Αυτός που δεν ξέρει την αλήθεια είναι απλά άσχετος.
Αυτός που την ξέρει και την διαψεύδει είναι απλά κάθαρµα.
Μπέρτολτ Μπρεχτ

Μέσα από την ταχύτητα και ωµότητα των εικόνων που αναµεταδίδονται από τα πεδία των πολεµικών επιχειρήσεων της Ουκρανίας, αναδείχτηκε µια πτυχή της σύγχρονης µετάδοσης της είδησης, η οποία έχει αλλάξει παντελώς το επάγγελµα του δηµοσιογράφου: η ευρεία χρήση των διαθέσιµων εργαλείων υψηλής τεχνολογίας, που έχει σχεδόν αντικαταστήσει την ανάγκη φυσικής παρουσίας και επιτόπιας έρευνας του ρεπόρτερ.

«Το 90% της δηµοσιογραφικής δουλειάς που ξέραµε έχει αλλάξει µέσα από την τεχνολογία», δήλωσε πρόσφατα ο γνωστός δηµοσιογράφος Τάσος Τέλλογλου, ανοίγοντας την εισήγησή του από το βήµα του 8^ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Δικαίου της Τεχνολογίας και Επικοινωνίας (ΔΙΤΕ). «Σήµερα µπορείς να ελέγξεις µε ακρίβεια το περιεχόµενο µιας είδησης που κυκλοφορεί, µε πολλούς τρόπους χωρίς να χρειάζεται να είσαι επαγγελµατίας δηµοσιογράφος», εξήγησε.

Ο δηµοσιογραφικός οργανισµός Bellingcat -σήµερα εταιρία µε έδρα την Ολλανδία, η οποία απασχολεί δηµοσιογράφους που εργάζονται ψηφιακά από όλο τον κόσµο- δηµιουργήθηκε µέσα από ένα δίκτυο πολιτών, οι οποίοι αξιοποιούν ανοικτές πηγές δεδοµένων χρησιµοποιώντας πληθώρα διάσπαρτων ανά τον κόσµο ψηφιακών εργαλείων τα οποία αναζητούν, διασταυρώνουν, εντοπίζουν και ταυτοποιούν πρόσωπα, χρόνο και τόπο οποιουδήποτε συµβάντος ανά την υφήλιο.

Από τις κλειστές, ενίοτε επτασφράγιστες, πηγές, ως κύρια δεξαµενή πληροφορίων του παραδοσιακού δηµοσιογράφου, περάσαµε µέσα από την τεχνολογία στο ακριβώς αντίθετο, τις ανοικτές πηγές. Ο φορέας της είδησης πλέον, είτε λέγεται δηµοσιογράφος, είτε απλός πολίτης έχει στη διάθεσή του τη λεγόµενη τεχνολογία OSINT (open source intelligence) και διαχειρίζεται την πληροφορία ως bytes. Όσο περισσότερα έχει στη διάθεσή του τόσο ακριβέστερα µπορεί να διασταυρώσει την είδηση.

Ταυτόχρονα, η ίδια πληροφορία που έχει διασταυρωθεί και επιβεβαιωθεί µέσα από ανοικτές πηγές, γίνεται µέρος του δηµόσιου λόγου σε πραγµατικό χρόνο, κατατίθεται σε επίσηµα όργανα (Συµβούλιο ασφαλείας ΟΗΕ, Δικαστήριο του Στρασβούργου κ.ά.) ενώ λαµβάνονται αποφάσεις βασισµένες σε αυτήν.

Οι ισχυρισµοί της Ρωσίας ότι οι σοροί που βρέθηκαν στη µαρτυρική πόλη Μπούτσα ήταν σκηνοθετηµένες από τις ουκρανικές Αρχές, καταρρίφθηκαν πολύ γρήγορα µε -όχι απόλυτα νόµιµα- πλην όµως, αδιάσειστα στοιχεία που βασίστηκαν σε εργαλεία δορυφορικού εντοπισµού geolocation και timelocation. Εργαλεία που προσέφερε η Maxar satellite Technologies (αµερικάνικη πολυεθνική) και άλλες πηγές, οι οποίες όχι µόνο εντόπισαν αλλά και ταυτοποίησαν µε λεπτοµέρειες τους Ρώσους στρατιώτες που βρίσκονταν εκείνες τις µέρες στην περιοχή.

Η διαρροή των δεδοµένων που έτυχαν µετέπειτα επεξεργασίας οφείλεται στο χακάρισµα των servers των εταιριών delivery στις οποίες έδιναν τα στοιχεία τους οι Ρώσοι στρατιώτες για την παράδοση φαγητού και ποτών στην περιοχή καθώς και στα συστήµατα ασφαλείας και τους servers µιας εταιρίας ταχυµεταφορών που εδρεύει σε κοντινή πόλη, στο έδαφος της Λευκορωσίας, από όπου οι Ρώσοι στρατιώτες συγκέντρωναν και έστελναν πίσω στη Ρωσία κλεµµένα είδη από την πόλη Μπούτσα την οποία είχαν καταλάβει!

Νέο τοπίο στην είδηση µε τεράστιο νοµικό, πολιτικό και κοινωνικό αντίκτυπο. Τι να ακούσεις, και να διαβάσεις και τι να πιστέψεις από τη σωρεία των πληροφοριών, video και εικόνων που διακινούνται και αναµεταδίδονται ταχύτατα και ταυτόχρονα ακόµα και σε πραγµατικό χρόνο από εκατοντάδες ή χιλιάδες Μέσα σε όλο τον κόσµο;

Νέες τεχνολογίες όπως η Deep Fake, η οποία αντικαθιστά µε ακρίβεια το πρόσωπο και τις κινήσεις ενός οποιουδήποτε ατόµου που έχει στοχοποιηθεί, µεταφέρουν ένα δυσανάλογο και δυσβάσταχτο βάρος στο στοχοποιηµένο άτοµο: να αποδείξει ότι δεν είναι ελέφαντας. Το ίδιο ευάλωτος θα νιώσει οποιοσδήποτε πολίτης βρεθεί αντιµέτωπος µε στρατό στρατευµένων trolls τα οποία εκπαιδεύονται και παραλλάσσονται συνεχώς µπερδεύοντας όλο και πιο αληθοφανώς την αλήθεια µε το ψέµα.

Τελευταίος και καταϊδρωµένος ο νοµοθέτης, ο οποίος προσπαθεί, αλλάζει τη φρασεολογία άλλοτε προς το ειδικότερο, άλλοτε προς το γενικότερο, επαίρεται ότι επικαιροποιεί, αλλά πάντα έπεται των εξελίξεων.

Το άρθρο 191 του ΠΚ για τη διασπορά ψευδών ειδήσεων έχει γίνει αντικείµενο συχνών µεταβολών (µέχρι και πρόσφατα που άλλαξε εκ νέου), αλλά και πολλών συζητήσεων. Στα µάτια του πολίτη αλλά και των νοµικών συχνά παρερµηνεύεται και συγχέεται η ψευδής είδηση µε την παραπληροφόρηση και την προπαγάνδα.

Η ακόµα πιο ντελικάτη διάκριση µεταξύ των ορίων της ελευθερίας της έκφρασης και της ακούσιας διασποράς ψευδών ειδήσεων µπορεί να απασχολεί τη νοµική επιστήµη και την πολιτική θεωρία, δεν προσφέρει όµως πολλά στον ανήσυχο αλλά ανήµπορο και µπερδεµένο πολίτη αυτού του κόσµου, ο οποίος έχει δύο επιλογές: ή θα ταµπουρωθεί στο καβούκι της αδιαφορίας, αµέτοχος και παρίας ή εάν επιθυµεί να συνεχίσει να υποστηρίζει την αλήθεια, θα πρέπει να γνωρίζει ότι η αναζήτησή της χρήζει όλο και περισσότερου χρόνου, κόπου και σθένους.

Αντώνης Καρατζάς, LLB, MBA
adonik@nb.org