COVID-19: ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΕΝΝΟΜΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ

Εισαγωγικές σκέψεις:

«Πανδημία και θεμελιώδη δικαιώματα:
Πτυχές ενός κρίσιμου προβλήματος»

Xαράλαμπος Γ. Χρυσανθάκης

Καθηγητής Διοικητικού Δικαίου - Διοικητικών Θεσμών ΕΚΠΑ, Δικηγόρος

Διάγραμμα

Ι. Προλογίζοντας 1                                                                                                                                                  ΙV. Νομολογιακή επισκόπηση 
ΙΙ. Πανδημία και Δικαιώματα                                                                                                                                        των περιορισμών 4
του Ανθρώπου 2                                                                                                                                                      V. Καταληκτικές σκέψεις 7
ΙΙΙ. Νομοθετική επισκόπηση
των περιορισμών 2

Ι. Προλογίζοντας

[1] Με ιδιαίτερο ενδιαφέρον υποδεχόμαστε τον παρόντα τόμο υπό τον τίτλο «COVID-19: Πρακτικά ζητήματα έννομης προστασίας» με τις πολύτιμες συμβολές των συναδέλφων στην ακαδημαϊκή - ερευνητική κοινότητα και νομική πράξη κκ. Πατρ. Παπαρρηγοπούλου «Δημόσια Υγεία και Covid-19», Χαρ. Τσιλιώτη «Δημοσίου Δικαίου παράμετροι του Αντι-Covid-19 εμβολιασμού…», Στεφ. Πετροπουλάκου «Επίδραση στο πεδίο της Κοινωνικής Ασφάλισης», Κων. Δ. Ρίζου «Εργασιακές Σχέσεις και Covid», Αλέξ. Α. Κορτέση «Πανδημία και Δίκαιο των Συμβάσεων», Βίκτ. Μ. Τσιαφούτη «Πανδημία και καταναλωτικές συμβάσεις πώλησης από απόσταση», Αλέξ. Δοβλέ «Προβλήματα της μίσθωσης ακινήτων κατά την πανδημία», Ευριπ. Α. Ρίζου «Αστική ευθύνη λόγω μετάδοσης του κορωναϊού SARS-CoV-2», Αλέξ. Π. Σπυρίδωνος «Εταιρικό Δίκαιο και κορωνοϊός», Στ. Ε. Δρακάκη/Γ. Ο. Βαβατσιούλα/Μ. Μ. Λαμπαδάκη «Πανδημία και Ανταγωνισμός», Αλέξ. Α. Κορτέση «Φαρμακευτική πολιτική και πανδημία», Κων. Γ. Ρουμπή/Γ. Πολυχρονάκη «Φορολογικό δίκαιο και Covid», Άγ. Σπ. Λιούρδη «Ζητήματα ιατρικής ποινικής ευθύνης κατά την πανδημία του κορωνοϊού», Δ. Γ. Ζωγραφόπουλου «Πανδημία και Προσωπικά Δεδομένα», Ευαγγ. Βαγενά «Πανδημία και κυβερνοέγκλημα», Λεων. Ι. Κανέλλου «Οι επιπτώσεις της πανδημίας στην απονομή της Δικαιοσύνης», Στ. Κ. Μερτή «Η επίδραση της πανδημίας Covid-19 στη διαιτησία» και Λεων. Ι. Κανέλλου «Tο μέλλον της δικηγορίας είναι ψηφιακό». Η πανδημία covid-19 που μαστίζει όχι μόνον την Χώρα μας, αλλά και την Υφήλιο γέννησε και εξακολουθεί να δημιουργεί όλο

και νέα προβλήματα τόσο στην καθημερινότητα του πολίτη όσο και στην έννομη τάξη. Πρόκειται για μία νέα-καινοφανή ιατρική, κοινωνική, οικονομική, πολιτική και πολιτισμική πραγματικότητα. Η προσέγγιση και η ανάλυσή της συνιστά επιτακτικό καθήκον, πέραν των λοιπών επιστημονικών πειθαρχιών, και για την νομική επιστήμη. Ο τόμος αυτός συνιστά εκδήλωση της εκπλήρωσης αυτού του καθήκοντος με τρόπο εξαιρετικώς γόνιμο και χρήσιμο και υπό την έννοια αυτήν είναι λίαν ευπρόσδεκτος.

ΙΙ. Πανδημία και Δικαιώματα του Ανθρώπου

[2] Είναι γεγονός ότι η πανδημία που βιώνουμε σε οικουμενικό επίπεδο έχει θέσει σε δοκιμασία όχι μόνον τα εθνικά συστήματα υγείας και την επιστήμη, αλλά και, περαιτέρω, τον κρατικό και κοινωνικό ιστό όπως και, εντέλει την ανθρώπινη σωματική και ψυχική αντοχή. Η ένταση του κινδύνου προξενεί την εντύπωση ότι όλα τα υπόλοιπα «παραμερίζονται»-θυσιάζονται στον βωμό της διασφάλισης της δημόσιας υγείας. Τούτο, κατ΄ επέκταση σημαίνει ότι και ο προκαλούμενος περιορισμός των θεμελιωδών δικαιωμάτων μπορεί να θεωρηθεί αναμενόμενος (όχι όμως αβασάνιστα ούτε πολλώ μάλλον επιδοκιμαζόμενος), συνιστώντας μία μόνον, πλην όμως κρίσιμη, πτυχή του όλου σύνθετου προβλήματος. Το βασανιστικό ερώτημα που εγείρεται είναι το ακόλουθο: «Επιτρέπεται η πανδημία να περιορίσει το τεκμήριο ελευθερίας που αποπνέουν αλλά και ενσωματώνουν τα θεμελιώδη δικαιώματα και σε καταφατική περίπτωση έως ποιο σημείο;» .

ΙΙΙ. Νομοθετική επισκόπηση των περιορισμών

[3] Το εξαιρετικώς στενό πλαίσιο του παρόντος κειμένου δεν επιτρέπει εκτενή απαρίθμηση των προκαλούμενων περιορισμών. Αντί της παράθεσης των υιοθετούμενων εκτενέστατων- λεπτομερών μέτρων, πραγματοποιείται μία σύντομη επισκόπηση των ρυθμίσεων που καθιερώνει η νομοθεσία, κυρίως με τη μορφή κανονιστικών πράξεων. Οι σχετικές κανονιστικές ρυθμίσεις (κοινές υπουργικές αποφάσεις) εκδόθηκαν κατ΄ επίκληση του άρθρου 5 παρ. 4 Συντ. και της ερμηνευτικής δήλωσης κάτω από αυτό όπως και δυνάμει

σχετικών νομοθετικών εξουσιοδοτήσεων. Η προσέγγιση των περί ων ο λόγος ρυθμίσεων επιτρέπει το συμπέρασμα ότι τα επιβαλλόμενα μέτρων, διαβαθμίζονται σε τρία επίπεδα, δηλαδή επιτήρησης, αυξημένου κινδύνου και πολύ αυξημένου κινδύνου.

[4] Πράγματι, ανατρέχοντας στο κειμενο των σχετικών κοινών υπουργικών αποφάσεων μπορεί να διαπιστώσει κανείς σημαντικούς περιορισμούς σε σειρά από κατοχυρωμένα – ασκούμενα ακωλύτως ή σχεδόν ακωλύτως υπό κανονικές συνθήκες ατομικά, πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα. Πρόκειται δηλαδή για:

(α) την αναστολή των συναθροίσεων και των δημόσιων κοινωνικών εκδηλώσεων,

(β) την περιορισμένη πρόσβαση στις δημόσιες υπηρεσίες,

(γ) την υπό σοβαρούς περιορισμούς ή και την αναστολή λειτουργίας ορισμένων ιδιωτικών επιχειρήσεων,

(δ) την περιορισμένη άλλως εξαιρετικώς περιορισμένη λειτουργία των δικαστηρίων, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την έκταση και την ένταση του δικαιώματος όπως και της ποιότητας της παρεχόμενης δικαστικής προστασίας,

(ε) την υπό ειδικές προϋποθέσεις και περιορισμούς πρόσβαση στις μονάδες υγείας,

(στ) την υπό ειδικούς περιορισμούς πρόσβαση στις μονάδες φροντίδας ειδικών κατηγοριών πληθυσμού (ηλικιωμένοι, ευπαθείς ομάδες, άστεγοι κ.λπ.) όπως και στις μονάδες φιλοξενίας προσφύγων και μεταναστών,

(ζ) την ουσιωδώς διαφοροποιημένη λειτουργία του εκπαιδευτικού συστήματος και των τριών βαθμίδων εκπαίδευσης,

(η) την υπό έντονους περιορισμούς άσκηση της θρησκευτικής λατρείας (τέλεση θρησκευτικών τελετών χωρίς πιστούς ή μόνον με την παρουσία περιορισμένου αριθμού προσώπων),

(θ) την αναστολή της λειτουργίας και συνακόλουθα της πρόσβασης σε μουσεία, σπήλαια, εκδηλώσεις παραστατικών τεχνών, κινηματογραφικές προβολές, συνέδρια και εκθέσεις,

(ι) την απαγόρευση επισκεψιμότητας των κέντρων υγειονομικού ενδιαφέροντος, πλην επιτόπιας/στιγμιαίας λήψης ή/και διανομής φαγητού (take away & delivery),

(ια) τον περιορισμό της μεταφοράς επιβατών και συνακόλουθα της πραγματοποίησης ταξιδιών εντός και εκτός της Χώρας,

(ιβ) την αναστολή λειτουργίας των αθλητικών εγκαταστάσεων και στοιχηματικών υπηρεσιών όπως και την υπο περιορισμούς τέλεση αθλητικών αγώνων,

(ιγ) την υπό περιορισμούς λειτουργία των καταστημάτων τροφίμων και την αναστολή ή υπό εξαιρετικούς περιορισμούς λειτουργία του λοιπού λιανεμπορίου και των προσωπικών υπηρεσιών υγιεινής (κομμωτήρια, κ.λπ.), ΚΤΕΟ και, τέλος, αλλά κάθε άλλο παρά ήσσονος σημασίας,

(ιδ) τον περιορισμό της κίνησης/ελεύθερης κυκλοφορίας των πολιτών.

[5] H ανωτέρω επισκόπηση επιτρέπει την διαπίστωση ότι πρόκειται για έναν κρίσιμο περιορισμό σειράς δικαιωμάτων που εγγυώνται/ενσωματώνουν ένα minimum ελευθερίας, το οποίο σε ορισμένες περιπτώσεις είναι στενά συνυφασμένο με την πεμπτουσία της ίδιας της ανθρώπινης υπόστασης. Πρόκειται για ένα δραστικό περιορισμό σειράς θεμελιωδών δικαιωμάτων, ο οποίος εγγίζει τον πυρήνα τους, πέραν πάσης εφαρμογής της αρχής της αναλογικότητας.

ΙV. Νομολογιακή επισκόπηση των περιορισμών

[6] Πως τοποθετείται η (ελληνική) νομολογία έναντι των περιορισμών αυτών της ανθρώπινης ελευθερίας; Η νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας χαρακτηρίζεται από μία μάλλον σταθερή στάση έναντι του ζητήματος. Συγκεκριμένα, με σειρά πρόσφατων αποφάσεων κρίθηκε ότι:

(α) Ο προσωρινός περιορισμός της κυκλοφορίας στην περιοχή του Κέντρου των Αθηνών («Μεγάλος Περίπατος») δεν τελεί σε αιτιώδη σύνδεσμο με την προβληθείσα ανάγκη αποφυγής συγχρωτισμού λόγω του covid-19 για την προστασία της δημόσιας υγείας (ΣτΕ 1992/2020). Η επίκληση, εκ μέρους της κανονιστικής διοίκησης, της πανδημίας ως δικαιολόγηση του ληφθέντος μέτρου του περιορισμού της κυκλοφορίας με την δέσμευση λωρίδων της οδού Πανεπιστημίου («Ελευθερίου Βενιζέλου») κρίθηκε ότι δεν τελεί σε αιτιώδη σύνδεσμο με την εξυπηρέτηση των επιτακτικών σκοπών της δημόσιας υγείας, δηλαδή την αντιμετώπιση του συγχρωτισμού για την αντιμετώπιση της διάδοσης του κορωνοϊού. Ως εκ τούτου, το μέτρο κρίθηκε ακυρωτέο ως στερούμενο νόμιμου ερείσματος (εκτός νομοθετικής εξουσιοδότησης). Με τον τρόπο αυτόν η νομολογία επιχείρησε να αποκαταστήσει την ελεύθερη κίνηση / κυκλοφορία των πολιτών στο κέντρο των Αθηνών.

(β) Όσον αφορά την άσκηση της θρησκευτικής λατρείας, ο περιορισμός της παρουσίας πιστών κατά την πραγματοποίηση θρησκευτικών τελετών δεν αντίκειται στο Σύνταγμα,

δεδομένου ότι πρόκειται για μέτρο περιορισμένης χρονικής ισχύος, το οποίο υιοθετήθηκε μετά από εισήγηση ειδικής επιστημονικής επιτροπής και φαίνεται να είναι το ηπιότερο δυνατό (ΕΑ ΣτΕ 161/2020). Με παρόμοιες σκέψεις, οι οποίες συνδέονται με την επίκληση υπέρτερων λόγων δημόσιου συμφέροντος, κρίθηκε επίσης εναρμονισμένη με το Σύνταγμα η απαγόρευση ιεροπραξιών και ενγένει θρησκευτικών τελετών από 16.3 έως 30.3.2020 (ΕΑ ΣτΕ 49, 60/2020) και από 7.12 έως 14.12.2020 (ΕΑ ΣτΕ 3/2021) όπως και η αναστολή πραγματοποίησής τους παρουσία πιστών από 15.12.2020 έως 7.3.2021 με περιορισμένης φύσεως εξαιρέσεις στις 25.12.2020 (εορτή των Χριστουγέννων), 1.1.2021 (ημέρα της Πρωτοχρονιάς) και 6.1.2021 (εορτή των Θεοφανείων) (ΕΑ ΣτΕ 1 και 2/2021), και

(γ) απορριπτέες αιτήσεις αναστολής εκτελέσεως απόφασης του Αρχηγού της Ελληνικής Αστυνομίας περί απαγόρευσης δημόσιων υπαίθριων συναθροίσεων επ΄ αφορμή του εορτασμού του Πολυτεχνείου λόγω συνδρομής επιτακτικών λόγων δημόσιου συμφέροντος (ΕΑ ΣτΕ 262 και 263/2020).

[7] Ανατρέχοντας στο σκεπτικό των ενλόγω δικαστικών αποφάσεων μπορεί να οδηγηθεί κανείς στο ακόλουθο συμπέρασμα. Κεντρικό σημείο αναφοράς – διήκουσα γραμμή των νομολογιακών λύσεων, οι οποίες προεξετέθησαν, συνιστά η αρχή της αναλογικότητας. Η επίκλησή της συνιστά παραδοχή του γεγονότος ότι πράγματι με τα λαμβανόμενα μέτρα προκαλείται περιορισμός σειράς θεμελιωδών δικαιωμάτων. Ο περιορισμός αυτός θεωρείται κατ΄ αρχήν θεμιτός, ενόψει (α) της περιορισμένης χρονικής ισχύος του περί ου πρόκειται μέτρου, (β) της διαφοροποίησης των λαμβανόμενων μέτρων αναλόγως με το στάδιο της πανδημίας (όξυνση ή ύφεση), (γ) της διατύπωσης προηγούμενης γνώμης ειδικής επιστημονικής επιτροπής και (δ) της κρίσης ότι είτε το λαμβανόμενο μέτρο είναι το ηπιότερο δυνατό (ΕΑ ΣτΕ 161/2020) είτε υφίσταται αδυναμία ανεύρεσης, εναλλακτικώς, κάποιου άλλου πρόσφορου μέτρου για την διαφύλαξη της δημόσιας υγείας (ΕΑ ΣτΕ 49, 60/2020). (ε) Η προστασία/διαφύλαξη της δημόσιας υγείας κατά την παρούσα περίοδο της πανδημίας στοιχειοθετεί υπέρτερο λόγο δημόσιου συμφέροντος. Όπως επισημαίνεται χαρακτηριστικώς στην επιστήμη, η δημόσια υγεία προσεγγίζεται ως ένα συλλογικό έννομο αγαθό, το οποίο συντίθεται από τα θεμελιώδη δικαιώματα της ζωής και της υγείας. Μάλιστα χαρακτηριστικό της βαρύτητας που αποδίδεται σε αυτό είναι ότι έχει κριθεί ως εναρμονισμένη με το Σύνταγμα και η νομοθετική υποχρέωση εμβολιασμού των νηπίων και των παιδιών επ΄ απειλή μη εγγραφής τους στους δημοτικούς παιδικούς, βρεφικούς και βρεφονηπιακούς σταθμούς (ΣτΕ 2387/2020, ΕφημΔΔ 2020, τευχ. 5, σελ. 594 επ.), υπό την προϋπόθεση ότι επιβάλλεται από ειδική νομοθεσία που έχει θεσπιστεί βάσει τεκμηριωμένων επιστημονικών (ιατρικών και επιδημιολογικών) δεδομένων και παρέχεται δυνατότητα εξαίρεσης για συγκεκριμένες περιπτώσεις βρεφών ή νηπίων, εφόσον ο εμβολιασμός αντεδείκνυται.

[8] Μία νέα διάσταση στην έρευνα του ζητήματος έρχεται να προσθέσει η προσφάτως εκδοθείσα απόφαση ΕΑ ΣτΕ 44/2021. Με την απόφαση αυτή απερρίφθη αίτηση αναστολής

κοινής υπουργικής απόφασης (Δ1α/Γ.Π.οικ.9147/10.2.2021, ΦΕΚ Β΄ 534/10.2.2021), με την οποία προβλέπεται η μερική αναστολή της λειτουργίας των δικαστηρίων. Το Δικαστήριο προέβη στην έρευνα της υπόθεσης παρά την περιορισμένη χρονική ισχύ της προσβαλλόμενης πράξης (:είχε ήδη λήξει στις 22.2.2021), προκειμένου να τάμει τα σχετικά ζητήματα.

Κατ΄ αρχάς διευκρίνισε ότι η έννοια της πρόδηλης βασιμότητας της αιτήσεως ακυρώσεως, η οποία οδηγεί στην ευδοκίμηση της αιτήσεως αναστολής, αφορά τις περιπτώσεις της ύπαρξης ad hoc απόφασης της Ολομέλειας του Συμβουλίου της Επικρατείας ή σχετικής πάγιας νομολογίας. Ωστόσο, είναι απολύτως αναγκαίο να προσθέσει κανείς στις προαναφερθείσες και την περίπτωση εκείνη, κατά την οποία έχει σημειωθεί παράλειψη τήρησης ή πλημμελής τήρηση ουσιώδους τύπου της διαδικασίας, όπως και ορισμένες μορφές αναρμοδιότητας.

Παρ΄ όλα αυτά, το Δικαστήριο επέλεξε να προβεί στην κατ΄ ουσίαν έρευνα της υπόθεσης, τουλάχιστον σε σχέση με τα προβληθέντα έως εκείνο το διαδικαστικό στάδιο, έτσι ώστε να καταστήσει πειστική την απόφασή του ή και να αποφύγει παρόμοια ένδικα βοηθήματα. Έτσι έκρινε ότι:

(i) Η νομοθετική πρόβλεψη (άρθρο 11 της από 11.3.2020 ΠΝΠ) περί ανάγκης λήψης προηγούμενης γνώμης από την ειδική επιστημονική επιτροπή των επιδημιολόγων-λοιμοξιολόγων, προκειμένου να εκδοθεί η σχετική κανονιστική απόφαση περί ολικής ή μερικής αναστολής της λειτουργίας των δικαστηρίων αφενός δεν προσβάλλει την διάκριση των λειτουργιών και ιδίως την δικαστική, δεδομένου ότι πρόκειται για ζωτικό ζήτημα που άπτεται της δημόσιας υγείας και αφετέρου παρέχει αναγκαίο έρεισμα στην σχετική πράξη. Με τον τρόπο αυτόν αναγνωρίζεται σε οξείες-εξαιρετικές καταστάσεις, όπως αυτή που διανύουμε, η προτεραιότητα στη γνώμη των ειδικών, ενεργούντων εντός του πεδίου των αρμοδιοτήτων-καθηκόντων τους, έναντι λ.χ. των ολομελειών των οικείων δικαστηρίων, η οποία και συνιστά στοιχείο «της αιτιολογίας» των σχετικών κανονιστικών πράξεων, οι οποίες άπτονται της οργάνωσης και της λειτουργίας των δικαστηρίων. Η αναγνώριση της σημασίας και της συμβολής και εντέλει της προτεραιότητας της γνώμης των «ειδικών» συνιστά ένα πολύτιμο κεκτημένο, το οποίο θα μπορεί να αξιοποιηθεί με μεγάλη προσοχή και αυτοσυγκράτηση σε ανάλογες περιπτώσεις κρίσεων ή κρίσιμων διλημμάτων που άπτονται τομέων της επιστήμης, της τέχνης ή της τεχνολογίας.

(ii) Είναι θεμιτή (συνταγματικώς ανεκτή) η προσωρινή αναστολή της λειτουργίας των δικαστηρίων, δεδομένου ότι συνοδεύθηκε από αναστολή των νόμιμων και δικαστικών προθεσμιών, την δυνατότητα απόφανσης επί επειγόντων αιτημάτων παροχής δικαστικής προστασίας και, σε ορισμένες περιπτώσεις, την δυνατότητα εκδίκασης υποθέσεων μέσω γραπτών δηλώσεων εκ μέρους όλων των διαδίκων (δηλαδή μόνον με γραπτή διαδικασία κατ΄ αποκλεισμό της προφορικής). Με τον τρόπο αυτόν το Δικαστήριο προέβη σε στάθμιση των ληφθέντων μέτρων υπό το φως των οριζομένων από την αρχή της αναλογικότητας, η οποία και έτυχε εφαρμογής ως προς τόσο το δικαίωμα δικαστικής προστασίας όσο και την ενγένει λειτουργία του θεσμού της δικαιοσύνης. Τέλος,

(iii) Το ένδικο μέτρο, που υπαγορεύεται εκ λόγων υπέρτερου δημόσιου συμφέροντος, οι οποίοι συνδέονται με την προστασία της δημόσιας υγείας και της αποφυγής διάδοσης του κορωνοϊού, «δεν συνιστά καθ΄ εαυτό μέτρο περιορισμού της επαγγελματικής ελευθερίας των δικηγόρων, αλλά πρόσκαιρη και απολύτως επιβεβλημένη ρύθμιση του τρόπου λειτουργίας των δικαστηρίων, προς την οποίαν προσαρμόζονται και οι αντίστοιχες υπηρεσίες των δικηγόρων προς τους πελάτες τους.». Ως προς το σκέλος της κρίσης περί της δημόσιας υγείας ως υπέρτερου λόγου δημόσιου συμφέροντος, έχουμε την εντύπωση ότι δύκολα κανείς μπορεί να διαφωνήσει. Ωστόσο, ως προς το σκέλος (της κρίσης) που αφορά το δικαίωμα επαγγελματικής ελευθερίας δικαιολογούνται αμφιβολίες και μάλιστα σοβαρές. Τούτο, υπό την έννοια ότι η λειτουργία του θεσμού της δικαιοσύνης δεν είναι αυτοσκοπός. Συνδέεται με σειρά θεμελιωδών, δικονομικών και ουσιαστικών, δικαιωμάτων, τα οποία και πραγματώνει. Μεταξύ αυτών κατ΄ εξοχήν συγκαταλέγονται τα δικαιώματα δικαστικής ακρόασης και προστασίας όπως και της επαγγελματικής ελευθερίας των δικηγόρων, οι οποίοι, ως άμισθοι δημόσιοι συλλειτουργοί της δικαιοσύνης, έχουν ως καθήκον την υπεράσπιση των δικαιωμάτων και έννομων συμφέροντων των «εντολέων» τους (ο όρος είναι προτιμητέος, ως αφορών λειτουργούς, σε σχέση με τον αντίστοιχο «πελάτες»· άλλωστε αυτόν χρησιμοποιεί και ο νομοθέτης). Υπό την έννοια αυτήν, η μερική ή ολική αναστολή της λειτουργίας των δικαστηρίων συνδέεται με την επιβαλλόμενη στον νομοθέτη ή στην κανονιστικώς δρώσα διοίκηση στάθμιση, υπό το φως των αρχών της αναλογικότητας και της κοινωνικής αλληλεγγύης (άρθρο 25 παρ. 1 & 4 Συντ.), των συγκρουόμενων προαναφερθέντων συνταγματικώς προστατευόμενων αξιών, αγαθών και δικαιωμάτων.

V. Καταληκτικές σκέψεις

[9] Είναι γεγονός ότι για το όλο ζήτημα δεν φαίνεται να υφίστανται καθιερωμένα πρωτόκολλα ή έτοιμες συνταγές. Ίσως, γιατί το ζήτημα αυτό είναι ευαίσθητο, ακανθώδες και πολυσύνθετο. Από «τεχνική» άποψη φαίνεται να συνδέεται με την κατανομή των διαθέσιμων οικονομικών πόρων στην υγεία (οικονομικά της υγείας), αν και προεχόντως συνδέεται με τα δικαιώματα του Ανθρώπου. Με δεδομένη εξ ορισμού την ανεπάρκεια των υγειονομικών πόρων, μία τέτοια κατανομή πρέπει να ικανοποιεί τους στόχους της κλινικής αποτελεσματικότητας, της κλινικής και οικονομικής αποδοτικότητας της ισότιμης μεταχείρισης όπως και, ιδίως, του σεβασμού των θεμελιωδών δικαιωμάτων.

Πράγματι, ο προσεγγίζων το πρόβλημα οφείλει να λαμβάνει υπόψη του την οπτική (α) του ενδιαφερομένου (ασθενούς/ασφαλισμένου αλλά και ανασφάλιστου), ο οποίος δικαιούται πλήρους και αποτελεσματικής πρόσβασης στο σύστημα υγείας και νοσηλείας, (β) του

υγειονομικού προσωπικού, το οποίο καλείται να περιθάλψει, κινδυνεύοντας να νοσήσει το ίδιο αλλά και καλούμενο να λάβει αποφάσεις σε εξαιρετικώς σύντομο χρόνο για τη ζωή ή τον θάνατο ή πάντως την υγεία του ασθενούς, (γ) των θεμελιωδών και λοιπών δικαιωμάτων του συνόλου των κοινωνών της έννομης τάξης και (δ) της Πολιτείας, η οποία καλείται να ικανοποιήσει τη συνταγματική δέσμευση για την προστασία της υγείας (άρθρο 21 παρ. 3 Συντ.) όσο το δυνατόν αποτελεσματικότερα και αποδοτικότερα, υπό το φως των αρχών της αναλογικότητας και της κοινωνικής αλληλεγγύης.

Είναι προφανές ότι η απάντηση δεν είναι ευχερής. Θα μπορούσε ωστόσο να σημειώσει κανείς ότι διέρχεται μέσα από: (ι) τις αρχές της προστασίας της ανθρώπινης ζωής και της υγείας, του σεβασμού της ανθρώπινης υπόστασης και αξιοπρέπειας, (ιι) την αρχή της ισότιμης μεταχείρισης και (ιιι) την αρχή της μεγιστοποίησης του αποκομιζόμενου κοινωνικού οφέλους.

Και όλα αυτά, χωρίς να παραβλέπει κανείς ότι τόσο η εκάστοτε πολιτειακή όσο και ιδίως η ιατρική απόφαση δεν παύουν να συνιστούν επιλογή που πολλές φορές πρέπει να υιοθετηθούν σε ελάχιστο χρόνο και οι οποίες συνοδεύονται από τις αρετές, αλλά και τις ατέλειες της ανθρώπινης φύσης.