ΑΤΟΜΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Γενική εισαγωγή στο εργατικό δίκαιο

1.1. Μισθωτή εργασία και η αυτονόμηση του εργατικού δικαίου

Α. Εργασία και το δίκαιο της μισθωτής εργασίας

Το θετικό δίκαιο δεν περιέχει ορισμό της έννοιας της εργασίας (travail, labour, Arbeit). Γενικότερα, η χρήση της λέξης παραπέμπει γενικώς σε κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα που στηρίζεται στην καταβολή σωματικών και πνευματικών προσπαθειών για την παραγωγή κάποιου επιθυμητού ή επιβεβλημένου αποτελέσματος επί του εξωτερικού κόσμου. Η έννοια αυτή, στη σύγχρονη εκφορά της, δεν αναφέρεται μόνο σε επικερδείς απασχολήσεις, δηλαδή που έχουν ως κύριο σκοπό το οικονομικό όφελος του απασχολουμένου, αλλά και σε μη οικονομικά επικερδείς ανθρώπινες δραστηριότητες, οι οποίες ωστόσο είναι ωφέλιμες τόσο για τον απασχολούμενο όσο και γενικότερα (π.χ. δραστηριότητες που ασκούνται στο πλαίσιο της οικογενειακής ή οικιακής ζωής ή δραστηριότητες που αποβλέπουν στην βελτίωση του ατόμου για κάποιο ανώτερο σκοπό, όπως π.χ. η μελέτη του επιστήμονα ή του σπουδαστή).

Η μισθωτή εργασία των σύγχρονων εποχών, παρεχόμενη στο πλαίσιο ενός εκτεταμένου καταμερισμού της εργασίας, αποτελεί προφανώς μέσο παραγωγής οικονομικής αξίας (ressource économique, economic value). Πρόκειται για εργασία-εμπόρευμα που τιμολογείται κατά κανόνα στην αγορά εργασίας με ελεύθερη διαπραγμάτευση μεταξύ εργοδότη (που αναζητεί εργασία) και εργαζόμενου (που προσφέρει εργασία). Υπό την οικονομική αυτή προσέγγιση, η εργασία αποτελεί μια μορφή εμπορεύματος που πωλείται και αγοράζεται στο πλαίσιο λειτουργίας της οικονομίας της αγοράς, αυτής της κατάκτησης των συγχρόνων κοινωνιών που επιτρέπει την ανάπτυξη και ικανοποίηση των ατομικών επιθυμιών και ταυτόχρονα σπέρνει τους σπόρους των προσδοκιών για την ελευθερία. Εδώ, ακριβώς, εμφανίζεται με τον καλύτερο τρόπο η διαφορά της σημερινής παραγωγικής εργασίας από την επαχθή εργασία της εποχής της δουλείας.

Η αναφορά στη Διακήρυξη της Φιλαδέλφειας του 1944 της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας (ΔΟΕ) ότι «η εργασία δεν είναι εμπόρευμα» («Labor is not a commodity»), έχει την έννοια ότι η εργασία δεν είναι ένα εμπόρευμα όπως όλα τα άλλα και όχι ότι βρίσκεται εκτός αγοράς. Πράγματι, η εργασία, πέραν του χαρακτήρα της ως εμπορεύματος,

που αποτελεί πηγή «οικονομικών αξιών», συντελώντας με τον τρόπο αυτό όχι μόνο στην απόκτηση πόρων για την διαβίωση των απασχολούμενων, των επιχειρήσεων και στην εν γένει ανάπτυξη των κρατών, συνιστά επίσης και μια καθοριστική ηθικής αξίας εκδήλωση της ανθρώπινης ύπαρξης. Για το λόγο αυτό, με την προβολή και ανάδειξη της έννοιας της ευπρεπούς εργασίας (travail décent, decent work), η Διεθνής Οργάνωση Εργασίας (ΔΟΕ) έθεσε ως διεθνή στόχο την αναγνώριση του χαρακτήρα της ως θεμελιώδους ανθρώπινης αξίας, ενώ, μέσα από την ίδια προσέγγιση, στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ήδη έχει αναγνωρισθεί ότι η εργασία δεν μπορεί να προσεγγίζεται μόνο υπό την αυστηρή οικονομική της διάσταση.

Στην τρέχουσα καθημερινότητα, η λέξη εργασία πολλές φορές εναλλάσσεται με τη χρήση της λέξης απασχόληση (emploi, employment, Beschäftigung), αν και οι σημασίες τους διαφοροποιούνται αισθητά, ενώ συχνά, χρησιμοποιείται η λέξη υπηρεσία (service, dienst), κυρίως για να επισημανθεί η παροχή έργου συγκεκριμένης ωφελιμότητας προς κάποιο άλλο πρόσωπο.

Πάντως, η ανάπτυξη ωφέλιμης και ανθρώπινης δραστηριότητας δεν προϋποθέτει αναγκαία την ύπαρξη κάποιας μισθωτικής σχέσης μεταξύ περισσότερων προσώπων, αφού η παροχή εργασίας μπορεί να αναπτύσσεται υπό τη μορφή της αυτοαπασχόλησης,. Εξάλλου, κι αν ακόμη η ανάπτυξη μιας δραστηριότητας απευθύνεται, ενδιαφέρει

ή εξυπηρετεί τρίτα πρόσωπα, δεν είναι πάντοτε αναγκαίο να παρέχεται αυτή στο πλαίσιο μιας οικονομικής ανταλλακτικής σχέσης (δηλαδή να πωλείται από ένα πρόσωπο και να αγοράζεται από ένα άλλο έναντι αμοιβής), αλλά, ήδη όπως αναφέραμε, μπορεί να προσφέρεται ελεύθερα και αφιλοκερδώς στο πλαίσιο μιας μη ανταλλακτικού χαρακτήρα βιοτικής σχέσης (π.χ. οικιακή οικονομία, οικογενειακές σχέσεις, φιλικές σχέσεις, σχέση αλληλεγγύης, παροχή υπηρεσιών ως θρησκευτική υποχρέωση κ.ο.κ.).

Οι έννομες σχέσεις που έχουν ως κύριο αντικείμενο την παροχή μιας εργασίας ή ενός έργου ή μιας υπηρεσίας ενός προσώπου προς ένα άλλο πρόσωπο έναντι κάποιας αμοιβής, παρουσιάζουν μια ποικιλία μορφών και κατατάσσονται σε περισσότερες νομικές κατηγορίες (σύμβαση εξαρτημένης εργασίας, σύμβαση μίσθωσης έργου, παροχή ανεξαρτήτων υπηρεσιών, σχέση εντολής κ.ο.κ.). Μολονότι όλες αυτές οι ειδικότερες κατηγορίες εργασιακών σχέσεων ενδιαφέρουν γενικότερα την έννομη τάξη, το εργατικό δίκαιο εξακολουθεί κατά κανόνα να αναφέρεται και να ρυθμίζει μία μόνο από αυτές. Πρόκειται για την έννομη σχέση, η οποία, όπως αναλυτικά θα αναπτυχθεί στο δεύτερο κεφάλαιο, έχει τα χαρακτηριστικά της σχέσης εξαρτημένης εργασίας ή, όπως επίσης συνηθίζουμε να αποκαλούμε, της σχέσης μισθωτής εργασίας.

Στις σύγχρονες κοινωνίες η εργασία έχει αποκτήσει μια κεντρική αξία, τόσο ως μέσον παραγωγής κοινωνικού πλούτου και ατομικού βιοπορισμού όσο και ως διαδικασία αυτογνωσίας, απελευθέρωσης, χειραφέτησης και κοινωνικοποίησης των ανθρώπων. Στο πλαίσιο της έννομης σχέσης της μισθωτής εργασίας, η σωματική και πνευματική εργασία που παρέχεται από το μισθωτό για λογαριασμό άλλου προσώπου (εργοδότη) διατηρεί σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό τον απελευθερωτικό και κοινωνικοποιητικό χαρακτήρα της, ταυτόχρονα όμως, στο πλαίσιο της συγκεκριμένης μορφής εργασιακής σχέσης, η παροχή της εργασίας υπόκειται στη διαρκή διεύθυνση και έλεγχο του αποδέκτη αυτής (εργοδότη).

Πέραν αυτών, το αντικείμενο του εργατικού δικαίου δεν περιορίζεται μόνο στη ρύθμιση των ατομικών σχέσεων εξαρτημένης εργασίας, αλλά επεκτείνεται και σε ζητήματα ένταξης και λειτουργίας των σχέσεων αυτών στους ευρύτερους συλλογικούς σχηματισμούς (επιχείρηση, εκμετάλλευση, επαγγελματικό συλλογικό πεδίο), καθώς και στη διαμόρφωση θεσμών και φορέων προώθησης συλλογικών εργασιακών συμφερόντων και επίλυσης των συλλογικών εργασιακών διαφορών που δημιουργούνται κατά

την ανάπτυξη των διαφόρων μορφών συλλογικής δράσης εργαζομένων και εργοδοτών, είτε αυτή αναπτύσσεται στο ιδιωτικό είτε στο δημόσιο πεδίο.

Συνοπτικά, η ύλη του εργατικού δικαίου εκτείνεται πρωταρχικά στους κανόνες δικαίου που ρυθμίζουν: α) Την ατομική σχέση εξαρτημένης εργασίας, που ιδρύεται μεταξύ ενός εργαζομένου και ενός εργοδότη. β) Τις συλλογικές εργασιακές σχέσεις, που αναφέρονται στις κάθε είδους διμερείς ή και τριμερείς σχέσεις μεταξύ συλλογικά οργανωμένων μισθωτών, εργοδοτών ή εκπροσώπων τους και κράτους. γ) Στις σχέσεις δημοσίου δικαίου, που δημιουργούνται με αφορμή τόσο τις ατομικές όσο και τις συλλογικές σχέσεις εργασίας (υποχρεώσεις εργοδοτών και εργαζομένων έναντι του κράτους, διοίκηση της εργασίας, ειδικές διοικητικές διαδικασίες επίλυσης διαφορών εργασίας κ.ο.κ.).

Ωστόσο, πέραν των σχέσεων αυτών, που αποτελούν και το βασικό αντικείμενο του εργατικού δικαίου, ο δικαιικός αυτός κλάδος βρίσκεται σε άμεση σχέση και αλληλεξάρτηση με τα νομικά ζητήματα που ανακύπτουν από το γενικότερο φαινόμενο της απασχόλησης και της οργάνωσης της αγοράς εργασίας στο πλαίσιο μιας παγκοσμιοποιημένης οικονομίας. Συγκεκριμένα, το ευρύτερο πεδίο λειτουργίας του εργατικού δικαίου διασταυρώνεται με ρυθμίσεις μέσω των οποίων το κράτος, αλλά και οι κοινωνικοί εταίροι, οργανώνουν αυτό που συνήθως αποκαλείται πολιτική της απασχόλησης και αποτελούν το σύνολο δράσεων και θεσμών (οργανισμοί διαχείρισης και μελέτης της απασχόλησης, επιδοτήσεις και οικονομικές ελαφρύνσεις εργοδοτών, συνεχής δια βίου

κατάρτιση μισθωτών και επανακατάρτιση ανέργων, οικονομική ενίσχυση ανέργων, προγράμματα ενίσχυσης της αυτοαπασχόλησης και της επιχειρηματικότητας κ.ο.κ.), οι οποίοι αποσκοπούν αφενός μεν να εφοδιάζονται οι επιχειρήσεις με το αναγκαίο ικανό εργατικό δυναμικό και αφετέρου να δημιουργούνται οι κατάλληλες συνθήκες για την ευκολότερη εξεύρεση στους ενήλικους άνδρες και γυναίκες μιας παραγωγικής και ελεύθερα επιλεγμένης απασχόλησης που κατά το δυνατόν να αντιστοιχεί στις προσωπικές τους επιδεξιότητες και γνώσεις. Πρόκειται για ρυθμίσεις και θεσμούς που συνθέτουν το λεγόμενο δίκαιο της απασχόλησης, οι οποίες δεν αφορούν μεν ευθέως στις εν λειτουργία εργασιακές σχέσεις, αλλά που, ωστόσο, την επηρεάζουν δραστικά, αφού διαμορφώνουν τον δικαιικο-θεσμικό περιβάλλοντα χώρο λειτουργίας της. Έτσι, επιδρούν άμεσα στην πριν από την πρόσληψη και την μετά την λύση της εργασιακής σχέσης κατάσταση του εργαζομένου, είτε διαμορφώνοντας τις προϋποθέσεις δημιουργίας θέσεων μισθωτής εργασίας, είτε αντιμετωπίζοντας τα προβλήματα που δημιουργούνται από την κατάργηση τέτοιων θέσεων.

Τέλος, είναι προφανής η σχέση του εργατικού δικαίου με το δίκαιο της κοινωνικής ασφάλισης και ειδικότερα της ασφάλισης της μισθωτής εργασίας. Μολονότι το Δίκαιο των Κοινωνικών Ασφαλίσεων έχει πλήρη αυτοτέλεια και εντάσσεται γενικότερα στο χώρο του Δημοσίου Δικαίου, είναι προφανές ότι τόσο το εργατικό δίκαιο όσο και το δίκαιο κοινωνικών ασφαλίσεων σε κάποια σημεία τους διασταυρώνονται και εντάσσονται στην γενικότερη έννοια του λεγόμενου Κοινωνικού Δικαίου. Εξ αυτού προκύπτει η αλληλεπίδραση μεταξύ των δύο αυτών κλάδων, τόσο σε επίπεδο διαμόρφωσης κάποιων κοινών αρχών και κανονιστικών επιδράσεων του ενός επί του άλλου, όσο και επίπεδο κοινών ερμηνευτικών προσεγγίσεων.

Β. Τα δομικά στοιχεία του εργατικού δικαίου και η προστατευτική λειτουργία του

α) Η προστατευτική λειτουργία του εργατικού δικαίου

Το εργατικό δίκαιο δεν έρχεται από μακριά. Αποσκιρτημένο από το γενικό σώμα του αστικού δικαίου, εμφανίζεται δειλά στις αρχές του 19 αιώνα, υπό την πίεση της αναγκαιότητας να εξυπηρετηθούν οι ανάγκες που δημιούργησε η εμφάνιση μιας νέας ελεύθερης σχέσης εργασίας, της σύμβασης εργασίας, αφού η ρωμαϊκής καταγωγής σύμβαση μίσθωσης έργου (locatio operarum), που παρέπεμπε σε μια κοινωνία

οικιακής οικονομίας, αδυνατούσε πλέον να εξυπηρετήσει τις απαιτήσεις της βιομηχανικής απογείωσης.

Με τον τρόπο αυτό, κατ’ αρχάς απελευθερώθηκαν οι εργαζόμενοι από τους συντεχνιακούς βρόχους της προβιομηχανικής κοινωνίας και απέκτησαν δυνατότητα να αναζητούν ελεύθερα και ισότιμα μεταξύ τους εργασία (συνέπεια της καθιέρωσης των αρχών της ελευθερίας και της ισότητας). Η νέα εργασιακή σχέση, ως συνέπεια της εκβιομηχάνισης, λειτουργούσε δυνάμει προς την κατεύθυνση της εξισορρόπησης των εξουσιών μεταξύ του προσώπου του μισθωτού και του εργοδότη, σ’ αυτό δε συντέλεσε η σταδιακή διαμόρφωση της εργατικής νομοθεσίας, η οποία αρχικά, κατά το δεύτερο μισό του 19 αιώνα, έλαβε σαφές στίγμα μέσω της κρατικής νομοθεσίας και στη συνέχεια, κατά το πρώτο μισό του 20ού αιώνα, αναπτύχθηκε με ραγδαίους ρυθμούς τόσο με κρατικούς όσο και με συλλογικές συμβάσεις.

Το δίκαιο, με τις διατάξεις του κοινού ενοχικού δικαίου ενδιαφέρεται γενικώς για κάθε εργασία που παρέχεται στο πλαίσιο οποιασδήποτε μορφής συμβατικής εργασιακής σχέσης. Ωστόσο, με τη σταδιακή ανάπτυξη της εργατικής νομοθεσίας, το δίκαιο επέδειξε ξεχωριστό ενδιαφέρον για τη μισθωτή εργασία, με σαφή προσανατολισμό την ενισχυμένη προστασία του ενός από τα δύο μέρη της έννομης σχέσης εξαρτημένης εργασίας, δηλαδή του μισθωτού. Ο τελευταίος άρχισε να θωρακίζεται με ειδικές προστατευτικές διατάξεις, με σκοπό τη βελτίωση της θέσης του στο νομικό επίπεδο, και τούτο γιατί επικράτησε η άποψη ότι έτσι αυτός εξασφαλίζεται με σχετικά αντίρροπο τρόπο έναντι της οικονομικής και κοινωνικής υπεροχής της εργοδοτικής πλευράς. Συγκεκριμένα, το εργατικό δίκαιο, με εντελώς διαφορετικό τρόπο απ’ ό,τι συμβαίνει στο λοιπό ιδιωτικό δίκαιο, παρεμβαίνει δραστικά στο επίπεδο της διαπραγματευτικής ισχύος (bargaining power) των μερών της εργασιακής σχέσης και με συνεχείς παρεμβάσεις στη νομική ελευθερία των δύο μερών της σχέσης οριοθετεί το πεδίο ανάπτυξης της εργοδοτικής βούλησης, με αποτέλεσμα να δημιουργείται μια τεχνητή (νομική) ισορροπία ισχύος μεταξύ εργοδότη και μισθωτού.

Με βάση τα παραπάνω χαρακτηριστικά της εργατικής νομοθεσίας, έχει επικρατήσει η θεωρητική και νομολογιακή θέση περί της προστατευτικής λειτουργίας του εργατικού δικαίου. Η προστασία αυτή είναι ευρύτατη και αναφέρεται κατά πρώτον στους ίδιους τους εργασιακούς όρους θέτοντας εξασφαλιστικά όρια (ελάχιστο επίπεδο αμοιβής, ανώτατο ωράριο εργασίας, υποχρεωτική εβδομαδιαία ανάπαυση, υποχρεωτική ετήσια άδεια με αποδοχές κ.ο.κ.), διαμορφώνει όρους ανάσχεσης της εργοδοτικής ελευθερίας στο επίπεδο λειτουργίας της σχέσης εργασίας καθώς και της κατάλυσης της εργασιακής σχέσης (π.χ. προβλέψεις λόγων απόλυσης) ενώ, επίσης, περιλαμβάνει όρους περιορισμού των αρνητικών συνεπειών που προκαλεί η εκτός εργασίας θέση του μισθωτού (θέσπιση αποζημίωσης απόλυσης, υποχρέωση επαναπρόσληψης, επιδότηση ανεργίας κ.ο.κ.). Εξάλλου, η προστατευτική λειτουργία του εργατικού δικαίου εκφράζεται προεχόντως με την αναγνώριση μιας σειράς σημαντικών αρχών που λειτουργούν οριζόντια στις εργασιακές σχέσεις, όπως είναι η αρχή της εύνοιας και η αρχή της ίσης μεταχείρισης.

Προσθέτως, το εργατικό δίκαιο παρεμβαίνει κανονιστικά στην εξασφάλιση των εργαζομένων από μια σειρά ειδικών επιχειρησιακών κινδύνων, είτε εγγυώμενο τη φυσική και οργανική ακεραιότητα των μισθωτών με τη λήψη μέτρων υγιεινής και ασφάλειας στο χώρο εργασίας ή θεσπίζοντας ειδική εργοδοτική ευθύνη και αποζημίωση

για τα εργατικά ατυχήματα, είτε προσπαθώντας να διασφαλίσει τους μισθωτούς από διάφορες επιπτώσεις που έχουν στις εργασιακές σχέσεις η επιχειρησιακή κινητικότητα, η αναδιάρθρωση της επιχείρησης ή τα διάφορα οργανωτικά και οικονομικά προβλήματα του εργοδότη (διαφύλαξη δικαιωμάτων των εργαζομένων σε περίπτωση μεταβίβασης της επιχείρησης, προστασία από ομαδικές απολύσεις, ρυθμίσεις που εξασφαλίζουν τους εργαζομένους από την αφερεγγυότητα του εργοδότη κ.ο.κ.).

Επίσης είναι χαρακτηριστικό ότι η προστατευτική λειτουργία του εργατικού δικαίου δεν εκδηλώνεται μόνο με τη θέσπιση αστικών ακυροτήτων, που ακολουθούν συνήθως τις παραβιάσεις σχετικών απαγορεύσεων, αλλά επικουρείται και από ένα πλέγμα διοικητικών και ποινικών κυρώσεων, που απειλούνται κατά κανόνα κατά του εργοδότη όταν αυτός παραβλέπει τις υποχρεώσεις και τις απαγορεύσεις που επιβάλλουν οι διάφοροι εργατικοί νόμοι.

Τέλος, δεδομένου ότι συνήθως στην αγορά εργασίας η προσφορά είναι μεγαλύτερη από τη ζήτηση, καθίσταται προφανές ότι το εργατικό δίκαιο έχει και έναν χαρακτήρα μηχανισμού (κρατικής ή επαγγελματικής) παρέμβασης στην οικονομική ζωή, και έτσι μπορεί να θεωρηθεί και ως ένα δίκαιο παρέμβασης στην ελεύθερη αγορά τόσο εκ μέρους του κράτους όσο και εκ μέρους των εκπροσώπων των κοινωνικών συνομιλητών. Η παρέμβαση ωστόσο αυτή δεν μπορεί να φθάνει σε τέτοιο σημείο ώστε οι ρυθμίσεις του εργατικού δικαίου να λειτουργούν με τρόπο που να υποεκτιμά τα οικονομικά δεδομένα, ούτε ασφαλώς οι νομοθέτες και οι εφαρμοστές του εργατικού δικαίου επιτρέπεται να αδιαφορούν για τη λειτουργία της ελεύθερης αγοράς.

β) Μικρή αναδρομή στην εμφάνιση και ρύθμιση της μισθωτής απασχόλησης

Tο κανονιστικό ενδιαφέρον για τις εργασιακές σχέσεις εμφανίστηκε στις αρχές του 19 αιώνα και εξελίχθηκε υπό την επίδραση της πρώτης βιομηχανικής επανάστασης. Τα χρόνια εκείνα (τέλη 18 και 19 αιώνας), η αστική διαβίωση των αθρόως σωρευόμενων στις διαμορφωνόμενες τότε βιομηχανικές πόλεις πρώην αγροτών, χαρακτηριζόταν από μιζέρια και ανθυγιεινότητα. Ο εργασιακός χρόνος κάλυπτε το μεγαλύτερο μέρος του 24ώρου ενός μισθωτού εργάτη, ο χρόνος δε αυτός καθοριζόταν μονομερώς από τον εργοδότη. H εβδομαδιαία ανάπαυση δεν είχε ακόμη θεσμοθετηθεί, η παιδική εργασία ήταν σχεδόν ελεύθερη, ενώ τα μέτρα υγιεινής και ασφάλειας στους χώρους εργασίας ήταν ανύπαρκτα ή υποτυπώδη.

Για τη διαχείριση της μισθωτής απασχόλησης, οι δυτικές κοινωνίες, υπό την επίδραση φιλελεύθερων και ανθρωπιστικών ιδεών της εποχής, οργάνωσαν σταδιακά ένα αυτόνομο πλέγμα κανόνων, το μεταγενέστερα αποκληθέν «εργατικό δίκαιο». Πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι η εργατική νομοθεσία, κατά την έναρξη του σχηματισμού της, αντιμετώπιζε σχεδόν αποκλειστικά το ζήτημα της προστασίας των εργατών σε εργοστάσια

και λοιπές παραγωγικές μονάδες, ενώ, κατά τη διαδρομή του 19 αιώνα, οι κανονιστικές παρεμβάσεις άρχισαν να ενδιαφέρονται και για άλλα φαινόμενα ακραίων φαινομένων εργασιακής υποβάθμισης, όπως ήταν η ασύδοτη χρησιμοποίηση εργασίας ανηλίκων και εγκύων γυναικών και η ανυπαρξία ανώτατου ορίου καθημερινής και εβδομαδιαίας εργασίας.

Στο πλαίσιο της νέας παραγωγικής διαδικασίας, η μισθωτή απασχόληση έλαβε σημαντική θέση και σταδιακά επικράτησε θεαματικά επί όλων των λοιπών μορφών απασχόλησης. Προϊόντος του χρόνου, ιδίως μετά την είσοδο του 20 αιώνα και κατά την πορεία αυτού, ο σκοπός της εργατικής νομοθεσίας σταδιακά μεταβλήθηκε. Ενώ μέχρι τότε λειτουργούσε ως ένα εργαλείο αποσπασματικής αντιμετώπισης της καταχρηστικής άσκησης του διευθυντικού δικαιώματος και αντιμετώπισης ακραίων εργοδοτικών συμπεριφορών, έλαβε τα χαρακτηριστικά ενός συγκροτημένου κανονιστικού συστήματος, που κατέλαβε σταδιακά κάθε επί μέρους πτυχή λειτουργίας της σύμβασης εργασίας.

Παράλληλα, κατά τη διαδρομή του 20 αιώνα, στις αναπτυσσόμενες χώρες της Δύσης, πρωτίστως λόγω της μεγάλης αύξησης της παραγωγικότητας των επιχειρήσεων και δευτερευόντως λόγω των συνδικαλιστικών και πολιτικών πιέσεων, αυξήθηκαν σημαντικά οι μισθοί και επήλθε αισθητή βελτίωση του μέσου οικονομικού επίπεδου ζωής των εργαζομένων, ενώ, αντίστοιχα, βελτιώθηκαν θεαματικά και οι λοιποί όροι εργασίας. Συγκεκριμένα, μειώθηκε η μέση διάρκεια της μισθωτής εργασίας (ημερήσιο και εβδομαδιαίο ωράριο), θεσμοθετήθηκε η ετήσια άδεια ανάπαυσης με αποδοχές, θεσπίστηκε η αργία της Κυριακής, αργότερα καθιερώθηκε η πενθήμερη εργασία, προβλέφθηκε η πρόσθετη αμοιβή για νυκτερινή εργασία, απαγορεύτηκε πλήρως η παιδική εργασία, διευρύνθηκε και αυστηροποιήθηκε η νομοθεσία για την υγιεινή και ασφάλεια στην εργασία και για την αποζημίωση των εργατικών ατυχημάτων, περιορίστηκε το δικαίωμα της απόλυσης κ.λπ. Επίσης, στο επίπεδο των συλλογικών εργασιακών σχέσεων, αναγνωρίστηκε διεθνώς το δικαίωμα συνδικαλιστικής οργάνωσης και δράσης των μισθωτών και ειδικότερα το δικαίωμα της απεργίας. Παράλληλα, με την αναγνώριση της ρυθμιστικής ενέργειας των συλλογικών συμβάσεων εργασίας, εντάχθηκε στην έννομη τάξη η συλλογική αυτονομία των εργατικών και εργοδοτικών συνδικαλιστικών οργανώσεων.

Σημειωτέον ότι η ανωτέρω θεαματική διεύρυνση του αντικειμένου των εργατικών ρυθμίσεων αλλοίωσε τον γενεσιουργό λόγο της πρώιμης εργατικής νομοθεσίας (περιορισμός της εργοδοτικής αυθαιρεσίας), και, αντί της αντιμετώπισης της κατάχρησης, μετατράπηκε η εργατική νομοθεσία σε ένα δίκαιο αδιάκοπου περιορισμού του ίδιου του διευθυντικού δικαιώματος. Σ’ αυτό, προφανώς, συντέλεσε ο αναγκαστικός χαρακτήρας

της εργατικής νομοθεσίας και ο υπέρμετρος περιορισμός του συμβατικού στοιχείου της εργασιακής σχέσης. Πέραν κάθε άλλης ανάλυσης, εδώ εντοπίζεται μια δομική αντίφαση προς τη φύση και τη λειτουργία της σύμβασης εξαρτημένης εργασίας, δεδομένου ότι το εργατικό δίκαιο δημιουργήθηκε ως δίκαιο της εξαρτημένης εργασίας και όχι ως δικαιικός μηχανισμός εξάλειψής της. Είναι προφανές ότι χωρίς την καπιταλιστική οικονομία, το εργατικό δίκαιο, όπως το ξέρουμε, δεν θα είχε ποτέ γεννηθεί και αναπτυχθεί στα φιλελεύθερα κράτη.

Κατά τη διαδικασία αυτού του μετασχηματισμού, υπό την επίδραση σοσιαλιστικών ιδεών, επικράτησε η αντίληψη που τοποθέτησε τα μέρη της εργασιακής σχέσης σε θέσεις απόλυτης αντίθεσης (συμφερόντων). Σύμφωνα με την αντίληψη αυτή, από την μία πλευρά τοποθετήθηκε το φυσικό πρόσωπο του εξαρτημένου εργαζόμενου (που ταυτίζεται με την εργατική τάξη) και από την άλλη πλευρά το θεωρούμενο ως ισχυρότερο φυσικό ή νομικό πρόσωπο του εργοδότη, που αντιπροσώπευε την αστική τάξη, η οποία, κατά τη μαρξική θεωρία, απαλλοτριώνει τη δημιουργική ικανότητα του μισθωτού για να καρπώνεται το κέρδος που παράγει η εργασία του.

Όπως αναφέρθηκε, το εργατικό δίκαιο εμφανίστηκε και αναπτύχθηκε ταυτόχρονα με την εμφάνιση και εδραίωση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής για να αντιμετωπισθεί η αδυναμία κάλυψης της μισθωτής εργασίας από το κοινό ενοχικό δίκαιο και ταυτόχρονα για να διαμορφωθούν οι συνθήκες ανάπτυξης ενός ελεύθερου και ευκίνητου εργατικού δυναμικού, επί πλέον δε για να ενταχθούν οι εργασιακές αντιπαλότητες στην έννομη τάξη, έτσι ώστε, με τη ρύθμισή τους, να διασφαλιστεί ένα αναγκαίο επίπεδο εργασιακής ειρήνης.

Έτσι, το εργατικό δίκαιο παρουσιάζεται ως δίκαιο προστασίας των μισθωτών και ως μέσον διασφάλισης της κοινωνικής ειρήνης, ταυτόχρονα όμως λειτουργεί και ως εργαλείο ρυθμιστικής παρέμβασης στο πεδίο της ανταγωνιστικότητας των επιχειρήσεων, μιας ανταγωνιστικότητας όμως που σήμερα αναπτύσσεται πλέον όχι αποκλειστικά στο πλαίσιο μιας και μόνο κρατικής οντότητας, αλλά ευρύτερα στην παγκόσμια σφαίρα.

Πέραν αυτών, κατά τη διαδρομή του 20 αιώνα, η σύμβαση εξαρτημένης εργασίας διαμορφώθηκε πάνω στη φόρμα της απασχόλησης με πλήρες ημερήσιο και εβδομαδιαίο ωράριο εργασίας, με τον μισθωτό να παρέχει την ίδια εργασία στην ίδια θέση

εργασίας της ίδιας επιχείρησης για όλο του τον εργασιακό βίο. Στα πλαίσια αυτά, δύο ήταν τα βασικά στοιχεία που χαρακτηρίζουν τις σχέσεις εξαρτημένης εργασίας: ο σταθερός τόπος εργασίας και ο σταθερός χρόνος εργασίας, στοιχεία τα οποία καθορίζονταν κατά την έναρξη της εργασιακής σχέσης και διατηρούνταν κατά κανόνα αναλλοίωτα μέχρι την λήξη της, χωρίς ιδιαίτερες μεταβολές. Ταυτόχρονα, οι σταθερές αυτές οριοθετούσαν με σχετική ασφάλεια τα σύνορα μεταξύ εξαρτημένης εργασίας και παροχής ανεξαρτήτων υπηρεσιών, δεδομένου ότι, κατά κανόνα, τα στοιχεία του τόπου και του χρόνου παροχής της εργασίας και του αυστηρού ελέγχου της εργασίας από τον εργοδότη είναι ανύπαρκτα ή ιδιαίτερα ασθενή στις συμβάσεις παροχής υπηρεσιών και έργου. Εδώ, πρέπει να προσθέσουμε και το στοιχείο της ομαδικότητας κατά την παροχή της εργασίας, που διαμόρφωσε στους εργαζόμενους το αίσθημα του κοινού συμφέροντος και τους οδήγησε στην επιδίωξη, μέσω των συνδικάτων, κοινών διεκδικήσεων.

Έτσι, μέχρι και τη δεκαετία του ‘80, ο νομικός κανόνας της μισθωτής εργασίας ήταν αυτός της αορίστου χρόνου διμερούς σύμβασης εξαρτημένης εργασίας πλήρους απασχόλησης. Το εργατικό δίκαιο, αντιμετωπίζοντας τους εργαζόμενους της επιχείρησης ως ένα ομοιόμορφο σύνολο προσώπων, που απασχολούνται σε συγκεκριμένο χρόνο και χώρο με τις ίδιες ή παραπλήσιες συνθήκες εργασίας και υπόκεινται από κοινού στη διευθυντική εξουσία του εργοδότη, διαμόρφωσε μία αντίληψη που αντιμετωπίζει με ιδιαίτερη δυσανεξία ο,τιδήποτε εκφεύγει από την κοινή κατάσταση. Προϊόντος του χρόνου, οι ρυθμίσεις του έγιναν ιδιαίτερα δύσπιστες απέναντι στο περιεχόμενο της ατομικής σύμβασης εργασίας ως προϊόντος της ελεύθερης διαπραγμάτευσης.

γ) Οι εργασιακές σχέσεις στην ψηφιακή εποχή

Ωστόσο, κατά τις δύο ιδίως τελευταίες δεκαετίες του 20 αιώνα, τα πράγματα άρχισαν να παίρνουν άλλη τροπή. Η ενότητα των ανωτέρω εργασιακών σταθερών διασπάται. Έτσι, αρχίζει η σταδιακή υποχώρηση της τυπικής μορφής μισθωτής εργασίας υπέρ της ανάπτυξης διαφόρων μορφών συμβάσεων εργασίας ορισμένου χρόνου, συμβάσεων μερικής ή διαλείπουσας απασχόλησης ή συμβάσεων που έχουν ένα τριγωνικό χαρακτήρα (relations triangulaires), όπως ο δανεισμός εργασίας ή η προσωρινή απασχόληση. Παράλληλα, εμφανίζεται ένα πλήθος νέων μορφών απασχόλησης και (συν)εργασιών, τα χαρακτηριστικά των οποίων πόρρω απέχουν από το γνωστό μοντέλο της σύμβασης εξαρτημένης εργασίας, ενώ, ήδη, κατά την έναρξη της τρίτης δεκαετίας του αιώνα μας είναι πια εμφανές ότι η χειρωνακτική εργασία δεν θα αργήσει να γίνει μουσειακό εργασιακό είδος.

Κύρια αιτία για την προαναφερθείσα εξέλιξη είναι οι αλλαγές που επέφεραν στην παραγωγική διαδικασία και στην οργάνωση των επιχειρήσεων η ραγδαία ανάπτυξη της πληροφορικής, η εμφάνιση και εκτεταμένη χρήση του Internet και γενικότερα ο ψηφιακός μετασχηματισμός της οικονομίας (Digital economy ή Internet economy ή Web economy), που οδηγούν στην ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης (Artificial

Intelligence) και της ρομποτικής (robotics). Τα νέα αυτά εργαλεία οδηγούν στην πλήρη αυτοματοποίηση πολλών κατηγοριών επιχειρήσεων και δραστηριοτήτων, τόσο στους τομείς της βιομηχανικής παραγωγής και των υπηρεσιών, όσο και στον τριτογενή τομέα της οικονομίας.

Η χρήση του διαδικτύου έχει πλέον καθιερωθεί ως κυρίαρχο μέσο των επιχειρηματικών συναλλαγών, καθιστώντας αναπότρεπτες αναδιαρθρώσεις στο επίπεδο της δομής (structure) της παραγωγικής και διοικητικής λειτουργίας καθώς και της εταιρικής διακυβέρνησης (Corporate Governance). Στο πλαίσιο αυτό, οι συμβάσεις εξαρτημένης εργασίας αποτελούν ένα μόνο είδος από το πλήθος διαφορετικών ειδών συναλλαγών μεταξύ επιχείρησης και πολλών άλλων εντολοδόχων, που εξυπηρετούν το σκοπό της επιχείρησης. Επίσης, η σύγχρονη αγορά εργασίας απαιτεί πλέον εργαζόμενους με προσόντα που να ανταποκρίνονται στα νέα εργαλεία που προσφέρουν τα εξελιγμένα συστήματα πληροφορικής και οι ψηφιακές τεχνολογίες, ενώ οι εργασίες που παραδοσιακά στηρίζονταν στη χρήση χειρωνακτικής ή απλής μηχανικής δύναμης εξαφανίζονται ή μετασχηματίζονται σε εργασίες υψηλής τεχνολογικής ειδίκευσης. Οι νέες ψηφιακές τεχνολογίες δεν είναι μόνο απλά εργαλεία παραγωγής, αλλά συντελούν ισχυρά στη δημιουργία νέων δομών αντίληψης, υπό την έννοια ότι έχουν μεταβάλει τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε πλέον τον κόσμο, επηρεάζοντας τη λειτουργική μας θέση ως μελών της κοινωνίας, ως πολιτών και ως εργαζομένων. Με άλλα λόγια, τα στοιχεία που συνθέτουν την ψηφιακή επανάσταση δεν αποτελούν απλές επί μέρους τεχνολογικές προόδους, αλλά διαμορφώνουν νέα φιλοσοφική οπτική που αλλάζει τις αντιληπτικές μας δυνατότητες και ανασυνθέτει γενικότερα την αίσθησή μας για την πραγματικότητα και, προφανώς, την αντίληψή μας για την εργασία και την επαγγελματική ταυτότητα.

Όπως αναφέραμε, ήδη από τις τελευταίες δεκαετίες του 20 αιώνα δημιουργήθηκαν οι συνθήκες για την ανάπτυξη νέων μορφών απασχόλησης (new forms of work), όπως είναι η εργασία με ευέλικτα ωράρια, η μερική απασχόληση, η εργασία

του week-end, ο μερισμός της εργασίας, η κινούμενη εργασία, η εργασία από απόσταση, η τηλεργασία, η νομαδική εργασία κ.ο.κ. Προϊόντος του χρόνου, οι Τεχνολογίες της Πληροφορίας και της Επικοινωνίας (Information and communications technology - ICT) διαμορφώνουν δεδομένα που αλλάζουν την επί δεκαετίες με βάση τα φορντικά πρότυπα παραγωγής και οργάνωσης των επιχειρήσεων οργάνωση παροχής της εργασίας. Οι ICT έχουν επίδραση καθολικής (παγκόσμιας) εμβέλειας και χαρακτηρίζονται ως τεχνολογίες γενικού σκοπού (General Purpose Technology) και υποδομής (Infrastructure Technologies), δηλαδή έχουν δυνητική εφαρμογή σε όλους τους κλάδους, σε όλους τους τομείς και δραστηριότητες και σε όλες τις επιχειρήσεις. Επίσης, είναι ανατρεπτικές και αναδιαρθρωτικές, δηλαδή αλλάζουν τους τρόπους οργάνωσης της εργασίας, τα επιχειρηματικά και διοικητικά μοντέλα, καθώς και το προφίλ των αναγκαίων δεξιοτήτων. Έτσι, παρακολουθώντας την πορεία προς την απίσχναση των κλασικών μορφών οργάνωσης και λειτουργίας των επιχειρήσεων, μοιάζει αναπόφευκτο ότι κάποια, όχι μακρινή, στιγμή θα περάσουμε από την σημερινή ισότιμη συνύπαρξη παραδοσιακής και ψηφιακής οικονομίας σε μια σχεδόν ολοκληρωτική κυριαρχία της δεύτερης (e-business, e-commerce κ.λπ.). Στο πλαίσιο αυτό, για ένα σημαντικό αριθμό δραστηριοτήτων και επιχειρήσεων, εγκαταλείπεται σταδιακά το παραδοσιακό μοντέλο χρησιμοποίησης ενός σταθερού εργατικού δυναμικού, το οποίο αποτελείται κατά κανόνα από εργαζόμενους ατομικά επιλεγμένους από τον εργοδότη. Στη θέση του μοντέλου αυτού εισχωρεί το μοντέλο του δικτυωμένου πλήθους (networked crowd). Η νέα αυτή μορφή απασχόλησης, που, στηριζόμενη στην ανάπτυξη του διαδικτύου, εμφανίστηκε με την αυγή της νέας χιλιετίας, συνεπάγεται ομοίως εγκατάλειψη της σταθερότητας και της αξίας παραδοσιακών συντελεστών της λειτουργίας της σχέσης εργασίας, και ιδίως των στοιχείων του χρόνου, του τόπου και του ελέγχου της εργασίας, τα οποία, με την πληθεργασία (Crowdwork), σχετικοποιούνται ή αποκτούν πλέον δευτερεύουσα ή καμία σημασία. Είναι προφανές ότι η εφαρμογή ευέλικτων και αυτοματοποιημένων μηχανισμών διακυβέρνησης των επιχειρήσεων οδηγεί στην εξαφάνιση διευθυντικών θέσεων και τίτλων και περιθωριοποιεί ή εξαλείφει την οργανωτική ιεραρχία των επιχειρήσεων, σταδιακά, μάλιστα, σχετικοποιεί και την ίδια την έννοια της επιχείρησης.

Η επίδραση των νέων αυτών δεδομένων στην απασχόληση είναι πολλαπλή. Κατά πρώτον, είναι ποσοτική, δεδομένου ότι σε πολλούς επιχειρηματικούς τομείς οι τεχνολογικές εξελίξεις αύξησαν σημαντικά την παραγωγικότητα των εργαζομένων με αποτέλεσμα τη θεαματική μείωση θέσεων εργασίας. Κατά δεύτερο λόγο, η επίπτωση είναι ποιοτική, δεδομένου ότι, εκτός από την εμφανή αναδιαμόρφωση του χαρακτήρα πολλών επαγγελματικών ειδικοτήτων (π.χ. μετατροπή πολλών χειρωνακτικών εργασιών σε τεχνολογικές), άρχισε παράλληλα να μετασχηματίζεται η ουσία και των εργασιακών σχέσεων, έτσι ώστε πλήθος εργασιών που παγίως παρέχονταν με σχέσεις εξαρτημένης εργασίας αορίστου χρόνου εντός της επιχείρησης, κάτω από την ροπή και της τεχνολογικής δυναμικής, άρχισαν τις τελευταίες δεκαετίες (ιδίως από τη δεκαετία του‘90 και μετά) να εξέρχονται της επιχείρησης, να εξωτερικεύονται. Με την εν λόγω εξωτερίκευση της εργασίας (externalization of employment relations, externalisation du travail) οι επιχειρήσεις αναγνωρίζουν την αξία της αρχής του συγκριτικού πλεονεκτήματος και αναθέτουν σε τρίτους, με τους οποίους συνδέονται με μια πλειάδα νέων μορφών επιχειρησιακής συνεργασίας, την εκτέλεση διαφόρων ειδικότερων υπηρεσιών και έργων. Η εν λόγω δορυφοροποίηση των δραστηριοτήτων των επιχειρήσεων, εμφανίστηκε κυρίως με την μορφή της εξωτερίκευσης υπηρεσιών (outsourcing, sous-traitance), δηλαδή με σύναψη εργολαβιών με τρίτες εταιρείες, οι οποίες ανελάμβαναν με χρήση δικού τους μισθωτού προσωπικού διάφορες επί μέρους δραστηριότητες δευτερεύουσας ή περιφερειακής σημασίας, ως προς το κύριο αντικείμενο της εργοδότριας επιχείρησης (καθαριότητα, φύλαξη, logistics κ.λπ.). Μια δεύτερη επίπτωση της ψηφιοποιημένης τεχνολογίας αποτελεί o κατακερματισμός της εργασίας (fragmentation du travail), λόγω του οποίου ο κλασικός καταμερισμός της εργασίας (division du travail) και η δομή της αλυσίδας της παραγωγής σε παγκοσμιοποιημένο επίπεδο αλλάζει ριζικά, τόσο από την άποψη του τόπου όσο και από την άποψη του χρόνου εργασίας, ενώ, επί πλέον, δημιουργούνται πολλοί τύποι αγορών εργασίας (segmentation du marché du travail).

Τα τελευταία χρόνια, υπό την επίδραση των λεγόμενων ψηφιακών πλατφορμών (digital platforms), τα παραπάνω φαινόμενα (κατακερματισμός της εργασίας και κατάτμηση της αγοράς εργασίας) παγιοποιήθηκαν, διευρύνθηκαν και στην ουσία ενιαιοποιήθηκαν. Οι επιχειρήσεις προσφεύγουν απ’ ευθείας στη χρησιμοποίηση φυσικών προσώπων ανεξάρτητα από τον τόπο εγκατάστασής τους, ιδρύοντας με αυτά ελεύθερες σχέσεις παροχής υπηρεσιών (freelancers). Οι σχέσεις αυτές, τουλάχιστον ως προς τα εξωτερικά χαρακτηριστικά τους, δεν εμφανίζουν χαρακτήρα μισθωτής εργασίας, δεδομένου ότι ελλείπουν βασικά στοιχεία της εξάρτησης. Πρόκειται για την λεγόμενη ανοικτή εξωτερίκευση της εργασίας (externalisation ouverte du travail), δεδομένου ότι η εξωτερίκευση αυτή βασίζεται στη διαθεσιμότητα μιας απροσδιόριστης ομάδας, ενός πλήθους (crowd) παρόχων υπηρεσιών στο διαδίκτυο, φαινόμενο στο οποίο ήδη αναφερθήκαμε. Συνοπτικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι με τη χρήση του διαδικτύου οι αγορές εργασίας έχουν ήδη ξεκινήσει μια συνταρακτική μετανάστευση στον κυβερνοχώρο, όπως άλλωστε φαίνεται ότι γίνεται με όλες τισ πτυχές της οικονομικής δραστηριότητας. Πολλές μελέτες δείχνουν ότι οι νέες αυτές σχέσεις (συν)εργασίας και (συν)δημιουργίας (co-creation), που προκύπτουν από την αξιοποίηση των ψηφιακών τεχνολογιών και των διαδικτυακών πλατφορμών, αυξάνουν την αποτελεσματικότητα

των αγορών και ως εκ τούτου λειτουργούν θετικά στην αύξηση της απασχόλησης και στη βελτίωση των εισοδημάτων μεγάλων μαζών πληθυσμού, ενώ συντείνουν στη μείωση του κόστους των προϊόντων και των υπηρεσιών και γενικότερα στη μείωση του κόστους συναλλαγών (transaction costs, coûts de transaction).

Συνοψίζοντας, μολονότι η μισθωτή εργασία βρίσκεται σε μια τροχιά συρρίκνωσης και η σημασία της για την ανάπτυξη της οικονομίας φαίνεται σταδιακά να μειώνεται, είναι ακόμη δύσκολο να μιλήσουμε με σιγουριά για τη διάδοχη κατάσταση, ούτε είναι εύκολο να εκτιμηθεί εάν και πότε ακριβώς το εκτόπισμα της μισθωτής εργασίας στην αγορά εργασίας θα είναι αμελητέο ή ανύπαρκτο. Το μόνο σίγουρο είναι ότι είναι αδύνατη η παλινόρθωση της κυριαρχίας της μισθωτής εργασίας. Το πιθανότερο είναι ότι για αρκετό καιρό ακόμα η μισθωτή εργασία θα συνεχίσει να συνυπάρχει με μια πλειάδα μορφών μη εξαρτημένης απασχόλησης, οι οποίες, όπως αναφέραμε, έχουν ήδη κάνει την εμφάνισή τους ή θα εμφανιστούν στο άμεσο μέλλον. Έτσι, ενώ δεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι οι τεκτονικές μετατοπίσεις στα πεδία της τεχνολογίας και της οργάνωσης της παραγωγής έχουν ως αποτέλεσμα την εξαφάνιση ή την περιθωριοποίηση ενός πλήθους επαγγελμάτων (ιδίως χειρωνακτικής φύσης), με ό,τι αυτό συνεπάγεται στη μείωση θέσεων εργασίας, ωστόσο, για τους ίδιους ακριβώς λόγους, είναι προφανές ότι εμφανίζονται και θα συνεχίσουν να εμφανίζονται πολλές νέες επαγγελματικές κατηγορίες και ειδικότητες, που συνεπάγονται την αντίστοιχη δημιουργία πολλών νέων θέσεων εργασίας. Μολονότι είναι νωρίς ακόμη να εκτιμηθεί με ακρίβεια το ισοζύγιο αυτής της προφανούς κινητικότητας, η ιστορική πείρα δείχνει ότι η τεχνολογική εξέλιξη

ποτέ δεν έβλαψε τις ανθρώπινες κοινωνίες αλλά, αντίθετα, τις ωφέλησε. Ωστόσο, πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι η ταχύτητα των τεχνολογικών εξελίξεων και το αδιάκοπο των καινοτομιών που κατακλύζουν τις κοινωνίες μας δεν αφήνουν περιθώρια για την εγκατάσταση μιας νέας σταθερής κατάστασης στο πεδίο της παροχής της εργασίας. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι η υποχώρηση της κυριαρχίας της μισθωτής εργασίας δεν θα αντικατασταθεί από μία άλλη επίσης κυρίαρχης μορφής απασχόληση και ότι για αρκετό καιρό θα συνυπάρχουν ισοσθενώς διάφορες νέες μορφές παροχής υπηρεσιών και (συν)εργασιών. Με άλλα λόγια, δεδομένου ότι στο εξής, κάθε πέντε έως δέκα χρόνια, η εξέλιξη της τεχνολογίας θα οδηγεί στην μεταβολή των δεδομένων και των αναγκών στο πλαίσιο των οποίων προσφέρεται η εργασία, πρέπει να μάθουμε να ζούμε σε ένα κόσμο με διαρκή κίνηση δημιουργίας/καταστροφής επαγγελματικών δραστηριοτήτων, θέσεων εργασίας και μορφών εργασιακών σχέσεων.

Είναι προφανές ότι τα νέα αυτά δεδομένα αρχίζουν να θέτουν σε αμφισβήτηση το ρόλο του ίδιου του εργατικού δικαίου ή, καλύτερα, να εγείρουν ένα ζήτημα ταυτότητας αυτού, και έτσι αναβιώνει μια συζήτηση που θεωρήθηκε ότι είχε προ πολλού τελειώσει, τόσο σε επίπεδο θεωρίας όσο και σε επίπεδο νομολογίας. Αναφερόμαστε στο ζήτημα του κριτηρίου της εξάρτησης και έχει σαν στόχο τον επαναπροσδιορισμό ή, ακόμη, την αναγκαιότητα του κριτηρίου αυτού ως προσδιοριστικού του χαρακτήρα των σύγχρονων εργασιακών σχέσεων. Στο πλαίσιο της συζήτησης αυτής όχι μόνο πρέπει να επανεξεταστεί το περιεχόμενο της εν λόγω έννοιας και μια σειρά επί μέρους στοιχεία που συνθέτουν το κριτήριο της εξάρτησης (π.χ. χωροχρονικά στοιχεία της εργασιακής σχέσης, περιθώρια ανάπτυξης πρωτοβουλίας κ.ά.), αλλά πρέπει να διερευνηθεί με επιμονή σε ποιο βαθμό εξακολουθεί να υφίσταται (και για πόσο ακόμη) η τόσο κρίσιμη διάκριση μεταξύ εξαρτημένης και ανεξάρτητης εργασίας πάνω στην οποία στηρίχθηκε η λειτουργία του εργατικού δίκαιου κατά τον 20 αιώνα.

δ) Η «συλλογική διάσταση» του εργατικού δικαίου

Μολονότι στον πυρήνα του σκοπού του εργατικού δικαίου βρίσκεται η ρύθμιση της ατομικής σχέσης εξαρτημένης εργασίας, διάφοροι παράγοντες προσέθεσαν πολύ

γρήγορα στο αντικείμενο του δικαιικού αυτού κλάδου και μια ισχυρή συλλογική διάσταση.

Βασική επίδραση στη διαμόρφωση του χαρακτήρα αυτού διαδραμάτισε κατ’ αρχήν αυτή η ίδια η ομαδικότητα που χαρακτήριζε και σε ένα βαθμό εξακολουθεί να χαρακτηρίζει την παροχή της εργασίας στο πλαίσιο οργανωμένων κατά κανόνα με εταιρική μορφή επιχειρήσεων, όπου οι εργαζόμενοι συνθέτουν στο σύνολό τους το λεγόμενο προσωπικό της επιχείρησης. Η ομαδικότητα αυτή οδηγεί στην ανάπτυξη κοινών εργασιακών συμφερόντων, τόσο στο επίπεδο του εργασιακού μικρόκοσμου μιας συγκεκριμένης επιχείρησης ή μιας εκμετάλλευσης, όσο και στο επίπεδο του παραγωγικού κλάδου στον οποίο εντάσσονται περισσότερες ομοειδείς επιχειρήσεις ή, επίσης, στο επίπεδο ενός επαγγέλματος το οποίο ασκούν περισσότεροι εργαζόμενοι, κάποιες φορές δε μπορεί να διαγνωστεί κοινότητα εργασιακών συμφερόντων και στη βάση ενός γεωγραφικού κριτηρίου (εργαζόμενοι μιας πόλης, ενός νομού, μιας περιφέρειας κ.ο.κ.).

Η κοινότητα συμφερόντων οδήγησε στη δημιουργία και δραστηριοποίηση των εργατικών συνδικάτων και αντίστοιχα των οργανώσεων των εργοδοτών, θεσμοί οι οποίοι, μετά την αναγνώρισή τους από την έννομη τάξη, δεν περιόρισαν την επιρροή τους μόνο στο πεδίο των συγκρουσιακών αντιπαραθέσεων (απεργία, ανταπεργία), αλλά αποτέλεσαν τη βάση για τη σταδιακή δημιουργία αναγνωρισμένων από τις εθνικές και διεθνείς δικαιικές τάξεις οργανωμένων συστημάτων συλλογικής αυτονομίας. Έτσι, η ρύθμιση των όρων αμοιβής και εργασίας των εργαζομένων πέρασε σταδιακά από το επίπεδο της ατομικής αυτονομίας, δηλαδή από την εξατομικευμένη μεταξύ κάθε εργαζόμενου και κάθε εργοδότη διαπραγμάτευση, στο επίπεδο της οργανωμένης συλλογικής διαπραγμάτευσης μεταξύ συνδικάτων και εργοδοτών. Η συλλογικοποίηση αυτή αποτέλεσε έναν από τους λόγους που το εργατικό δίκαιο αυτονομήθηκε, αποχωριζόμενο από τη μήτρα του αστικού δικαίου. Ακριβώς, η συλλογική αυτή διάσταση συστηματοποιείται επιστημονικά μέσα από τον γνωστικό κλάδο του συλλογικού εργατικού δικαίου.

Μολονότι, λοιπόν, οι ατομικές σχέσεις εργασίας λειτουργούν κατ’ αρχήν με βάση την αρχή της ιδιωτικής αυτονομίας, στο πλαίσιο της επιχειρησιακής κοινότητας συλλογικοποιούνται σε σημαντικό βαθμό με την αναγνώριση ιδιόμορφων εργασιακών θεσμών και δικαιωμάτων ή την παραδοχή μοναδικών δικαιικών λειτουργιών (π.χ. συνδικαλισμός, απεργία, συλλογική αυτονομία, συμμετοχικοί θεσμοί), από τα οποία προκύπτουν ιδιόμορφα ρυθμιστικά μορφώματα (συλλογική σύμβαση εργασίας, διαιτητική απόφαση, κανονισμός εργασίας, επιχειρησιακές συμφωνίες κάθε μορφής, επιχειρησιακή συνήθεια, αρχή ίση μεταχείρισης).

Με άλλα λόγια, μολονότι ο εργαζόμενος προσλαμβάνεται για να παράσχει την εργασία του με βάση μια ιδιωτικοδικαιικού χαρακτήρα σύμβαση εργασίας, η οποία σε ένα πρώτο επίπεδο λειτουργεί στο πλαίσιο των αμοιβαίων υποχρεώσεων και δικαιωμάτων εργοδότη και μισθωτού και προσδιορίζει ένα μέρος των όρων εργασίας, ένα άλλο σημαντικό μέρος των όρων εργασίας προσδιορίζεται από τη νομοθεσία και ιδίως από τις συλλογικές συμβάσεις εργασίας, τις επιχειρησιακές συμφωνίες κάθε είδους, τον κανονισμό εργασίας, αλλά και από τις γενικευμένες συμπεριφορές του εργοδότη, οι οποίες γεννούν υποχρεώσεις και διαμορφώνουν δεσμεύσεις και για τα δύο μέρη (επιχειρησιακή συνήθεια, υποχρέωση για ίση μεταχείριση κ.λπ.).

Το εργατικό δίκαιο ουσιαστικά ρυθμίζει αυτή την αέναη αλληλεπίδραση ατομικής και συλλογικής διάστασης των εργασιακών σχέσεων, η οποία έχει ως αφετηρία το περιορισμένο επίπεδο μιας επιχείρησης (ή μιας εκμετάλλευσης), περνά στην οργάνωση των εργασιακών σχέσεων σε επίπεδο οικονομικού κλάδου, επαγγέλματος ή σε επίπεδο εθνικής οικονομίας και υπερβαίνοντας πολλές φορές τα όρια ενός κράτους, επεμβαίνει ρυθμιστικά στις εργασιακές σχέσεις υπερκρατικού χαρακτήρα, μέσα από την ίδρυση θεσμών και κανόνων διεθνικής ή πολυεθνικής ή ακόμη και παγκόσμιας εργασιακής τάξης.

Από τα παραπάνω, γίνεται σαφές ότι μολονότι η σχέση εξαρτημένης εργασίας παραμένει πρωτίστως μια ατομική σχέση ενοχικού χαρακτήρα, τούτο δεν σημαίνει ότι το εργατικό δίκαιο αποτελεί απλώς έναν ειδικότερο τομέα του αστικού δικαίου. Αντίθετα, μολονότι το κέντρο βάρους του εργατικού δικαίου τοποθετείται γενικώς στο χώρο του ιδιωτικού δικαίου, έχει προ πολλού υπερβεί τα όρια του αστικού δικαίου αποκτώντας έναν σαφώς αυτόνομο και ιδιόμορφο χαρακτήρα, τόσο με την ανάμειξη στις αστικοδικαιικές του ρίζες πλήθους ρυθμίσεων και θεσμών με χαρακτήρα δημοσίου δικαίου, όσο και με τη δυναμική θέση που έχει καταλάβει στους κόλπους του η συλλογική αυτονομία.

Ωστόσο, υπάρχουν ισχυροί λόγοι για τους οποίους η συλλογική διάσταση του εργατικού δικαίου έχει αρχίσει τις τελευταίες δεκαετίες να τίθεται σε σοβαρή κρίση. Η έντονη εξατομίκευση της εργασίας μέσα από τις νέες μορφές απασχόλησης, οι αναδιαρθρώσεις επιχειρήσεων και οι νέες μορφές οργάνωσης και διαχείρισης της εργασίας, η εξωτερίκευση της εργασίας (outsourcing), η ραγδαία αξιοποίηση της πληροφορικής και της εξ αποστάσεως εργασίας (τηλεργασία κ.λπ.), οι αλλαγές στις μορφές συνεργασίας μεταξύ εργαζομένων και της ιεραρχικής σχέσης τους με την διοίκηση, η εμφάνιση και διάχυση των λεγόμενων δικτυακών επιχειρήσεων (entreprises en réseau ή entreprises virtuelles) κ.ο.κ., καθιστούν θολά τα όρια των επιχειρήσεων και αποδομούν τις παραδοσιακές εργασιακές συλλογικότητες και την ομοιόμορφη ομαδική εργασία.