ΑΤΟΜΙΚΟ ΕΡΓΑΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ

ότι κανείς δεν μπορεί να υποχρεωθεί σε αναγκαστική εργασία. Ένας τέτοιος εξαναγκασμός είναι δυνατόν να προκύπτει και εμμέσως, όταν κάποιος εξαναγκάζεται να εργασθεί υπό την απειλή ποινής. Στο συλλογικό επίπεδο η αρνητική ελευθερία της εργασίας συγκεκριμενοποιείται στην απαγόρευση επιστράτευσης απεργών και στον περιορισμό της μόνο στις προβλεπόμενες από το Σύνταγμα περιπτώσεις.

γ) Η αρχή της ίσης μεταχείρισης

Η κατοχύρωση της αρχής της ίσης μεταχείρισης στην εργασία αποτελεί ζήτημα μείζονος σημασίας και συνδέεται με την ευρύτερη αναζήτηση της ανεμπόδιστης άσκησης των ατομικών ελευθεριών σε μια σύγχρονη δημοκρατία.

Όσο και αν οι διακρίσεις λόγω φύλου αποτελούν τη συνηθέστερη μορφή διακρίσεως και για το λόγο αυτό αναφέρονται συγκεκριμένα στη συνταγματική διάταξη, η απαγόρευση διακρίσεως δεν αφορά μόνο το φύλο, αλλά και κάθε άλλης μορφής αδικαιολόγητη διάκριση. Τέτοιες «άλλες διακρίσεις» είναι εκείνες που συνδέονται με τη φυλετική ή εθνοτική καταγωγή, θρησκευτικές, πολιτικές ή άλλες πεποιθήσεις, αναπηρία, ηλικία κλπ.

Γίνεται επίσης δεκτό ότι η εν λόγω συνταγματική διάταξη, έστω και αν αναφέρεται μόνο στην αμοιβή, εισάγει την ευρύτερη αρχή της ίσης μεταχείρισης των εργαζομένων, δηλαδή και για άλλα ζητήματα. Προϋπόθεση της εφαρμογής της εν λόγω αρχής είναι οι εργαζόμενοι να απασχολούνται, βεβαίως, στον ίδιο εργοδότη και να πρόκειται για εργασία ίσης αξίας.

Η νομολογία συνδυάζει την εφαρμογή της αρχής της ισότητας αμοιβής με την επεκτατική αρχή, δηλαδή τη χορήγηση της μεγαλύτερης αμοιβής και σε εκείνον που εξαιρέθηκε αδικαιολόγητα.

δ) Η συνδικαλιστική ελευθερία

Η συνδικαλιστική ελευθερία, ως δικαίωμα ίδρυσης και λειτουργίας συνδικαλιστικών οργανώσεων με σκοπό τη διαφύλαξη και την προαγωγή των εν γένει συμφερόντων των εργαζομένων, αποτελεί σήμερα ασφαλώς συστατικό του δημοκρατικού πολιτεύματος και του κοινωνικού κράτους. Αποτελεί το θεσμικό αντίβαρο για την προστασία των οικονομικά ασθενέστερων εργαζομένων απέναντι τόσο στην κρατική εξουσία, όσο και, κυρίως, απέναντι στην ισχυρότερη εργοδοτική πλευρά. Η πορεία όμως προς αυτήν την αναγνώριση, συνταγματική και διεθνή, υπήρξε μακρά.

Η συνδικαλιστική ελευθερία αποτελεί γενική έννοια στην οποία περιλαμβάνονται περισσότερα επί μέρους δικαιώματα και ελευθερίες, όπως και το δικαίωμα της απεργίας ή η συλλογική αυτονομία.

Στο πλαίσιο της συνταγματικής προστασίας το Κράτος οφείλει όχι μόνο να απέχει από δραστηριότητες που παρακωλύουν τη συνδικαλιστική δραστηριότητα, αλλά και να κινητοποιείται θετικά, «λαμβάνοντας τα προσήκοντα μέτρα για τη διασφάλιση της συνδικαλιστικής ελευθερίας», διαμορφώνοντας μάλιστα και το κατάλληλο θεσμικό πλαίσιο, με άλλα λόγια κατοχυρώνοντας το συνδικαλισμό ως θεσμό.

Η συνδικαλιστική ελευθερία είναι δυνατόν να νοηθεί ως ατομική, αλλά και ως συλλογική ελευθερία, ενώ ως ατομική ελευθερία διακρίνεται περαιτέρω σε θετική και αρνητική συνδικαλιστική ελευθερία. Κατοχυρώνεται έτσι ως ελευθερία τόσο του ατόμου, όσο και της συνδικαλιστικής οργάνωσης, αλλά και ως θεσμική εγγύηση.

ε) Η συλλογική αυτονομία

Συλλογική αυτονομία είναι η νομική ικανότητα των συνδικαλιστικών οργανώσεων εργοδοτών και εργαζομένων να ρυθμίζουν με συλλογικές συμβάσεις εργασίας τους όρους και τις συνθήκες εργασίας των μισθωτών, όπως και τις μεταξύ τους σχέσεις.

Η συλλογική αυτονομία με τη μορφή της σύναψης συλλογικών συμβάσεων εργασίας αποτελεί διάσπαση στην αρχή της αυτονομίας της ιδιωτικής βούλησης. Το κανονιστικό μέρος των συλλογικών συμβάσεων έχει προορισμό να αποτελέσει μέρος και των ατομικών συμβάσεων των εργαζομένων, οι οποίοι υπάγονται στο πεδίο της ισχύος τους, εφ’ όσον βεβαίως είναι ευνοϊκότερο.

Από την άλλη μεριά, η δυνατότητα αυτορρύθμισης των συνδικαλιστικών οργανώσεων αποτελεί έκφραση της σύγχρονης δημοκρατίας μέσω της ανάδειξης των συλλογικών επαγγελματικών συμφερόντων.

Όσο και αν το Σύνταγμα αναγνωρίζει τη ρυθμιστική εξουσία της Πολιτείας στο πεδίο των εργασιακών σχέσεων, όσον αφορά τη θέσπιση κατώτατων ορίων προστασίας, ταυτόχρονα η συλλογική αυτονομία θέτει φραγμό στην κρατική παντοδυναμία. Οι συλλογικές εργασιακές σχέσεις πρέπει να μπορούν να ρυθμίζονται ελεύθερα από εκπροσώπους των αμοιβαίων συλλογικών συμφερόντων χωρίς παρέμβαση από την κρατική εξουσία. Το κράτος οφείλει να περιορίζει τη ρυθμιστική του αρμοδιότητα έναντι της ανάπτυξης της αντίστοιχης αρμοδιότητας των συλλογικών εκπροσώπων. Θεσμοθετείται, λοιπόν, ένα σημαντικό ρήγμα στο μονοπώλιο του κρατικού νομοθέτη με αντίστοιχη νομιμοποίηση της κανονιστικής αρμοδιότητας των συνδικαλιστικών οργανώσεων.

στ) Το δικαίωμα της απεργίας

Το δικαίωμα της απεργίας συνδέεται στενά με τη συνδικαλιστική ελευθερία αποτελώντας αναγκαίο συμπλήρωμά της. Η συνδικαλιστική ελευθερία, το δικαίωμα της απεργίας, αλλά και η συλλογική αυτονομία αποτελούν αλληλεξαρτώμενα και αλληλοσυμπληρούμενα ατομικά δικαιώματα, εκφάνσεις του ίδιου φαινομένου, δηλαδή της αντιπαράθεσης συμφερόντων στο πλαίσιο της δημοκρατικής έννομης τάξης. Ανεξάρτητα, λοιπόν, από το γεγονός ότι το δικαίωμα της απεργίας έχει πλέον κατακτήσει τη δική του, αυτοτελή, συνταγματική κατοχύρωση, δεν παύει να εξυπηρετεί λειτουργικά και να αποτελεί εγγύηση της συνδικαλιστικής ελευθερίας.

Η απεργία είναι η σημαντικότερη μορφή εργασιακού αγώνα και το μέσο με το οποίο οι εργαζόμενοι, αρνούμενοι να προσφέρουν την εργασία τους, επιδιώκουν αγωνιστικά και συλλογικά να βελτιώσουν τις οικονομικές και κοινωνικές τους συνθήκες, ασκώντας πίεση στην, κατά βάση, ισχυρότερη εργοδοτική πλευρά, έτσι ώστε να δημιουργήσουν ευνοϊκό γι’ αυτούς συσχετισμό δυνάμεων. Σκοπός της απεργίας, όπως ρητά αναφέρεται στη συνταγματική διάταξη, είναι «η διαφύλαξη και προαγωγή των οικονομικών και εργασιακών γενικά συμφερόντων των εργαζομένων».

Το δικαίωμα απεργίας αποτελεί δικαίωμα, το οποίο ασκείται μόνο από τις νόμιμα συνεστημένες συνδικαλιστικές οργανώσεις, έστω και αν φορείς του δικαιώματος είναι τα άτομα-εργαζόμενοι.

B. Οι διατάξεις που αφορούν έμμεσα το εργατικό δίκαιο

Πέραν όμως από τις παραπάνω διατάξεις, ορισμένες άλλες επηρεάζουν, έστω έμμεσα, το εργατικό δίκαιο. Η διάταξη του άρθρου 2 παρ. 1 Σ, αναφερόμενη ρητά στο σεβασμό και την προστασία της αξίας του ανθρώπου, αναβιβάζοντάς τον σε κορυφαία αξία της έννομης τάξης, έχει ιδιαίτερη σημασία και για το εργατικό δίκαιο, όπως και η αρχή της ισότητας του άρθρου 4 παρ. 1 Σ, απευθυνόμενη βέβαια στο νομοθέτη (και στο συλλογικό). Ομοίως, η διάταξη του άρθρου 5 παρ. 1 Σ, κατοχυρώνοντας την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας και ανάγοντάς την σε κεντρικό άξονά του θεμελιώδους αυτού νόμου, προστατεύει την προσωπικότητα του ατόμου ως εργαζομένου, αλλά και την προσωπικότητα του εργαζομένου ως ατόμου, εγγυώμενη την άσκηση των θεμελιωδών δικαιωμάτων του στη επιχείρηση, πράγμα που ενισχύεται άλλωστε και με τη νέα διάταξη του άρθρου 25 παρ. 1 Σ, στην οποία ορίζεται ότι τα θεμελιώδη δικαιώματα ισχύουν και στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών στις οποίες προσιδιάζουν. Συνεπώς, ο εργαζόμενος διατηρεί τη δυνατότητα να ασκεί, έστω και με περιορισμούς, και μέσα στην επιχείρηση, θεμελιώδη δικαιώματα και ελευθερίες, όπως την ελευθερία έκφρασης, επιλογής εμφανίσεως, πληροφοριακού αυτοπροσδιορισμού κλπ.

Επίσης, η αρχή του κοινωνικού κράτους που κατοχυρώνεται στο άρθρο 25 παρ. 1 Σ, αποτελεί το εφαλτήριο για γόνιμους προβληματισμούς και συμπεράσματα. Κατοχυρώνει ειδικά την αρχή της αναλογικότητας, η οποία διαχέει όλο το συναλλακτικό βίο και ασφαλώς βρίσκει πεδίο εφαρμογής σε εκείνες τις σχέσεις στις οποίες προκύπτει ανισοτιμία των μερών, όπως οι εργασιακές σχέσεις.

Ομοίως, το Σύνταγμα οργανώνει την οικονομική και κοινωνική ζωή και κατά συνέπεια και τις εργασιακές σχέσεις, ισορροπώντας ανάμεσα στα δικαιώματα των εργαζομένων και στα δικαιώματα των εργοδοτών, όπως την επιχειρηματική ελευθερία και το δικαίωμα ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής, τονίζοντας, όμως, το λειτουργικό χαρακτήρα τους και την κοινωνική διάστασή τους (άρθρο 106 Σ).

2. Το Διεθνές Εργατικό Δίκαιο

Οι υπερεθνικοί κανόνες οι οποίοι αφορούν το εργατικό δίκαιο, προέρχονται κυρίως από τρεις διεθνείς οργανισμούς, την Διεθνή Οργάνωση Εργασίας, το Συμβούλιο της Ευρώπης και την Ευρωπαϊκή Ένωση. Δεδομένου ότι, σύμφωνα με το άρθρο 28 Σ, οι γενικά παραδεδεγμένοι κανόνες του διεθνούς δικαίου, καθώς και οι διεθνείς συμβάσεις από την κύρωσή τους με νόμο και τη θέση τους σε ισχύ, υπερισχύουν από κάθε αντίθετη νομοθετική διάταξη, γίνεται αντιληπτό ότι οι κανόνες που συμφωνούνται στο πλαίσιο των παραπάνω διεθνών οργανισμών και αφορούν την εργασία, έχουν ιδιαίτερη σημασία για την ανάπτυξη του ελληνικού εργατικού δικαίου. Πάντως, δεν είναι άνευ αξίας και οι κανόνες που περιέχονται σε άλλες διεθνείς συμβάσεις, όπως αυτές που έχουν συναφθεί στο πλαίσιο του Ο.Η.Ε..

Μάλιστα, οι διεθνούς χαρακτήρα κανόνες αποκτούν σήμερα ιδιαίτερη αξία, αν ληφθεί υπόψη η αυξανόμενη διεθνοποίηση των εμπορικών συναλλαγών, η οποία καθιστά αναγκαίο να υπάρξουν συγκεκριμένα πλαίσια λειτουργίας των εργασιακών σχέσεων σε υπερεθνικό, αν όχι και σε παγκόσμιο πλέον επίπεδο. Η διεθνοποίηση της οικονομίας θα πρέπει τελικά να ακολουθείται, προκειμένου να αποφεύγονται σημαντικές κοινωνικές στρεβλώσεις, από την ένταση της διεθνοποίησης και του εργατικού δικαίου.

A. Η Διεθνής Οργάνωση Εργασίας

Η Διεθνής Οργάνωση Εργασίας (Δ.Ο.Ε.) δημιουργήθηκε το 1919, ακριβώς μετά το τέλος του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Λειτούργησε στο πλαίσιο του προδρόμου του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (Ο.Η.Ε.), της Κοινωνίας των Εθνών, και

ήταν το μόνο τμήμα της, το οποίο επιβίωσε μετά τη διάλυσή της. Εντάχθηκε πλέον, μετά το τέλος του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου, στον Ο.Η.Ε., αποτελώντας εξειδικευμένη οργάνωσή του με πλήρη, όμως, αυτονομία. Στη Διακήρυξη της Φιλαδέλφειας της Δ.Ο.Ε. του 1944 αναφέρεται, μάλιστα, με έμφαση ότι «η εργασία δεν είναι ένα εμπόρευμα», φράση που σηματοδοτεί την όλη λειτουργία της.

Η Δ.Ο.Ε. αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα κοινωνικής δημοκρατίας σε παγκόσμιο επίπεδο στο οποίο χαρακτηριστική είναι η τριμερής συγκρότηση, δηλαδή η εμπλοκή στη λειτουργία των οργάνων της, όχι μόνο κρατικών εκπροσώπων, αλλά και εκπροσώπων εργοδοτών και εργαζομένων. Έτσι, στη Διεθνή Συνδιάσκεψη Εργασίας που αποτελεί το σημαντικότερο όργανό της και συγκαλείται μια φορά το χρόνο, μετέχουν δύο εκπρόσωποι της κυβέρνησης, ένας εκπρόσωπος εργαζομένων και ένας εκπρόσωπος εργοδοτών, από κάθε ένα από τα 187 κράτη-μέλη της.

Στο πλαίσιο της Δ.Ο.Ε. λειτουργεί το Διεθνές Γραφείο Εργασίας (Δ.Γ.Ε.), το οποίο αποτελεί τη μόνιμη γραμματεία της Οργάνωσης και με επικεφαλής το Γενικό Γραμματέα, εξασφαλίζει περαιτέρω την συνεχή εξυπηρέτηση των σκοπών της Οργάνωσης και την οργάνωση των εργασιών της σε παγκόσμιο επίπεδο. Τέλος, εκτελεστικό όργανο των αποφάσεων της Διεθνούς Συνδιάσκεψης αποτελεί το Διοικητικό Συμβούλιο, το οποίο έχοντας και την ευθύνη της λειτουργίας του Δ.Γ.Ε., αποτελείται από 56 μέλη με τριμερή και πάλι σύνθεση.

Η Δ.Ο.Ε. συμβάλλει στην ανάπτυξη ενός διεθνούς κανονιστικού πλαισίου, το οποίο αποβλέπει στο να εγγυάται ότι η οικονομική πρόοδος και ανάπτυξη θα συμβαδίζουν με τη δημιουργία αξιοπρεπών θέσεων απασχόλησης, τη βελτίωση της ζωής των εργαζομένων και τη διασφάλιση της αξιοπρέπειάς τους. Οι κανόνες που υιοθετούνται στο πλαίσιο της Δ.Ο.Ε. είναι οι Διεθνείς Συμβάσεις Εργασίας (Δ.Σ.Ε.) και οι Συστάσεις. Οι Διεθνείς Συμβάσεις Εργασίας (Δ.Σ.Ε.) ψηφίζονται από τη Διεθνή Συνδιάσκεψη Εργασίας με αυξημένη πλειοψηφία 2/3. Ως διεθνούς χαρακτήρα κανόνες πρέπει, όμως, στη συνέχεια να επικυρωθούν από τα κατ’ ιδίαν αρμόδια κρατικά όργανα, προκειμένου να αποκτήσουν ισχύ στην εθνική έννομη τάξη. Η χώρα μας, από τις 188 Δ.Σ.Ε., έχει, μέχρι σήμερα, επικυρώσει 72, μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονται και οι σημαντικότερες από αυτές.

Τα ζητήματα που αποτελούν αντικείμενο των Δ.Σ.Ε. είναι ποικίλα και αφορούν σχεδόν όλα τα θέματα που θα μπορούσαν να ενδιαφέρουν τον κόσμο της εργασίας. Μια μεγάλη κατηγορία αποτελούν οι Δ.Σ.Ε. που αφορούν θεμελιώδη δικαιώματα, όπως τη συνδικαλιστική ελευθερία (αρ. 88, αρ. 97), την απαγόρευση της αναγκαστικής εργασίας (αρ. 29, αρ. 105), την καταπολέμηση των δυσμενών διακρίσεων (αρ. 156), αλλά και οι Δ.Σ.Ε. που αφορούν τους όρους εργασίας, την υγιεινή και ασφάλεια των εργαζομένων, την κοινωνική ασφάλιση και την προστασία ορισμένων ευάλωτων κατηγοριών εργαζομένων.

Οι Συστάσεις, οι οποίες επίσης υιοθετούνται από τη Διεθνή Συνδιάσκεψη Εργασίας, περιλαμβάνουν τους ευρύτερους προσανατολισμούς της Οργάνωσης και δεν έχουν δεσμευτικό χαρακτήρα, αποβλέποντας, όμως, στο να αποτελέσουν σημαντική πηγή έμπνευσης για τους εθνικούς νομοθέτες.

Κρίσιμο στοιχείο της λειτουργίας της Δ.Ο.Ε. είναι η καθιέρωση ενός συστήματος ελέγχου της εφαρμογής των Διεθνών Συμβάσεων Εργασίας από τα κράτη μέλη. Αυτός ο έλεγχος εξασφαλίζεται αφ’ ενός με την υποχρεωτική περιοδική αποστολή Εκθέσεων από τα κράτη μέλη σχετικά με την εθνική τους νομοθεσία και αφ’ ετέρου με τη δυνατότητα υποβολής προσφυγών και καταγγελιών.

Έτσι, η Επιτροπή Εμπειρογνωμόνων εξετάζει τις Εκθέσεις των μελών, οι οποίες αφορούν στην εφαρμογή των επικυρωθεισών Δ.Σ.Ε. στη χώρα, αλλά και την ενδεχόμενη πορεία των υπό επικύρωση Δ.Σ.Ε., όπως και στη συνέχεια που δίνεται στην εθνική έννομη τάξη σχετικά με τις μη επικυρωθείσες Δ.Σ.Ε. και τις Συστάσεις. Διατηρεί τη δυνατότητα να απευθύνει Παρατηρήσεις στις κυβερνήσεις των κρατών, εφ’ όσον διαπιστώνεται κάποιου είδους παραβίαση των διεθνών υποχρεώσεων. Μετά την τεχνική εξέταση των Εκθέσεων ανά κράτος, υποβάλλει τη δική της Έκθεση. Σε περίπτωση σοβαρών παραβάσεων η συνέχεια μπορεί να δοθεί ενώπιον μιας Τριμερούς Επιτροπής και στη συνέχεια, σπανιότερα, με Παρατηρήσεις στις κυβερνήσεις των κρατών ενώπιον της Διεθνούς Συνδιάσκεψης. Το σύστημα ελέγχου ενισχύεται με τη δυνατότητα καταγγελιών και προσφυγών.

Με τις προσφυγές οι συνδικαλιστικές οργανώσεις εργοδοτών και εργαζομένων απευθύνονται στο Δ.Γ.Ε. σχετικά με τη μη εφαρμογή ή την κακή εφαρμογή μιας επικυρωθείσας Δ.Σ.Ε. Η προσφυγή εξετάζεται από το Διοικητικό Συμβούλιο του Δ.Γ.Ε., το οποίο ορίζει προς το σκοπό αυτό, μια τριμερή Επιτροπή. Στη συνέχεια το Δ.Σ. μπορεί να αποφασίσει να υποβάλει καταγγελία, όπως επίσης καταγγελία μπορεί να υποβάλει και οποιοδήποτε κράτος για την παραβίαση από κάποιο άλλο κράτος μέλος μιας κυρωθείσας και από το ίδιο Δ.Σ.Ε. Και, εν προκειμένω, συγκαλείται μια εξεταστική επιτροπή, η οποία υποβάλλει την έκθεσή της και, σε περίπτωση μη συμμορφώσεως, μπορούν να επιβληθούν μέτρα.

Τέλος, ιδιαίτερου χαρακτήρα είναι ο έλεγχος που ασκείται από την τριμερή Επιτροπή Συνδικαλιστικής Ελευθερίας, η οποία εξετάζει τις προσφυγές που ασκούνται σχετικά με ζητήματα συνδικαλιστικής ελευθερίας και δράσης. Στην περίπτωση μιας τέτοιας προσφυγής, η Επιτροπή ασκεί εξεταστικό ρόλο, ο οποίος μπορεί να καταλήξει σε πρόταση προς το τη Δ.Ο.Ε. να υποβάλει υποδείξεις προς το κράτος μέλος ή να διαβιβάσει την προσφυγή προς την Επιτροπή Διερεύνησης και Συμφιλίωσης. Το έργο της Επιτροπής Συνδικαλιστικής Ελευθερίας είναι ιδιαίτερα σημαντικό, έχει διαμορφώσει σημαντική «νομολογία» σχετικά με τις αντίστοιχες Δ.Σ.Ε. και έχει συμβάλει στη βελτίωση του καθεστώτος συνδικαλιστικής προστασίας σε ορισμένες χώρες, οι οποίες δίσταζαν σχετικά.

B. Το Συμβούλιο της Ευρώπης

Η δραστηριότητα του Συμβουλίου της Ευρώπης, στο οποίο μετέχουν 47 ευρωπαϊκές χώρες, ασφαλώς επικεντρώνεται στα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι δεν είναι σημαντική και η δράση του στο πεδίο των οικονομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων.

Σε αυτό το πλαίσιο, ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το εργατικό δίκαιο έχουν δύο διεθνή κείμενα, η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (Ε.Σ.Δ.Α.), η οποία υπεγράφη στη Ρώμη το 1950 και, κυρίως, ο Ευρωπαϊκός Κοινωνικός Χάρτης, ο οποίος υπεγράφη το 1961 στο Τορίνο και αναθεωρήθηκε το 1998.

α) Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (Ε.Σ.Δ.Α.)

Η Σύμβαση αυτή, η κύρωσή της οποίας είναι υποχρεωτική για κάθε κράτος που επιθυμεί να γίνει μέλος του Συμβουλίου της Ευρώπης, κυρώθηκε από τη χώρα μας αρχικά με το ν. 2329/1953 και, μετά τη πτώση της δικτατορίας, με το ν.δ. 53/1974. Αφορά, ασφαλώς, κατά κύριο λόγο τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα, όμως ορισμένες διατάξεις της έχουν ιδιαίτερη σημασία για το εργατικό δίκαιο. Έτσι, το άρθρο 4 της Ε.Σ.Δ.Α. απαγορεύει την αναγκαστική εργασία, το άρθρο 11 αναφέρεται στη συνδικαλιστική ελευθερία, στην οποία θεωρείται ότι περιλαμβάνεται και το δικαίωμα στην απεργία, το άρθρο 14 αφορά στην απαγόρευση των δυσμενών διακρίσεων, και το άρθρο 8 προστατεύει ναι μεν, γενικά, την ιδιωτική ζωή, αλλά αποτελεί τη βάση και για την προστασία της ιδιωτικής ζωής των εργαζομένων στην επιχείρηση.

Εκείνο το οποίο πρέπει να επισημανθεί, εν προκειμένω, είναι το ιδιαίτερο σύστημα ελέγχου των παραβιάσεων της Ε.Σ.Δ.Α., ο οποίος ανατίθεται στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (Ε.Δ.Δ.Α.), στο οποίο μπορεί να προσφύγει κάθε πολίτης μετά την εξάντληση των εθνικών δικαιοδοτικών διαδικασιών.

β) Ο Ευρωπαϊκός Κοινωνικός Χάρτης

Ο Ευρωπαϊκός Κοινωνικός Χάρτης επικυρώθηκε στη χώρα μας με το ν.1426/1984,

 ενώ ο Αναθεωρημένος Ευρωπαϊκός Κοινωνικός Χάρτης, ο οποίος επέκτεινε την εμβέλεια του αρχικού κειμένου, κυρώθηκε με το ν. 4359/2016. Σε αντίθεση με την ΕΣΔΑ, αποτελεί ένα κείμενο που ασχολείται αποκλειστικά με την προστασία των κoινωνικών δικαιωμάτων.

Τα δεκαεννέα δικαιώματα που προστατεύονται από το αρχικό κείμενο, αφορούν ένα ευρύ πλαίσιο στο οποίο περιλαμβάνονται, μεταξύ άλλων, το δικαίωμα στην εργασία και στην επαγγελματική επιμόρφωση, το δικαίωμα σε δίκαιη αμοιβή και δίκαιες συνθήκες εργασίας, το συνδικαλιστικό δικαίωμα, το δικαίωμα συλλογικής διαπραγμάτευσης και το δικαίωμα σε κοινωνική προστασία. Επίσης, με τον Αναθεωρημένο Κοινωνικό Χάρτη κατοχυρώνεται η προστασία σε περίπτωση καταγγελίας της σύμβασης εργασίας, η προστασία σε περίπτωση αφερεγγυότητας του εργοδότη, όπως και το δικαίωμα σε πληροφόρηση και διαβούλευση σε περίπτωση ομαδικών απολύσεων.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει και το νέο σύστημα ελέγχου των παραβιάσεων του Χάρτη. Ενώπιον της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Κοινωνικών Δικαιωμάτων μπορούν να ασκήσουν συλλογική προσφυγή εθνικές και διεθνείς επαγγελματικές οργανώσεις εργοδοτών και εργαζομένων και ορισμένες μη κυβερνητικές οργανώσεις. Η Επιτροπή μπορεί στη συνέχεια να υποβάλει έκθεση στο Συμβούλιο Υπουργών και στην Κοινοβουλευτική Συνέλευση. Το Συμβούλιο Υπουργών με πλειοψηφία 2/3 των παρόντων μπορεί να υποβάλει Σύσταση στο κράτος μέλος, η οποία όμως περιορίζεται στη διαπίστωση της παραβίασης.

Παρά το γεγονός ότι ο Ε.Κ.Χ. δεν διαθέτει αποτελεσματικό σύστημα ελέγχου και επιβολής κυρώσεων, αποτελεί πηγή έμπνευσης για τη νομολογία του Ε.Δ.Δ.Α, ενώ το ευρύ πλαίσιο δικαιωμάτων τα οποία προστατεύει, αφήνει σημαντικές προοπτικές για ενίσχυση της επίδρασής του στη διαμόρφωση του εν ευρεία εννοία κοινωνικού δικαίου.

— Βιβλιογραφία —

S. Hennion, M. Le Barbier-Le Bris, M. Del Sol, Droit Social européen et international, Paris, PUF, 2013

Ι. Ληξουριώτη, Διεθνές Εργατικό Δίκαιο, ΝΒ, 2005

F. Dorssemont, K. Lörche, I. Schöman, European Convention on Human Rights and the employment relation, Hart, 2013.

3. Eυρωπαϊκό (ενωσιακό) Eργατικό Δίκαιο

Α. Eισαγωγικά

Tο Eυρωπαϊκό Eργατικό Δίκαιο αποτελεί ασφαλώς έναν από τους κλάδους του ευρωπαϊκού δικαίου, ο οποίος γνώρισε ιδιαίτερα δυναμική εξέλιξη. Tα τελευταία, ειδικά, έτη, χωρίς δυσκολία, διαπιστώνει κανείς ότι ένα μεγάλο τμήμα εννόμων σχέσεων, που αφορούν τη σύμβαση εργασίας, εντάσσεται στο ρυθμιστικό πλαίσιο κοινοτικών (ενωσιακών) διατάξεων. Πολλές ρυθμίσεις, ειδικά του ελληνικού εργατικού δικαίου, προέρχονται άλλωστε από την ανάγκη συμμορφώσεώς του προς τις «κοινοτικές» διατάξεις. Βρισκόμαστε, έτσι, ενώπιον της δημιουργίας μιας νέας έννομης τάξης, η οποία στηρίζεται στην αντίληψη ότι η κοινωνική πολιτική αποτελεί αναγκαίο παρακολούθημα της οικονομικής ανάπτυξης και προόδου.

Παρά το γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια παρατηρήθηκε μια ύφεση στην παραγωγή κανόνων στον τομέα της κοινωνικής πολιτικής και μια έμφαση στην ενίσχυση εκ μέρους των οργάνων της ΕΕ των οικονομικών ελευθεριών και γενικότερα του οικονομικού παράγοντα έναντι του κοινωνικού, διαπιστώνεται και πάλι μια αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για την ισόρροπη ανάπτυξη της ΕΕ και για την ενίσχυση, έστω και λιγότερο εμφατικά απ’ ότι παλαιότερα, των κοινωνικών δικαιωμάτων. Μάλιστα, συχνότατα γίνεται λόγος για θεμελιώδη δικαιώματα είτε γενικότερα των πολιτών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Χάρτης των θεμελιωδών δικαιωμάτων της ΕΕ) είτε των εργαζομένων (Ευρωπαϊκός Πυλώνας Κοινωνικών Δικαιωμάτων - 2017).

O σκοπός της Συνθήκης της E.O.K., και γενικότερα οι στόχοι της Eυρωπαϊκής Οικονομικής Γυμνότητας, είχαν αρχικά οικονομικό χαρακτήρα, όσο και αν μερικές διατάξεις της συνδέονταν με την άσκηση κοινωνικής πολιτικής. Έτσι, π.χ. το αρχικό άρθρο 117 Συνθ. E.O.K. (ήδη άρθρο 151 Συνθ. ΛΕΕ) προέβλεπε ότι “τα κράτη μέλη συμφωνούν περί της ανάγκης να προαγάγουν τη βελτίωση των όρων διαβίωσης και εργασίας του εργατικού δυναμικού κατά τρόπο που να επιτρέπει την εναρμόνισή τους με στόχο την πρόοδο”. Το αρχικό άρθρο 118 Συνθ. E.O.K. (ήδη άρθρο 156 ΣΛΕΕ) ανέφερε επίσης ότι η Επιτροπή έχει ως αποστολή να προωθήσει “τη στενή συνεργασία μεταξύ των κρατών στον κοινωνικό τομέα και ιδίως σε θέματα που αφορούν την απασχόληση, το εργατικό δίκαιο και τους όρους εργασίας, την επαγγελματική εκπαίδευση και επιμόρφωση, την κοινωνική ασφάλιση, την προστασία κατά των επαγγελματικών ατυχημάτων και ασθενειών, την υγιεινή της εργασίας, το συνδικαλιστικό δικαίωμα και τις συλλογικές διαπραγματεύσεις μεταξύ εργοδοτών και εργαζομένων”. Επίσης, το αρχικό άρθρο 119 (ήδη 157 Συνθ. ΛEE) εξασφάλιζε “την εφαρμογή της αρχής της ισότητας των αμοιβών για όμοια εργασία μεταξύ εργαζομένων ανδρών και γυναικών”, ενώ το αρχικό άρθρο 120 (ήδη 158 Συνθ. ΛEE) αναφερόταν στην εναρμόνιση των εθνικών διατάξεων για τις άδειες με αποδοχές.

H κοινωνική πολιτική, πάντως, παρέμενε κατά βάση στην αποκλειστική αρμοδιότητα των κρατών μελών. Γενικότερα το «κοινοτικό δίκαιο» χαρακτηριζόταν από την αντίληψη ότι η κοινωνική πρόοδος θα επέλθει ως φυσιολογική συνέπεια της οικονομικής προόδου, βασικού στόχου της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Kοινότητας.

Β. H ανάδειξη της ευρωπαϊκής κοινωνικής πολιτικής

Aπό τα μέσα της δεκαετίας του ‘80 μεταβάλλονται οι αντιλήψεις ως προς το ρόλο της ευρωπαϊκής κοινωνικής πολιτικής. Παρατηρούνται έτσι σημαντικά βήματα προς την κατεύθυνση της χάραξης μιας κοινής ευρωπαϊκής κοινωνικής πολιτικής, ούτως ώστε, παρά τις επί μέρους δυσκολίες, να πραγματοποιείται, σταδιακά, αλλά σε σημαντικό βαθμό, σύγκλιση των διαφόρων εθνικών εργατικών
δικαίων των χωρών μελών της Kοινότητας.