφαση ΑΠ 315/1893, σύμφωνα με την οποία αναγνωρίζεται ευθύνη του κράτους για την πράξη παράνομης ιδιοποίησης των καταβληθέντων φόρων από τον δημόσιο εισπράκτορα. Η νομολογία διαμόρφωσε τους κανόνες της αστικής ευθύνης του Κράτους (Απόφαση ΑΠ 102/1924), η οποία αναφέρει ότι «το Δημόσιο, προκειμένου περί των πταισμάτων των νομίμων αντιπροσώπων του, ευθύνεται άνευ τινός διακρίσεως, αν πρόκειται περί δολίας ενέργειας ή παραλείψεως ή τοιαύτης προερχομένης εξ αμελείας».

Η περιορισμένη κρατική ευθύνη βασίζονταν κυρίως στις αρχές της πρόστησης (ΑΠ 292/1892, 119/1906), οπότε το Δημόσιο ευθύνεται είτε από δόλια συμπεριφορά είτε αμέλεια του υπάλληλου. Στην υπ’ αρ. 1225/1910 απόφαση του Πρωτοδικείου Πατρών, κατά την οποία το Δημόσιο ευθύνεται για πράξη Συμβολαιογράφου ο οποίος ενεργών ως υπάλληλος του πλειστηριασμού ιδιοποιήθηκε το εκπλειστηρίασμα, η νομολογία διαφοροποιήθηκε και δέχθηκε ότι το Δημόσιο ευθύνεται όταν αφορούσε αποκλειστικά αμέλεια κρατικού οργάνου. Για δόλια συμπεριφορά, η ευθύνη γίνονταν δεκτή εφόσον το Κράτος καθίστατο πλουσιότερο. Για συμβατική ευθύνη γίνονταν δεκτή η κρατική ευθύνη μόνον από δόλο. Η αστική ευθύνη του Κράτους για τις παράνομες πράξεις των οργάνων του αναγνωρίστηκε σταδιακά από τη νομολογία των ελληνικών πολιτικών δικαστηρίων, ενώ επικρατούσε τότε και στον ευρωπαϊκό χώρο η «αρχή του ανεύθυνου του Κράτους». Το ανεύθυνο του Κράτους στηριζόταν θεωρητικά στην έννοια της

κυριαρχίας, πρακτικά δε στην αποφυγή δημιουργίας νέων δημόσιων δαπανών. Αξίζει να αναφερθεί η Απόφαση Αρείου Πάγου 169/1925 υπέρ του «ανευθύνου του Δημοσίου» παρά μόνο «εις το περιελθόν». Ότι το Δημόσιο δεν ευθύνεται για τις ζημιογόνες συνέπειες που προέρχονται από παράνομες πράξεις, παραλείψεις ή υλικές ενέργειες των οργάνων του, παρά μόνο «εις το περιελθόν». Η Απόφαση ΟλΑΠ 169/1925 αποφάνθηκε υπέρ της περιορισμένης ευθύνης της πρόστησης και της κρίσης περί δόλου ή αμέλειας του υπαλλήλου. Η Απόφαση ΑΠ 20/1929 για την ισχύ των κανόνων δημοσίου δικαίου έναντι των ιδιωτικών ορίζει ότι «[…] η εν τη περιπτώσει ταύτη ευθύνη κρίνεται επί τη βάσει των κανόνων oυχί τoυ ιδιωτικoύ δικαίoυ, αλλά τoυ δημoσίoυ δικαίoυ, καθ’ όσoν η έναντι τoυ Κράτους σχέσις τoυ υπoστάντoς την ζημίαν ιδιώτoυ […] δεν είναι εκ των διεπoμένων υπό των oρισμών oίτινες ανήκoυσιν εις τo ιδιωτικόν δίκαιoν».

Το Κράτος στην περίοδο μέχρι την ισχύ του Αστικού Κώδικα είδε το ζήτημα με αρνητική διάθεση, αφού η έννοια της αστικής ευθύνης θα έρχονταν σε αντίφαση με την έννοια της κρατικής «κυριαρχίας», αλλά και για λόγους δημοσιονομικούς.

Είναι ιδιαίτερα σημαντικό γεγονός ότι ο μέγας νομοδιδάσκαλος Γεώργιος Μπαλής, στο Συνέδριο του Δικηγορικού Συλλόγου το 1927, αναφέρθηκε στην αρχή της συμμετοχής των πολιτών στα δημόσια βάρη (άρθρο 4 παρ. 5 του Συντάγματος), αρχή που αποτελεί το συνταγματικό θεμέλιο του δικαιώματος αποζημιώσεως των πολιτών από παράνομες πράξεις κατά το άρθρο 105 ΕισΝΑΚ.

Στις 23 Φεβρουαρίου του 1946 η αστική ευθύνη του Δημοσίου ενσαρκώθηκε στα άρθρα 105 και 106 του εισαγωγικού νόμου του Αστικού Κώδικα, ο οποίος τότε τέθηκε σε ισχύ.

2. Το υφιστάμενο γενικό κανονιστικό πλαίσιο για την ίδρυση αστικής ευθύνης του Δημοσίου

2.1. Ο Εισαγωγικός Νόμος του Αστικού Κώδικα

Η θεμελίωση της αστικής ευθύνης του Δημοσίου και των Νομικών Προσώπων Δημοσίου Δικαίου, τέθηκε με τις διατάξεις των άρθρων 104, 105, 106 του Εισαγωγικού Νόμου του Αστικού Κώδικα, για παράνομες πράξεις ή παραλείψεις των οργάνων του Δημο-

σίου κατά την άσκηση της δημόσιας εξουσίας που τους έχει ανατεθεί, το Δημόσιο ενέχεται σε αποζημίωση.

Με τον όρο «εξωσυμβατική ή αστική ευθύνη του Δημοσίου» νοείται η ευθύνη τόσο του νομικού προσώπου του κράτους όσο και των νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου (ΝΠΔΔ), ως φορέων δημόσιας εξουσίας, να αποζημιώσουν τρίτα πρόσωπα, τα οποία εθίγησαν ηθικώς ή υλικώς από παράνομη συμπεριφορά των οργάνων τους κατά την άσκηση ή επ’ ευκαιρία της άσκησης των καθηκόντων τους.

To άρθρο 105 ΕισΝΑΚ ορίζει ότι: «Για παράνομες πράξεις ή παραλείψεις των οργάνων του Δημοσίου κατά την άσκηση της δημόσιας εξουσίας που τους έχει ανατεθεί, το Δημόσιο ενέχεται σε αποζημίωση εκτός αν η πράξη ή παράλειψη έγινε κατά παράβαση διάταξης, που υπάρχει για χάρη του γενικού συμφέροντος. Μαζί με το Δημόσιο ευθύνεται εις ολόκληρον και το υπαίτιο πρόσωπο, με την επιφύλαξη των ειδικών διατάξεων για την ευθύνη των υπουργών».

To άρθρο 106 ΕισΝΑΚ ορίζει ότι: «Οι διατάξεις των δυο (104 και 105) προηγούμενων άρθρων εφαρμόζονται και για την ευθύνη των δήμων, των κοινοτήτων ή άλλων νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου (ΝΠΔΔ) από πράξεις ή παραλείψεις των οργάνων που βρίσκονται στην υπηρεσία τους».

Στην περίπτωση που το Δημόσιο μέσω των οργάνων του ασκεί ιδιωτικού δικαίου δραστηριότητα, χωρίς ωστόσο να έχει υπερέχουσα θέση έναντι του άλλου, η αδικοπραξία συνδέεται με έννομες σχέσεις ιδιωτικού δικαίου και τότε έλκεται σε εφαρμογή η διάταξη του άρθρου 104 του ΕισΝΑΚ, δηλαδή σύμφωνα με τον γενικό κανόνα του άρθρου 71ΑΚ, και 68, 334 922ΑΚ, ενώ αν αυτή διαπράχθηκε στο πεδίο άσκησης της δημόσιας εξουσίας, τότε η ευθύνη προσδιορίζεται από τα άρθρα 105 και 106 του ΕισΝΑΚ.

Ανάλογα καθορίζεται και η δικαιοδοσία των αρμοδίων δικαστηρίων για την εκδίκαση της αγωγής. Όταν η έννομη σχέση είναι δημοσίου δικαίου υπάγεται στη δικαιοδοσία των διοικητικών δικαστηρίων και όταν η έννομη σχέση είναι ιδιωτικού δικαίου υπάγεται στη δικαιοδοσία των πολιτικών δικαστηρίων.

Επισημαίνονται τα ακόλουθα ως προς το ζήτημα της δικαιοδοσίας:

i.- Στη δικαιοδοσία των διοικητικών δικαστηρίων (τακτικών και Συμβουλίου της Επικρατείας) υπάγονται μόνον πράξεις και υλικές ενέργειες των οργάνων του Δημοσίου και των νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου, δηλαδή δημόσιων οργάνων της έννομης τάξης, εξοπλισμένων με δημόσια εξουσία: α) Με τις Αποφάσεις ΣτΕ 1360-1361/21, 800-803/21

(βλ. στο παράρτημα) κρίθηκε ότι ζημία που προκλήθηκε από πράξη δικαστικού οργάνου δεν μπορεί να αποκατασταθεί με τους όρους και τις προϋποθέσεις του άρθρου 105 του ΕισΝΑΚ (το ζήτημα αναλύεται σε ειδικότερο κεφάλαιο του παρόντος).

ii.- Σύμφωνα με την 799/2021 Απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας (βλ. στο παράρτημα), κρίθηκε ότι όταν η παραβίαση του ενωσιακού δικαίου αποδίδεται στα πολιτικά δικαστήρια, τα ίδια είναι αρμόδια για την εκδίκαση των οικείων αγωγών. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την κάμψη της δικαιοδοσίας των διοικητικών δικαστηρίων, σύμφωνα με το άρθρο 1 παρ. 1 περ. η΄ του ν. 1406/1983.

iii.- Με τη διάταξη άρθρου 9 παρ. 4 του νόμου 1649/1986, η οποία επαναλήφθηκε αυτού­σια με το άρθρο 41 του νόμου 3659/2008, ορίζεται ότι, αν ένδικο βοήθημα απορριφθεί τελεσιδίκως για έλλειψη δικαιοδοσίας του δικαστηρίου, κατ’ εφαρμογή των ρυθμίσεων του ν. 1406/ 1983, το αντίστοιχο ένδικο βοήθημα που προβλέπει ο νόμος, εφόσον ασκη­θεί ενώπιον του κατά δικαιοδοσία αρμοδίου δικαστηρίου μέσα σε ανατρεπτική προθεσμία δύο μηνών από την επίδοση της τελεσιδίκου απορριπτικής αποφάσεως στον ενδι­αφερόμενο, λογίζεται ως προς όλες τις έννομες συνέπειες ότι ασκήθηκε κατά τον χρόνο ασκήσεως εκείνου που απορρίφθηκε (Α.Π. 632/20056, ΕλλΔνη 47, 1073).

Θεμελιώδες στοιχείο της αρχής της νομιμότητας στη χώρα μας είναι η καθιέρωση της ευθύνης του κράτους προς αποζημίωση για ζημίες που προκαλούν οι δημόσιες αρχές σε φυσικά ή νομικά πρόσωπα με τις διατάξεις των άρθρων 104-105-106 ΕισΝΑΚ.

Η αστική ευθύνη του Δημοσίου και των Νομικών Προσώπων Δημοσίου Δικαίου για τις ζημιογόνες συνέπειες που προέρχονται από παράνομες πράξεις, παραλείψεις ή υλικές ενέργειες των οργάνων του θεμελιώνεται:

• στην αρχή της νομιμότητας, η οποία είναι η κύρια συνιστώσα της Συνταγματικής αρχής του Κράτους Δικαίου.

Επισημαίνεται ότι η αστική ευθύνη του Δημοσίου θεμελιώνεται περαιτέρω στις Συνταγματικές Αρχές:

• της ισότητας των πολιτών (άρθρο 4 παρ. 1 του Συντάγματος)

• της ισότητας των δημοσίων βαρών (άρθρο 4 παρ. 5 του Συντάγματος )

• της κοινωνικής αλληλεγγύης (άρθρο 25 παρ. 4 του Συντάγματος)

• δικαίωμα δικαστικής προστασίας (άρθρο 20 παρ. 1 του Συντάγματος).

• Παράλληλα, η Ευρωπαϊκή Ένωση και η δράση της διέπεται και εκείνη από την αρχή της νομιμότητας, όπου στο άρθρο 288 της Συνθήκης Ε.Κ. (ΣΕΚ) καθιερώνεται ρητά η υποχρέωση της Κοινότητας για αποκατάσταση των ζημιών που προξενούν τα όργανα ή οι υπάλληλοί της κατά την άσκηση των καθηκόντων τους. Η διαπίστωση του παράνομου της ζημιογόνου πράξης, παράλειψης αρκεί για να στοιχειοθετηθεί η ευθύνη του Δημοσίου, χωρίς να απαιτείται και η διαπίστωση πταίσματος του οργάνου του (ΣτΕ 4410/2015, 877/2013 7μ., 1413/2006 7μ., 2727/2003) ή του κατάφωρου ή πρόδηλου χαρακτήρα της παρανομίας (πρβλ. ΣτΕ 1501/2014 Ολομ.).

Με τον όρο «εξωσυμβατική ή αστική ευθύνη του Δημοσίου», νοείται η ευθύνη τόσο του νομικού προσώπου του κράτους όσο και των νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου (ΝΠΔΔ), ως φορέων δημόσιας εξουσίας, να αποζημιώσουν τρίτα πρόσωπα τα οποία εθίγησαν ηθικώς ή υλικώς από παράνομη συμπεριφορά των οργάνων τους κατά την άσκηση ή επ’ ευκαιρία της άσκησης των καθηκόντων τους.

2.1.1. Αποζημίωση από ειδικές συνταγματικές διατάξεις

Επισημαίνεται ότι στην περίπτωση αποζημίωσης από αναγκαστική απαλλοτρίωση (άρθρο 17 παρ. 2, 4, 5 Συντάγματος), επίταξη (ν. 4442/1929), στέρηση της ελεύθερης χρήσης και κάρπωσης της ιδιοκτησίας (άρθρο 18 παρ. 5 Συντάγματος) και της αναγκαστικής συμμετοχής του Κράτους ή εξαγορά επιχειρήσεων (άρθρο 106 παρ. 3, 4, 5 Συντάγματος), το αποζημιωτικό του δικαίωμα θεμελιώνεται όπως ορίζουν οι ειδικές συνταγματικές και νομοθετικές διατάξεις και δεν θεμελιώνεται στις διατάξεις περί αστικής ευθύνης του Δημοσίου. Η αναγκαστική απαλλοτρίωση αφορά στη μεταβίβαση της κυριότητας ακινήτων από τους ιδιοκτήτες τους στο Ελληνικό Δημόσιο χάριν διενέργειας έργων κοινής ωφέλειας και δημοσίου συμφέροντος. Διέπεται από τον ν. 2882/01.

2.2. Η διευρυμένη νομολογιακή και θεωρητική αντίληψη του ρυθμιστικού πεδίου των διατάξεων των άρθρων 105-106 ΕισΝΑΚ

«Ο νόμος βασιλεύει, η νομολογία κυβερνά».

Η νομοθετική καθιέρωση της αστικής ευθύνης του Δημοσίου διά των διατάξεων των άρθρων 104, 105, 106 του ΕισΝΑΚ. Η νομολογική διεύρυνση των περιπτώσεων αποζημιωτικής ευθύνης προέκυψε από τη νομολογία των δικαστηρίων με την ιστορική απόφαση Ολομελείας ΣτΕ 1501/2014, σύμφωνα με την οποία «Οι Έλληνες πολίτες συνεισφέρουν χωρίς διακρίσεις στα δημόσια βάρη, ανάλογα με τις δυνάμεις τους».