ΔΙΕΘΝΕΣ & ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΠΟΙΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ

Εισαγωγή

Βιβλιογραφία (Γενικά Έργα Διεθνούς Ποινικού Δικαίου)

Ελληνική: Eser, Διεθνής και Παγκόσμια Εθνική Ποινική Δικαιοδοσία. Η γένεση του καταστατικού της Ρώμης για ένα Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο και οι επιδράσεις του στο εθνικό ποινικό δίκαιο, Αθήνα 2003 • Γιόκαρη-Παζαρτζή, Εθνική και διεθνής καταστολή των διεθνών εγκλημάτων, Αθήνα 2012 • Ινστιτούτο Αμυντικών Αναλύσεων, Τα Εγκλήματα Πολέμου. Οι διεθνείς υποχρεώσεις της Ελλάδας και τα αναγκαία μέτρα προσαρμογής, Αθήνα 2006 • Μαγκάκη, Εισαγωγή εις το Δημόσιον Διεθνές Ποινικόν Δίκαιον, Αθήναι 1958 • Μυλωνόπουλου (επιμ. εκδ.), Διεθνές Ποινικό Δίκαιο και Σύγχρονη Πραγματικότητα, Προκλήσεις και Προοπτικές, 1ο Διεθνές Συνέδριο, Αθήνα, 3-5 Ιουνίου 2016, Ινστιτούτο Ευρωπαϊκού και Διεθνούς Ποινικού Δικαίου, Αθήνα 2017 • Παζαρτζή, Η ποινική καταστολή στο διεθνές δίκαιο. Η διεθνής ποινική δικαιοσύνη στη σύγχρονη εποχή, Αθήνα-Κομοτηνή 2007

Αλλοδαπή: Ahlbrecht H./Böhm K.M./Esser R./Hugger H./Kirsch S./Rosenthal M., Interna­tionales Strafrecht in der Praxis, Heidelberg 2008 • Ambos, Der Allgemeine Teil des Völkerstrafrechts. Ansätze einer Dogmatisierung, Berlin 2002 • Bantekas-Nash, International Criminal Law, 2nd ed. London 2003 • v. Bar, Ludwig: Das internationale Privat- und Strafrecht, Hannover 1862 • Bassiouni, Note explicative sur le Statut de la Cour Pénale Internationale, Révue Internationale de droit pénal 2000, σελ. 1 επ. • Bassiouni, International Criminal Law and International Protection of Human Rights, σε: Jescheck - FS τ. II (1985) 145 επ. • του ιδίου (ed.): International Criminal Law τ. I-II, New York 1986 • του ιδίου (ed.): A Draft International Criminal Code and Draft Statute for an International Criminal Tribunal, Dordrecht 1987 • Bassiouni-Nanda, Ved (ed.): International Criminal Law τ. I-II, Springfield 1973 • Beling, Die strafrechtliche Bedeutung der Exterritorialität 1986 • Cassese A., The Oxford Companion to International Criminal Justice Oxford 2009 • του ιδίου, International Criminal Law, Oxford 2003 • Chilstein, Droit pénal international et lois de police, Paris 2003 • Cryer-Friman-Robinson-Wilmshurst, An Introduction to International Criminal Law and Procedure, 2nd ed., Cambridge 2010 • David, Eléments de Droit pénal international et européen, Bruxelles 2009 • De Schutter, Bibliography on international Criminal Law, Leiden 1972 • Donnedieu de Vabres, Les principes modernes du droit pénal international, Paris 1928 • Eser, Die Entwicklung des internationalen Strafrechts, Jescheck - FS τ. II (1985) σελ. 1353 επ. • Glaser, Stefan: Introduction à l’étude du droit international pénal, 1954 • του ιδίου, Infraction internationale. Ses éléments constitutifs et ses aspects juridiques, Paris 1957 • του ιδίου, Droit international pénal conventionnel, τ. I 1970, τ. II 1978 • Henzelin-Roth, Le droit pénal à l’ épreuve de l‘ internationalisation, Bruxelles 2002 • Hegler, Prinzipien des internationalen Strafrechts, Breslau 1906, Jescheck, Hans-Heinrich, Zur Reform der Vorschriften über das internationale Strafrecht, σε: IRuD 1956, 75 επ. • του ιδίου, Gegenstand und neueste Entwicklung des internationalen Strafrechts, Maurach - FS (1972) 579 επ. • του ιδίου, Entwicklung, gegenwärtiger Stand und Zukunftsaussichten des internationalen Strafrechts, GA 1981, 49 επ. • Jones & Powles, International Criminal Practice, 3rd ed., Oxford 2003 • Juristes Sans Frontières, Le Tribunal Pénal International de la Haye, Paris 2000 • Kielwein, Zum gegenwärtigen Stande einer internationalen Kriminalpolitik, Rittler - FS (1957) 95 επ. • Kittichisaree, International Criminal Law, Oxford 2001 • Kohler: Internationales Strafrecht, 1917 • Levi, Diritto penale internazi-

onale, 1949 • La Rosa, Juridictions pénales internationales: La procédure et la preuve, Genève 2003 • Lombois, Droit pénal international, 2η έκδ. 1979 • May-Hoskins, International Criminal Law and Philosophy, Cambridge 2010 • Meili, Lehrbuch des internationalen Strafrechts und Strafprozeßrechts, Zürich 1910 • Mendelssohn Bartholdy, Das räumliche Herrschaftsgebiet des Strafgesetzes, VDA Bd VI Berlin 1909, σελ. 85 επ. • Mueller- Wise (ed.): International Criminal Law, A Guide to US, Practice and Procedure, New York 1987 • Mylonopoulos C., Dogmática penal en un contexto internacional, Montevideo/Buenos Aires 2017 • Neuner (ed.), National Legislation Incorporating Interational Crimes, Berlin 2003 • Oehler, Internationales Strafrecht, 2n έκδ., Köln 1983 • Quintano Ripollès, Tratado de Derecho penal internacional e Internacional Penal, τ. 1, 1955, τ. 2, 1957 • v. Rohland: Das internationale Strafrecht, Leipzig 1877 • Safferling, Internationales Strafrecht, 2011 • Tanguay-Renaud-Stribopoulos (eds.), Rethinking Criminal Law Theory. New Canadian Perspectives in the Philosophy of Domestic, Transnational and International Criminal Law, Oxford and Portland, Oregon, 2012 • Travers, Le droit pénal international et sa mise en oeuvre en temps de paix et en temps de guerre, τ. I 1920 • Triffterer (ed.) Commentary on the Rome Statute of the International Criminal Court, Baden Baden 1999 • του ίδιου, Völkerstrafrecht im Wandel? Jescheck - FS τ. II (1985) 1477 επ. • του ίδιου, Entwicklungstendenzen im internationalen Strafrecht, Maurach - FS (1972) 595 επ. • Werle, Völkerstrafrecht, Tübingen 2003 • Zieher, Das sog. internationale Strafrecht nach der Reform, Berlin 1977.

Ι. Τι είναι το διεθνές ποινικό δίκαιο;

Μολονότι τα εγκλήματα με «διεθνείς όψεις» προβληματίζουν τη νομική επιστήμη ήδη από την εποχή των μεταγλωσσογράφων, ως προς το ακριβές νόημα του όρου «διεθνές ποινικό δίκαιο» επικρατεί αμφιγνωμία και αβεβαιότητα. Ενώ, π.χ., για τους νομικούς της ηπειρωτικής Ευρώπης ο όρος χαρακτηρίζει συνήθως κανόνες εσωτερικού δικαίου που ρυθμίζουν τα «τοπικά όρια ισχύος» των ποινικών νόμων (πρβλ. άρθρ. 5 επ. ΠΚ), άλλοι συγγραφείς, ιδιαίτερα στο πλαίσιο των αγγλοσαξονικών δικαίων, εννοούν κατά κύριο λόγο (αν και όχι αποκλειστικά) τους κανόνες του διεθνούς δικαίου που ανάγουν σε εγκλήματα σοβαρές προσβολές οικουμενικών

εννόμων αγαθών. Η έννοια, ωστόσο, του δ.π.δ., όπως μάλιστα έχει διαμορφωθεί από την κρατούσα γνώμη, έχει περιεχόμενο πολύ ευρύτερο: Περιλαμβάνει όλους εκείνους τους κανόνες ποινικού χαρακτήρα, στη διαμόρφωση των οποίων η σχέση του κράτους με την αλλοδαπή διαδραματίζει κάποιο ρόλο. Υπ’ αυτή την ευρεία έννοια στο δ.π.δ. υπάγονται:

1. Οι κανόνες που οριοθετούν την ποινική εξουσία ενός κράτους σε σχέση με την αλλοδαπή (δίκαιο των τοπικών ορίων των ποινικών νόμων).

2. Το ποινικό δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ευρωπαϊκό ποινικό δίκαιο).

3. Το δίκαιο της έκδοσης και της διεθνούς δικαστικής αρωγής σε ποινικές υποθέσεις.

4. Το δίκαιο της προστασίας των ατομικών δικαιωμάτων.

5. Το δίκαιο των διεθνών εγκλημάτων («ουσιαστικό» ή «δημόσιο» ποινικό διεθνές δίκαιο).

Οι ανωτέρω κλάδοι του διεθνούς ποινικού δικαίου υπό ευρεία έννοια περιλαμβάνουν κατά μεγάλο μέρος όχι μόνον ουσιαστικούς αλλά και δικονομικούς κανόνες. Έτσι δικονομικό χαρακτήρα έχουν οι διατάξεις σχετικές με:

– το δίκαιο της έκδοσης και της δικαστικής συνδρομής σε ποινικές υποθέσεις,

– το δίκαιο της προστασίας των ατομικών δικαιωμάτων, όπως έχει διαμορφωθεί βάσει των διεθνών και περιφερειακών συμβάσεων, κυρίως της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ), του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, του Διεθνούς Συμφώνου του ΟΗΕ για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα καθώς και της νομολογίας, αντίστοιχα, του ΕΔΔΑ και του ΔΕΕ,

– το δικονομικό ποινικό δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, κυρίως δε το ευρωπαϊκό ένταλμα σύλληψης (Ν 3251/2004) και η ευρωπαϊκή εντολή έρευνας στις ποινικές υποθέσεις (Ν 4489/2017) καίτοι οι σχετικές διατάξεις συστηματικά ανήκουν στο δίκαιο της έκδοσης και δικαστικής αρωγής υπό ευρεία έννοια, καθώς και η ευρωπαϊκή νομοθεσία για την συνεργασία μεταξύ των κρατών

μελών της Ένωσης στην καταπολέμηση του εγκλήματος, την ανταλλαγή πληροφοριών και τους ελάχιστους κανόνες προστασίας των δικαιωμάτων του κατηγορουμένου,

– την οριοθέτηση της ημεδαπής ποινικής εξουσίας απέναντι σε πρόσωπα που απολαύουν ασυλίας,

– το ειδικό καθεστώς των κτηρίων των ξένων πρεσβειών και διπλωματικών αντιπροσωπειών,

– την αναγνώριση των αποφάσεων αλλοδαπών ποινικών δικαστηρίων,

– τη δικονομία ενώπιον των διεθνών ποινικών δικαστηρίων.

Σύμφωνα με ορισμένους συγγραφείς οι παραπάνω κανόνες δικονομικού δικαίου συγκροτούν ιδιαίτερο κλάδο του δ.π.δ., το δικονομικό διεθνές ποινικό δίκαιο (international criminal procedure, internationales Strafprozeßrecht).

Ως «διεθνές ποινικό δίκαιο» υπό ευρεία έννοια χαρακτηρίζεται, επομένως, το σύνολο των κανόνων ουσιαστικού και δικονομικού δικαίου που θεμελιώνουν ή αποκλείουν μια ποινική αξίωση ή καθιστούν δυνατή την πραγματοποίησή της και οι οποίοι είτε πηγάζουν από διακρατικές σχέσεις είτε συνδέονται μ’ αυτές. Εφόσον οι κανόνες αυτοί μπορεί να είναι όχι μόνον του εσωτερικού αλλά και του διεθνούς ή του ευρωπαϊκού δικαίου, το δ.π.δ. υπό ευρεία έννοια ορθά χαρακτηρίζεται ως «σύνθετος» κλάδος του δικαίου (komplexer Rechtszweig).

ΙΙ. Το δίκαιο των τοπικών ορίων των ποινικών νόμων (διεθνές ποινικό δίκαιο stricto sensu)

Αν ανατρέξουμε στο ειδικό μέρος του ΠΚ, θα δούμε ότι ο νομοθέτης κατά την περιγραφή των περισσοτέρων εγκλημάτων δεν διατυπώνει περιορισμούς ως προς τον τόπο τέλεσης της πράξης ή την ιθαγένεια του δράστη ή του παθόντος. Έτσι δημιουργείται η εντύπωση ότι οι περισσότερες ειδικές υποστάσεις έχουν οικουμενικό χαρακτήρα. Από το γράμμα, π.χ., του άρθρ. 299 ΠΚ, προκύπτει, τουλάχιστον prima facie, ότι η ποινική αξίωση της ελληνικής Πολιτείας δεν προϋποθέτει παρά την πλήρωση της ειδικής υπόστασης της ανθρωποκτονίας εκ προθέσεως, ανεξάρτητα από το αν η πράξη πραγματώθηκε στην ημεδαπή ή στην αλλοδαπή και από το αν ο υπαίτιος ή ο παθών ήταν Έλληνας ή όχι. Αλλά από την άλλη πλευρά θα μπορούσε να υποστηριχθεί και η εκ διαμέτρου αντίθετη άποψη: αφού οι ποινικοί νόμοι είναι προϊόν αξιολογήσεων ορισμένης και μόνον κοινωνίας και μάλιστα σε συγκεκριμένη ιστορική στιγμή, πώς

μπορούν να εφαρμόζονται σε πράξεις που τελέσθηκαν έξω από τα όρια της επικράτειας, την έννομη τάξη της οποίας επιδιώκουν να διασφαλίσουν;

Ούτε η μία άποψη ωστόσο είναι αυτονόητη, ούτε η άλλη: ήδη η ύπαρξη πλειόνων κυριάρχων κρατών καθιστά προφανές ότι ο εθνικός νομοθέτης δεν έχει το δικαίωμα να επεκτείνει το πεδίο εφαρμογής των ποινικών νόμων πέρα από ορισμένα όρια. Η αξίωση ενός κράτους να εφαρμόζει τους ποινικούς του κανόνες σε πράξεις που τελέστηκαν σε όλη την υδρόγειο δύσκολα συμβιβάζεται με τις σύγχρονες αντιλήψεις για τη συνύπαρξη των εθνών. Αλλά και η αντίθετη αντίληψη δεν μπορεί να γίνει άνευ ετέρου αποδεκτή. Πράγματι, το ημεδαπό ποινικό δίκαιο δεν μπορεί ν’ αδιαφορήσει τουλάχιστον για ορισμένες πράξεις που τελούνται έξω από τα όρια της επικράτειας, όπως π.χ. για αξιόποινες πράξεις που τελούνται από ημεδαπούς ή εναντίον ημεδαπών.

Όλα δείχνουν, επομένως, ότι όταν από μια ποινική διάταξη δεν προκύπτει η έκταση της κατά τόπον εφαρμογής της, η προσφυγή σε κανόνες που καθορίζουν τα τοπικά όριά της είναι απαραίτητη. Ποια είναι όμως τα όρια αυτά; Και με ποια κριτήρια διαγράφονται; Την απάντηση στα παραπάνω ερωτήματα επιχειρεί να δώσει το διεθνές ποινικό δίκαιο νοούμενο stricto sensu ως δίκαιο των τοπικών ορίων των ποινικών νόμων. Υπ’ αυτή την έννοια με τον όρο «διεθνές ποινικό δίκαιο» (droit pénal international, internationales Strafrecht) χαρακτηρίζεται, κυρίως στο πλαίσιο των δικαίων της ηπειρωτικής Ευρώπης, το σύνολο των κανόνων που ρυθμίζουν τα τοπικά όρια εφαρμογής του εθνικού ποινικού δικαίου (και επομένως τις πράξεις που υπάγονται σ’ αυτό), δηλ. την κατά τόπο έκταση της ποινικής εξουσίας του κράτους και συνεπώς, την έκταση της ποινικής δικαιοδοσίας του. Πρόκειται για τους κανόνες βάσει των οποίων κρίνεται αν μια πράξη που προσβάλλει μεν την ημεδαπή έννομη τάξη, έχει όμως ταυτόχρονα και «διεθνείς όψεις» (ή, όπως συχνά λέγεται, ένα τουλάχιστον «στοιχείο αλλοδαπότητος»), υπάγεται στην ημεδαπή ποινική εξουσία. Αντικείμενο των σχετικών διατάξεων του ελληνικού ΠΚ (άρθρ. 5 επ.) είναι π.χ. το ερώτημα αν οι ελληνικοί ποινικοί νόμοι εφαρμόζονται και όταν ένα έγκλημα τελέστηκε στην αλλοδαπή από ή εναντίον Έλληνα πολίτη, ή σε πλοίο ελληνικό στην ανοιχτή θάλασσα ή σε ξένο λιμένα κλπ.

Όπως θα δούμε παρακάτω οι κανόνες του δ.π.δ. stricto sensu είναι κανόνες εσωτερικού δικαίου (δεν υπάρχει ένα υπερκρατικό δ.π.δ. stricto sensu, αλλά τόσα, όσες οι κυρίαρχες Πολιτείες). Γι’ αυτό και ο όρος «διεθνές ποινικό δίκαιο» στο μέτρο που χαρακτηρίζει το δίκαιο των

τοπικών ορίων ορθά επικρίνεται ως παραπλανητικός. Εξ ίσου αντιφατική είναι και η έκφραση «ελληνικό διεθνές ποινικό δίκαιο». Προς αποφυγή, ωστόσο, ορολογικών νεωτερισμών και για λόγους εναρμόνισης προς την παραδοσιακή χρήση του, ο όρος «διεθνές ποινικό δίκαιο» έχει καθιερωθεί για να δηλώνει, χρησιμοποιούμενος stricto sensu, το δίκαιο των τοπικών ορίων της ποινικής εξουσίας ενός κράτους.

Ορισμένοι συγγραφείς αντί του εδώ προτιμώμενου όρου «διεθνές ποινικό δίκαιο stricto sensu» (δίκαιο των τοπικών ορίων των ποινικών νόμων) επιμένουν στον όρο «ποινικό διεθνές δίκαιο», με το επιχείρημα ότι αυτός «σημειολογικά λειτουργεί καλύτερα ενόψει του καθιερωμένου αντίστοιχου όρου «ιδιωτικό διεθνές δίκαιο». Όμως το διεθνές ποινικό δίκαιο που είναι δημόσιο δίκαιο, δυσχερώς αντιστοιχείται με το άσχετο προς αυτό ιδιωτικό διεθνές δίκαιο. Έπειτα, σημασία δεν έχει το πώς λειτουργεί σημειολογικά ένας αμφισβητούμενος όρος, αλλά το τι είναι γραμματικά σωστό. Η αναφορά στους αντίστοιχους ξένους όρους γίνεται για να δειχτεί ότι σ’ αυτούς η χρήση των λέξεων γίνεται κατά γραμματικά ορθό τρόπο: Πράγματι, εφόσον πρόκειται για εσωτερικούς κανόνες του ουσιαστικού ποινικού δικαίου, η έκφραση: «ποινικό δίκαιο» αποτελεί το ονοματικό σύνολο, η δε «διεθνής όψη» των κανόνων αποδίδεται με τον επιθετικό προσδιορισμό: «διεθνές». Γι’ αυτό και ο Χωραφάς, μολονότι θεωρεί τον όρο άστοχο για τους λόγους που αναφέραμε, σημειώνει: «Από το διεθνές Π.Δ. πρέπει να διακριθεί το ποινικόν διεθνές δίκαιον, όπερ αποτελεί τμήμα του δημοσίου διεθνούς δικαίου...». Οι χαρακτηριστικές υπογραμμίσεις είναι του συγγραφέα, ο οποίος ευλόγως έκρινε ότι δεν ήταν αναγκαίο να διευκρινίσει περαιτέρω γιατί προτίμησε τον όρο αυτό. Ώστε η ορολογία που χρησιμοποιείται εδώ είναι η μόνη εναρμονισμένη με τη φύση των κανόνων των άρθρ. 5 επ. ΠΚ.

Από όσα προηγήθηκαν θα μπορούσε να συναχθεί, ότι αποστολή του δ.π.δ., είναι να περιορίσει την υπερβολικά ευρεία αξίωση ισχύος των ημεδαπών νόμων, οι οποίοι αλλιώς θα διεκδικούσαν οικουμενική εφαρμογή. Η θεώρηση αυτή, ωστόσο, θα είχε νόημα μόνον αν η οικουμενική ισχύς του ποινικού δικαίου κάθε χώρας ήταν δεδομένη. Εφόσον, όμως, η έκταση εφαρμογής του ημεδαπού ποινικού δικαίου δεν συνάγεται άμεσα από τον εκάστοτε ειδικό κανόνα, απαιτούνται διατάξεις που καθορίζουν τα όριά της και αίρουν τη σχετική αβεβαιότητα. Ώστε αποστολή των κανόνων του δ.π.δ., δεν είναι, κατ’ ακριβολογία, ο περιορισμός αλλά ο προσδιορισμός των ορίων της ποινικής εξουσίας του κράτους.

ΙΙΙ. Το Ευρωπαϊκό Ποινικό Δίκαιο

Αντικείμενο του ουσιαστικού Ευρωπαϊκού Ποινικού Δικαίου είναι αφενός μεν η προστασία των δημοσιονομικών συμφερόντων των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, αφετέρου δε ο καθορισμός ελάχιστων κανόνων ποινικοποίησης σε τομείς βαριάς εγκληματικότητας, κοινών στα κράτη μέλη της ΕΕ. Τέτοιοι τομείς είναι κυρίως του οργανωμένου εγκλήματος, της τρομοκρατίας, της παράνομης διακίνησης ναρκωτικών και άλλων, ανάλογης βαρύτητας περιπτώσεων. Ακόμη όμως το ενωσιακό ποινικό δίκαιο αποβλέπει στη θέσπιση ή προσέγγιση ποινικών διατάξεων που άπτονται του κοινού ενδιαφέροντος των κρατών μελών. Όπως θα δούμε στον οικείο τόπο, σημαντικό πεδίο προβληματικής του ευρωπαϊκού ποινικού δικαίου αποτελούν τα ζητήματα που προκύπτουν από την επίδραση του ενωσιακού δικαίου στο εσωτερικό ποινικό δίκαιο των κρατών μελών. Η επίδραση αυτή εκδηλώνεται προς δύο κατευθύνσεις: οι μεν εσωτερικοί ποινικοί κανόνες των κρατών μελών δεν εφαρμόζονται αν αντιτίθενται προς το δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ο δε εθνικός νομοθέτης οφείλει να προβεί σε νέες ποινικοποιήσεις αν αυτές απαιτούνται για να συμμορφωθεί προς αυτό. Όπως μάλιστα είχε υποστηριχτεί, προκειμένου για οικονομικά εγκλήματα συναπτόμενα προς το πεδίο εφαρμογής της τότε ΣυνθΕΟΚ, οι πολίτες κάθε κράτους μέλους της ΕΕ θεωρούνται «ημεδαποί» (πρβλ. άρθρ. 18 ΣΛΕΕ που απαγορεύει τις διακρίσεις λόγω ιθαγένειας εντός του πεδίου εφαρμογής των Συνθηκών).

Βλέπουμε λοιπόν, ότι το ευρωπαϊκό ποινικό δίκαιο δεν είναι τμήμα του δικαίου των διεθνών εγκλημάτων, αφού απλώς προστατεύει έννομα αγαθά της Ευρωπαϊκής Ένωσης ή αγαθά για την προστασία των οποίων ενδιαφέρεται το σύνολο των κρατών μελών και όχι οικουμενικές αξίες. Αλλά ούτε και στο δίκαιο των τοπικών ορίων της ποινικής εξουσίας εντάσσεται συστηματικά, μολονότι κατά ορισμένες αναφορές συνδέεται μ’ αυτό. Αντίθετα, η πολυπλοκότητα και οι ιδιαιτερότητές του, καθώς και η πολυεδρικότητα των ποινικών προβλημάτων που πηγάζουν από το ποινικό δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης το καθιστούν αυτοτελή κλάδο του διεθνούς ποινικού δικαίου.

Το δικονομικό ποινικό δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης

Στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού ποινικού δικαίου έχουν διαμορφωθεί και ορισμένοι θεσμοί δικονομικού ποινικού δικαίου, που συστηματικά ανήκουν στο δίκαιο της δικαστικής αρωγής, έχουν όμως αποκτήσει αυτονομία λόγω της ιδιαιτερότητάς των αλλά και του μεγάλου όγκου των σχετικών νομοθετημάτων. Πρόκειται για ρυθμίσεις που απλοποιούν τη δικαστική και αστυνομική συνεργασία μεταξύ των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης και επιταχύνουν τις κοινές δράσεις στην καταπολέμηση του εγκλήματος και ανήκουν στο δικονομικό ποινικό δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σημαντικότερα εξ αυτών είναι το ευρωπαϊκό ένταλμα σύλληψης και η ευρωπαϊκή εντολή έρευνας, και η λεγόμενη αρχή της αμοιβαίας αναγνώρισης των δικαστικών αποφάσεων και διαταγών μεταξύ των κρατών της Ένωσης. Για τα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης ιδιαίτερη σημασία έχει το ευρωπαϊκό ένταλμα σύλληψης (Ν 3251/2004). Πρόκειται για διάταξη δικαστικής αρχής ενός κράτους μέλους της Ευρωπαϊκής Ένωσης που εκδίδεται με σκοπό τη σύλληψη και την προσαγωγή προσώπου, ευρισκόμενου στο έδαφος άλλου κράτους μέλους, και το οποίο ζητείται από τις αρχές του κράτους έκδοσης του εντάλματος προκειμένου είτε να διωχθεί ποινικά, είτε να εκτελεστεί ποινή ή μέτρο ασφαλείας. Αποτελεί δε απλουστευμένη διαδικασία που αποσκοπεί στην παράδοση του διωκόμενου προσώπου κατά παράκαμψη των χρονοβόρων διαδικασιών της έκδοσης. Στο πεδίο, τώρα, της δικαστικής συνδρομής κεντρική θέση κατέχει η ευρωπαϊκή εντολή έρευνας, ήτοι απόφαση εκδιδόμενη από δικαστική αρχή κράτους-μέλους της ΕΕ («κράτος έκδοσης») με σκοπό τη λήψη αποδεικτικών στοιχείων και γενικότερα τη διενέργεια ερευνητικών μέτρων από άλλο κράτος-μέλος.

Εδώ ανήκουν επίσης και άλλα νομικά εργαλεία αμοιβαίας συνεργασίας αλλά και πληροφόρησης μεταξύ των κρατών της ΕΕ, όπως η Eυρωπαϊκή Σύμβαση Αμοιβαίας Δικαστικής Συνδρομής επί Ποινικών Υποθέσεων του 1959 (κυρ. ΝΔ 4218/1961) και τα πρωτόκολλα αυτής, η Σύμβαση για την Εφαρμογή της Συμφωνίας Σένγκεν, η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για το ξέπλυμα, την έρευνα, την κατάσχεση και δήμευση προϊόντων (κυρ. Ν 2655/1998), το ΠΔ 135/2013 για την προσαρμογή της ελληνικής νομοθεσίας προς την απόφαση πλαίσιο 2006 /960/ΔΕΥ του Συμβουλίου για την απλούστευση της ανταλλαγής πληροφοριών και στοιχείων μεταξύ των Αρχών επιβολής του νόμου των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η Απόφαση Πλαίσιο 2003/577/ΔΕΥ σχετικά με την εκτέλεση των αποφάσεων δέσμευσης περιουσιακών ή αποδεικτικών στοιχείων στην ΕΕ, το Ευρωπαϊκό ένταλμα επιτήρησης (Απόφ. πλ. 2009/829 ΔΕΥ), η Ευρωπαϊκή Εντολή προστασίας (Οδηγία 2011/1/99 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 13.12.2011 - Ν 4360/2016) και ο εξαγγελθείς Κανονισμός για την Ευρωπαϊκή Εντολή Παραγωγής και Διατήρησης ηλεκτρονικών αποδεικτικών μέσων σε ποινικές διαδικασίες (e-evidence Regulation), που ακόμη είναι εν Σχεδίω. Τέλος, εδώ ανήκουν τα συστήματα ανταλλαγής πληροφοριών μεταξύ των αρμοδίων αρχών των κρατών μελών της ΕΕ βάσει της λεγόμενης «αρχής της διαθεσιμότητος των πληροφοριών»,

σημαντικότερο των οποίων είναι το Σύστημα Πληροφοριών Σένγκεν (Schengen Information System ή SIS).

ΙV. Το δίκαιο της δικαστικής αρωγής σε ποινικές υποθέσεις

Το δίκαιο της δικαστικής αρωγής περιλαμβάνει τους διακρατικούς συμβατικούς κανόνες που αποσκοπούν στην αμοιβαία υποστήριξη και αλληλοβοήθεια των συμβαλλομένων κρατών για την καταπολέμηση του εγκλήματος. Οι σχετικοί κανόνες αναφέρονται αφενός μεν στις διαδικασίες σύλληψης και παράδοσης σε άλλο κράτος διωκόμενων προσώπων, προκειμένου αυτά είτε να δικαστούν είτε να εκτίσουν επιβληθείσα ποινή, αφετέρου δε σε θέματα ανταλλαγής πληροφοριών και απόκτησης αποδεικτικών στοιχείων που είναι χρήσιμα στην καταπολέμηση του εγκλήματος. Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν οι συμβάσεις για την έκδοση ενώ στη δεύτερη οι συμβάσεις δικαστικής συνδρομής και άλλες παρεμφερείς συμβάσεις. Εδώ ανήκουν συστηματικά, όπως είπαμε, και τα σχετικά νομικά εργαλεία που έχουν διαμορφωθεί στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στα οποία αναφερθήκαμε παραπάνω.

Τα θέματα της έκδοσης ρυθμίζονται κατά το ελληνικό δίκαιο κυρίως από τα άρθρ. 436 επ. ΚΠΔ., την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Εκδόσεως του 1957 (με δυο πρόσθετα πρωτόκολλα του 1975 και 1978) καθώς και από διμερείς Συνθήκες. Πέραν αυτών σημαντικές είναι η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαστικής Συνδρομής σε Ποινικά Θέματα του 1959 με το πρόσθετο πρωτόκολλο του 1978 και άλλες επιμέρους συμφωνίες, όπως η Συμφωνία συνεργασίας μεταξύ Ελλάδος και Ιταλίας για τον αγώνα κατά της τρομοκρατίας, της οργανωμένης εγκληματικότητας και του λαθρεμπορίου ναρκωτικών (Ν 1706/1987) που προβλέπει συνεχή «ανταλλαγή πληροφοριών, ειδήσεων και στοιχείων σχετικών με τις οργανωμένες εγκληματικές δραστηριότητες, ανταλλαγή πραγματογνωμόνων» κ.λπ. Τμήμα του δικαίου δικαστικής αρωγής είναι ακόμη διεθνείς συμβάσεις αντεγκληματικής πολιτικής όπως η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τη μεταφορά καταδίκων (1982) που κυρώθηκε με το Ν 1708/1987, η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τη διεθνή ισχύ των καταδικαστικών αποφάσεων (1970) και η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τη μεταφορά των ποινικών διαδικασιών (1972), που αποβλέπουν στην προώθηση κοινών σκοπών αντεγκληματικής πολιτικής. Η μεταφορά π.χ. των κρατουμένων από τις φυλακές του τόπου όπου καταδικάσθηκαν στις φυλακές της πατρίδας τους προετοιμάζει λυσιτελέστερα την κοινωνική τους επανένταξη, αφού οι συνθήκες κράτησης καθίστανται πολύ λιγότερο απρόσφορες («δυνατότητα γλωσσικής επικοινωνίας, γνώριμο πολιτιστικό και οικογενειακό περιβάλλον, βαθύτερη γνώση και κατανόηση θεσμών και μέτρων») ενώ ταυτόχρονα αποφεύγεται άσκοπη επιβάρυνση του δεινού της ποινής από την έκτισή της σε ξένο περιβάλλον.

V. Παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και διεθνής έννομη τάξη

Σ’ αυτή την αλληλουχία θα πρέπει να τονισθεί ότι και η καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων προσβάλλει κατά τρόπο ανυπόφορο υπερεθνικά έννομα αγαθά της διεθνούς κοινότητας. Γι’ αυτό και οι περιλαμβανόμενοι σε διεθνείς συμβάσεις κανόνες δικαίου που αναφέρονται στην προστασία των ατομικών δικαιωμάτων αποτελούν αυτοτελή κλάδο του διεθνούς ποινικού δικαίου lato sensu.

Μεταξύ των κανόνων αυτών πρωτεύουσα θέση κατέχουν: η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα του 1950 (κυρ. ΝΔ 53/1974), το Διεθνές Σύμφωνο του ΟΗΕ για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα και ο Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (τέθηκε σε ισχύ με τη Συνθήκη της Λισαβόνας το 2007 που έχουν αυξημένη τυπική ισχύ σύμφωνα με το άρθρ. 28 § 1 του Συντάγματος.

Ο Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης αναγνωρίζει σειρά εγγυήσεων, τόσο δικονομικών όσο και ουσιαστικού δικαίου, κρίσιμων για την δίκαιη εφαρμογή των ουσιαστικών και δικονομικών ποινικών κανόνων καθώς και γενικότερης φύσεως δικαιώματα, είναι δε ισόκυρος με τις Συνθήκες.

Η επίδραση της ΕΣΔΑ στη διαμόρφωση του εσωτερικού ουσιαστικού και δικονομικού ποινικού δικαίου των συμβεβλημένων κρατών υπήρξεν αποφασιστική. Με τη σύμβαση απαγορεύονται οι απάνθρωπες και ταπεινωτικές ποινές και τα βασανιστήρια (άρθρ. 3), αναγνωρίζεται

η αρχή n.c.n.p.s.l. (άρθρ. 7) και καθιερώνονται οι ελάχιστοι όροι (εγγυήσεις) διεξαγωγής έντιμης δίκης (fair trial) σε κάθε περίπτωση «ποινικής κατηγορίας» (accusation en matière pénale). Τέτοιες εγγυήσεις είναι το δικαίωμα για δημόσια και δίκαιη εκδίκαση της υποθέσεως σε εύλογη προθεσμία (délai raisonnable) από ανεξάρτητο και αμερόληπτο δικαστήριο που ιδρύθηκε νόμιμα, το τεκμήριο της αθωότητας, η γνώση της κατηγορίας, η παροχή χρόνου και διευκολύνσεων για την προετοιμασία της υπεράσπισης, η δυνατότητα του κατηγορουμένου να υπερασπίζεται τον εαυτό του μόνος του ή με συνήγορο της επιλογής του, η δωρεάν παράσταση διερμηνέα, η εξέταση μαρτύρων κατηγορίας και υπερασπίσεως και η δημόσια έκδοση της αποφάσεως (άρθρ. 6). Κατοχυρώνεται ακόμη το δικαίωμα στην προσωπική ελευθερία και ασφάλεια (άρθρ. 5).

Η δυνατότητα ελέγχου που καθιερώνει η Σύμβαση εκτείνεται και σε ζητήματα κεντρικής σημασίας για το ουσιαστικό ποινικό δίκαιο, όπως για την έννοια της ποινικής κατηγορίας που απολαύει των εγγυήσεων της σύμβασης. Έτσι το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου διαμόρφωσε στην υπόθεση Engel στοιχειώδη κριτήρια για το χαρακτηρισμό μιας πράξης ως ποινικού αδικήματος. Συγκεκριμένα απέβλεψε:

1. Στο χαρακτηρισμό της πράξης από τη νομοθεσία του συμβαλλόμενου κράτους ως αξιόποινης πράξης ή όχι.

2. Στη φύση του αδικήματος και

3. Στη βαρύτητα της ποινής που απειλείται.

Τα κριτήρια αυτά, που το Δικαστήριο επεξεργάστηκε σε περαιτέρω αποφάσεις (αποφ. Lutz της 25 Αυγ. 1987, Campbell και Fell της 28 Ιουνίου 1984, Deweer της 27 Φεβρ. 1980 και κυρίως Öztürk της 21ης Φεβρ. 1984) έχουν, όπως είναι προφανές, κεφαλαιώδη σημασία για τη διαμόρφωση της ουσιαστικής ποινικής νομοθεσίας των κρατών - μελών, ώστε αυτή να είναι σύμφωνη με τις ανωτέρω αποφάσεις.

Αξίζει, ακόμη, να σημειωθεί, ότι το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου έχει επιβάλει και υποχρέωση ποινικοποιήσεως στον εθνικό νομοθέτη, εκεί όπου η παροχή άλλου είδους κυρώσεων είναι ανεπαρκής για την αποτελεσματική προστασία θεμελιωδών δικαιωμάτων του ανθρώπου. Έτσι, στην υπόθεση Χ και Υ κατά Ολλανδίας (αποφ. της 25ης Μαρτίου 1985) έκρινε ότι η αστική προστασία που παρείχε το Κράτος-Μέλος σε ανίκανη προς αντίσταση ανήλικη, η οποία είχε πέσει θύμα κατάχρησης ήταν ανεπαρκής και καθιστούσε απαραίτητη την ποινική καταστολή της πράξης. Ομοίως στην υπόθεση Siliadin κατά Γαλλίας το ΕΔΔΑ έκρινε ότι οι διατάξεις της γαλλικής νομοθεσίας δεν παρείχαν επαρκή προστασία στην προσφεύγουσα, που είχε πέσει θύμα ειλωτείας και υποχρέωσε τη Γαλλία να θεσπίσει ποινικές διατάξεις επαρκώς αποτρεπτικές του ως άνω εγκλήματος.

Η σημασία της ΕΣΔΑ για το εσωτερικό ποινικό δίκαιο καθίσταται ακόμη μεγαλύτερη αφενός μεν ενόψει του ότι επιτρέπεται ατομική προσφυγή στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και αφετέρου επειδή, με τη Συνθήκη της Λισαβόνας δηλώθηκε η προσχώρηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην ΕΣΔΑ. Η ευαισθησία με την οποία αντιμετωπίζονται οι παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων αναδείχθηκε και στα χρόνια της δικτατορίας του 1967, όταν η παράλειψη επιβολής διεθνών ποινικών κυρώσεων εκ μέρους άλλων κρατών για τις προσβολές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Ελλάδα θεωρήθηκε ως μορφή συμμετοχής.

VΙ. Το δίκαιο των διεθνών εγκλημάτων (delicta juris gentium)

1. Έννοια

Μετά τον πρώτο, κυρίως όμως μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, έγινε φανερό ότι ορισμένες πράξεις, όπως η γενοκτονία, τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, η διεξαγωγή επιθετικού πολέμου δηλ. πράξεις που προσβάλλουν κατά τρόπο ανυπόφορο θεμελιώδεις αξίες της ανθρωπότητας, θα έπρεπε να επισύρουν ποινική ευθύνη των δραστών τους απέναντι στη διεθνή κοινότητα και μάλιστα ανεξάρτητα από το αν οι πράξεις αυτές ήταν αξιόποινες κατά το δίκαιο του κράτους των υπαιτίων. Στο πλαίσιο των εξελίξεων αυτών, ιδίως δε μετά τις Δίκες της Νυρεμβέργης και του Τόκιο (1945-46) επιχειρήθηκε και η διαμόρφωση ενός ποινικού δικαίου με διεθνή χαρακτήρα. Το σύνολο των κανόνων του διεθνούς δικαίου που έχουν ως αντικείμενο πράξεις, οι οποίες προσβάλλουν τόσο σοβαρά τη διεθνή έννομη τάξη, ώστε να θεωρούνται άξιες ποινικού κολασμού, απαρτίζει, σύμφωνα με τα παραπάνω, το «δίκαιο των διεθνών εγκλημάτων» ή «ποινικό διεθνές δίκαιο». Το δίκαιο των διεθνών εγκλημάτων έχει επομένως ως αποστολή την προστασία πανανθρώπινων εννόμων αγαθών και αφορά σε πράξεις που συνιστούν

ένα «οξύ κίνδυνο για την ειρηνική συνύπαρξη και συνεργασία των κρατών ανεξάρτητα από την κοινωνική και πολιτική δομή τους» και τα οποία, γι’ αυτό το λόγο, χαρακτηρίζονται συχνά ως «γνήσια» διεθνή εγκλήματα ή διεθνή εγκλήματα stricto sensu.

Την τελευταία αυτή ορολογία υιοθέτησε και η Association Internationale de Droit Pénal στο 14ο Διεθνές Συνέδριο Ποινικού Δικαίου (Βιέννη 1989) που διέκρινε τα διεθνή εγκλήματα σε δύο μεγάλες κατηγορίες:

(α) Διεθνή εγκλήματα stricto sensu είναι μόνον εκείνες οι πράξεις που συνιστούν «προσβολές των υψίστων αξιών της διεθνούς κοινωνίας». Πρόκειται για εγκλήματα που «αναγνωρίζονται από τη διεθνή κοινότητα σύμφωνα με τους γενικά παραδεδεγμένους κανόνες του διεθνούς δικαίου» και τα οποία θεμελιώνουν άμεση ποινική ευθύνη του ατόμου απέναντι στη διεθνή κοινότητα. Αυτά κατά το δίκαιο της Νυρεμβέργης και σύμφωνα με το Καταστατικό του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου («καταστατικό της Ρώμης») είναι η γενοκτονία, τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, τα εγκλήματα πολέμου και το έγκλημα της επίθεσης. Είναι «τα σοβαρότερα εγκλήματα που ενδιαφέρουν τη διεθνή κοινότητα στο σύνολό της» (άρθρ. 5 παρ. 1 Καταστατικού της Ρώμης) και συγκροτούν τον πυρήνα των διεθνών εγκλημάτων αποκαλούμενα γι’ αυτό core crimes.

(β) Αντίθετα, ως διεθνή εγκλήματα lato sensu θεωρούνται μόνον πράξεις που αναγνωρίζονται βάσει κανόνων του διεθνούς δικαίου οι οποίοι δεν είναι κατ’ ανάγκη διεθνώς παραδεδεγμένοι αλλ’ αναφέρονται σε προσβολές αξιών, η προστασία των οποίων απαιτεί τη συνεργασία των κρατών.

2. Τα «μη γνήσια» διεθνή εγκλήματα

Έτσι, εκτός από τα «γνήσια» ή «εκ φύσεως» διεθνή εγκλήματα (infractions internationales par nature) υπάρχουν και τα «μη γνήσια» διεθνή εγκλήματα, εκείνα δηλ., που κατέστησαν διεθνή επειδή οι ανάγκες αποτελεσματικότερης καταπολέμησής τους οδήγησαν στη σύναψη διεθνών συμβάσεων. Γι’ αυτό και αυτά αποκαλούνται treaty crimes ή crimes of international concern. Στην τελευταία αυτή περίπτωση όπως εύστοχα παρατηρεί ο Lombois, το κριτήριο χαρακτηρισμού ενός εγκλήματος ως διεθνούς δεν είναι ουσιαστικό, όπως στην πρώτη, αλλά τυπικό, συνίσταται δε στον τρόπο ποινικοποίησης (infractions internationales par le seul mode d’incrimination). Τα μη γνήσια διεθνή εγκλήματα στρέφονται κατά εννόμων αγαθών τα οποία δεν ανήκουν στη διεθνή έννομη τάξη αλλά είναι κοινά στα συμβαλλόμενα κράτη που οργανώνουν κοινές μεθόδους αντίδρασης μέσω διακρατικών συμβάσεων. Τέτοιες διεθνείς συμβάσεις θεωρούνται π.χ. η Σύμβαση των Ην. Εθνών κατά της παράνομης διακίνησης ναρκωτικών φαρμάκων και ψυχοτρόπων ουσιών που υπογράφηκε στη Βιέννη στις 20.12.88 και

κυρώθηκε με το Ν 1990/1991, η σύμβαση του 1929 για την παραχάραξη και κιβδηλεία, η σύμβαση του ΟΗΕ του 1949 για τη σωματεμπορία, η σύμβαση της Γενεύης του 1923 για την καταπολέμηση της εμπορίας και κυκλοφορίας ασέμνων εντύπων κλπ. Τα όρια, πάντως, μεταξύ αυτής της κατηγορίας εγκλημάτων και των «γνησίων» διεθνών είναι ρευστά. Έτσι π.χ., ενώ ο Jescheck θεωρεί ότι η εμπορία δούλων ή η μόλυνση των θαλασσών προσβάλλουν έννομα αγαθά της διεθνούς κοινότητας, ο Karpets αντίθετα διευρύνει την έννοια των (μη γνησίων) εγκλημάτων με διεθνή χαρακτήρα και υπάγει σ’ αυτά όλες τις πράξεις που προσβάλλουν: (α) την αρμονική συνύπαρξη των κρατών (τρομοκρατία, αεροπειρατεία, πειρατικές ραδιοτηλεοπτικές εκπομπές), (β) την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξή τους (μόλυνση περιβάλλοντος, προσβολές πολιτιστικής κληρονομιάς, εμπόριο ναρκωτικών, παράνομη μετανάστευση) και (γ) πρόσωπα και ηθικές αξίες (εμπορία δούλων και ασέμνων, πειρατεία). Γι’ αυτό και η παραπάνω διάκριση προκαλεί αβεβαιότητα, και αντιμετωπίζεται με επιφύλαξη, μέχρι σημείου μάλιστα να χαρακτηρίζεται και ως επικίνδυνη.

3. Η ορολογία

Σε αντίθεση με το δίκαιο των τοπικών ορίων, το δίκαιο των διεθνών εγκλημάτων είναι δίκαιο διεθνές. Οι κανόνες του ανήκουν συστηματικά στο δημόσιο διεθνές δίκαιο, έστω και αν κατά περιεχόμενο είναι κανόνες ποινικοί. Γι’ αυτό και ο όρος ποινικό διεθνές δίκαιο (droit international pénal), αντιτιθέμενος προς τον όρο διεθνές ποινικό δίκαιο (droit pénal international) είναι ακριβής, όπως άλλωστε και η προτεινόμενη από το Bassiouni έκφραση «penal aspects of international law», σε αντίθεση προς τον όρο «international aspects of municipal law» που επιφυλάσσεται για το δίκαιο των τοπικών ορίων. Την ουσία όμως του πράγματος αποδίδει, νομίζω, καλύτερα, ο όρος «δίκαιο των διεθνών εγκλημάτων» (droit des infractions internationales) που προκρίνει ο Lombois για να υπογραμμίσει ότι και εδώ υπάρχει ανάγκη να τηρηθεί η αρχή της νομιμότητας (n.c.n.p.s.l.), έτσι ώστε δεν υπάρχει διεθνές έγκλημα αν δεν υπάρχει και κανόνας του διεθνούς δικαίου που το προβλέπει.

Αντίθετα δεν ικανοποιούν οι όροι υπερεθνικό ποινικό δίκαιο (droit pénal supranational) και διακρατικό ποινικό δίκαιο (droit pénal interétatique) αφού τα χαρακτηριστικά αυτά έχει και το ποινικό δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, χωρίς ωστόσο ν’ αναφέρεται σε εγκλήματα που θίγουν οικουμενικά έννομα αγαθά. Από την άλλη πλευρά ο όρος ουσιαστικό διεθνές ποινικό δίκαιο (materielles internationales Strafrecht) δεν διαστέλλεται σαφώς από το δίκαιο των τοπικών ορίων που κι αυτό είναι ουσιαστικό (δημιουργώντας έτσι και την εντύπωση ότι αντιτίθεται προς το δικονομικό διεθνές ποινικό δίκαιο), ενώ ο όρος δημόσιο διεθνές ποινικό δίκαιο (droit international pénal public, Völkerstrafrecht) παρουσιάζει διπλό πρόβλημα: Αφενός αντιτίθεται προς τον όρο «ιδιωτικό διεθνές ποινικό δίκαιο» (droit pénal international privé) που χρησιμοποιείται τελείως αδόκιμα για να χαρακτηρίσει το (εθνικό) δίκαιο των τοπικών ορίων (μολονότι και αυτό το τελευταίο είναι δίκαιο δημόσιο). Αφετέρου είναι παραπλανητικός αφού ποινικοί κανόνες του διεθνούς δικαίου με ενιαίο περιεχόμενο και οικουμενική δεσμευτικότητα δεν υπάρχουν.

4. Τα κύρια χαρακτηριστικά του δικαίου των διεθνών εγκλημάτων

Χαρακτηριστικό του δικαίου των διεθνών εγκλημάτων είναι ότι καθιερώνει άμεση ποινική ευθύνη των φυσικών προσώπων απέναντι στη διεθνή έννομη τάξη. Οι κανόνες του απευθύνουν απειλή ποινής κατ’ ευθείαν στα άτομα και τίθενται για να εφαρμοσθούν αμέσως, χωρίς ν’ απαιτείται η μετατροπή τους σε εσωτερικό δίκαιο. Αυτό βεβαίως δεν ήταν ανέκαθεν αυτονόητο. Κατά την κλασική θεωρία του διεθνούς δικαίου («doctrine traditionelle») υποκείμενα του διεθνούς δικαίου μπορούσαν να είναι μόνο κράτη και όχι άτομα. Το άτομο μπορούσε να υπέχει ποινική ευθύνη μόνον απέναντι στο κράτος, την υπέρτατη αρχή πάνω στη γη, και όχι σε κάποια υπερκείμενη του κράτους διεθνή έννομη τάξη. Για το λόγο αυτό και τα κρατικά όργανα που προσέβαλλαν σοβαρά τη διεθνή έννομη τάξη ενεργώντας για λογαριασμό του κυρίαρχου κράτους δεν μπορούσαν να τιμωρηθούν από κάποια διεθνή ή αλλοδαπή αρχή, σύμφωνα με τον κανόνα par in parem non habet jurisdictionem (θεωρία των πράξεων κυριαρχίας).

Οι σύγχρονες απόψεις, ωστόσο, σύμφωνα με τις οποίες το διεθνές δίκαιο υπερέχει του εσωτερικού, εδραίωσαν την αντίληψη, ότι υποκείμενο του διεθνούς δικαίου μπορεί να είναι και φυσικό πρόσωπο. Για το λόγο αυτό δεν αμφισβητείται πλέον ότι το φυσικό πρόσωπο μπορεί να τελέσει διεθνές έγκλημα.

5. Ποινική ευθύνη κρατών;

Σήμερα, μάλιστα, το πρόβλημα εμφανίζεται υπό την αντίστροφη ακριβώς μορφή. Ερωτάται, συγκεκριμένα, αν υποκείμενα διεθνών εγκλημάτων μπορούν να καταστούν τα κράτη. Πρόκειται για πράξεις με έντονο πολιτικό χαρακτήρα, τελούμενες με την προφανή συμμετοχή ενός κράτους (κρατικής δύναμης), οι οποίες καθιστούν αναγκαία λήψη αμυντικών μέτρων εκ μέρους των λοιπών κρατών. Στην περίπτωση αυτή έχουμε ένα είδος μακροεγκληματικότητας (Makrokriminalität), όπου η εγκληματική δράση σε βάρος άλλων κρατών είναι αδύνατη χωρίς τη συμμετοχή ή στήριξη της δημόσιας δύναμης ενός άλλου κράτους. Για ορισμένους συγγραφείς τα ζητήματα της διεθνούς ποινικής ευθύνης των κρατών ρυθμίζονται από ιδιαίτερο κλάδο του ποινικού διεθνούς δικαίου, το διακρατικό ποινικό δίκαιο (droit pénal interétatique). Έτσι π.χ., για το Lauterpacht είναι ολωσδιόλου αδικαιολόγητη η σκέψη, ότι όταν τα άτομα ενώνονται σε κράτη μπορούν ν’ απολαύσουν ασυλίας για πράξεις για τις οποίες τιμωρούνται όταν τις τελούν μεμονωμένα. Αλλά και η Επιτροπή Διεθνούς Δικαίου των Ηνωμένων Εθνών (International Law Commission) αναγνωρίζει, στο άρθρ. 19 του Σχεδίου για την Κωδικοποίηση της Ποινικής Ευθύνης Κρατών, την ύπαρξη «διεθνών εγκλημάτων» κρατών (international crimes). Κατά την Επιτροπή τέτοιο διεθνές έγκλημα είναι κάθε «προσβολή μιας διεθνούς υποχρέωσης τόσο ουσιώδους για την προστασία θεμελιωδών συμφερόντων της διεθνούς κοινότητας, ώστε η παραβίασή τους αναγνωρίζεται ως έγκλημα» από την τελευταία. Τα διεθνή εγκλήματα των κρατών θεωρούνται έτσι ότι τελούνται erga omnes και ότι παρέχουν το δικαίωμα και σε κράτη μη βλαπτόμενα αμέσως να επιβάλλουν μονομερώς κυρώσεις (ειρηνικά αντίποινα). Στη θεωρία ως ποινικές κυρώσεις αναφέρονται σχετικά η μερική ή ολική κατάληψη του εδάφους, η καταστροφή πολεμικών εργοστασίων και αποθηκών, ο έλεγχος της βιομηχανικής δραστηριότητας, των επιστημονικών ερευνών ή των ενόπλων δυνάμεων του κράτους, η επιβολή πολιτικής κηδεμονίας (tutelle politique) κλπ. Η ορθότητα της άποψης αυτής, που συνάπτεται με την προβληματική της ποινικής ευθύνης νομικών προσώπων, είναι στο πλαίσιο ενός ποινικού δικαίου της ενοχής (Schuldstrafrecht) αμφίβολη, αφού η αναγνώριση ποινικής ευθύνης των κρατών καταλήγει σε παραδοχή συλλογικής ευθύνης και επομένως παραβιάζει τη θεμελιώδη αρχή της ενοχής.

Την βασική αυτή αντίρρηση δε μπορεί να ξεπεράσει η σκέψη ότι τα κράτη δεν είναι πλάσματα δικαίου, όπως τα λοιπά νομικά πρόσωπα, αλλ’ αποτελούν ζωντανές πραγματικότητες των οποίων τα εγκλήματα (π.χ. επιθετικός πόλεμος) εκτελούνται από μάζες πολιτών. Διότι οι ποινικές κυρώσεις πλήττουν όλους ανεξαιρέτως τους πολίτες του «υπαίτιου», κράτους, και επομένως και εκείνους που ήταν ολωσδιόλου αμέτοχοι στην πράξη (π.χ. βρέφη, υπέργηρους κλπ.), πράγμα που είναι αντίθετο προς θεμελιώδεις αρχές των περισσότερων σύγχρονων ποινικών συστημάτων (καμμιά ποινή χωρίς πράξη, καμμιά ποινή χωρίς ενοχή). Για τον ίδιο λόγο δεν ευσταθεί το επιχείρημα του Schwarzenberger ότι ποινική ευθύνη κρατών είναι δυνατή όπως ήταν στο παρελθόν δυνατή η ποινική ευθύνη σκλάβων (καίτοι εθεωρούντο res) και ζώων.

6. Πηγές του δικαίου των διεθνών εγκλημάτων

Στις πηγές του δικαίου των διεθνών εγκλημάτων συγκαταλέγονται τόσο οι διεθνείς συμβάσεις όσο και τα διεθνή έθιμα και οι θεμελιώδεις αρχές του διεθνούς δικαίου που αναγνωρίζουν τα πολιτισμένα έθνη. Τα εγκλήματα, επομένως, που τιμωρούνται κατά το διεθνές δίκαιο, είναι δυνατό να καθορίζονται όχι μόνο συμβατικά αλλά και εθιμικά. Έτσι, κατά το αγγλικό δίκαιο το αξιόποινο της πειρατείας πηγάζει άμεσα από το άγραφο διεθνές δίκαιο (piracy by the law of nations). Ομοίως το άρθρ. 7 § 2 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, μολονότι αναγνωρίζει την αρχή n.c.n.p.s.l., επιτρέπει τη δίωξη και τιμώρηση πράξεων που κατά το χρόνο τέλεσής τους ήταν άξιες ποινικού κολασμού σύμφωνα με τις γενικές

αρχές του δικαίου, τις αναγνωρισμένες από τα πολιτισμένα έθνη. Όμοιες επιφυλάξεις περιλαμβάνουν στις διατάξεις που αναγνωρίζουν την αρχή της νομιμότητας των εγκλημάτων πλείστα όσα διεθνή κείμενα, όπως: ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ, το Διεθνές Σύμφωνο του ΟΗΕ για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα, το Καταστατικό του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου.

Η πρακτικά σπουδαιότερη όμως πηγή του «ποινικού διεθνούς δικαίου» είναι οι διεθνείς συμβάσεις. Μεταξύ αυτών η σημαντικότερη είναι το Καταστατικό του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου που υιοθετήθηκε στη Ρώμη από τη Διεθνή Διάσκεψη του ΟΗΕ (κυρ. Ν 3003/2002) και το οποίο ορίζει ως εφαρμοστέο δίκαιο κατά σειρά ιεράρχησης τις διατάξεις αυτού, τις εφαρμοστέες συνθήκες και τους κανόνες διεθνούς δικαίου, ελλείψει δε αυτών τις γενικές αρχές του δικαίου, όπως αυτές προκύπτουν «από τις εθνικές νομοθεσίες διαφόρων νομικών συστημάτων του κόσμου», εφόσον αυτές δεν είναι ασυμβίβαστες με το Καταστατικό και το διεθνές δίκαιο. Το συμβατικό δίκαιο των διεθνών εγκλημάτων περιλαμβάνει τη γενοκτονία (Σύμβαση της Γενεύης της 29.12.1948, που κυρώθηκε με το ΝΔ 3091/1954), το έγκλημα του apartheid (Διεθνής Σύμβαση για την καταστολή και τιμωρία του εγκλήματος του apartheid της 30.11.1973), τα βασανιστήρια (Διεθνής Σύμβαση στα πλαίσια του ΟΗΕ της 10.12.1984 [κυρ. Ν 1782/1988] και Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την πρόληψη των βασανιστηρίων και της απάνθρωπης ή ταπεινωτικής μεταχείρισης που υπογράφηκε την 25.11.1987 και κυρώθηκε από τη Χώρα μας με το Ν 1949/1991), ορισμένα εγκλήματα πολέμου όπως π.χ. τα στρεφόμενα κατά αιχμαλώτων πολέμου (βλ. τις 4 Συμβάσεις της Γενεύης [«Συμβάσεις του Ερυθρού Σταυρού»] του 1949 και τα δύο πρόσθετα Πρωτόκολλα του 1977), αλλά και νεοπαγή διεθνή εγκλήματα όπως η τρομοκρατία (Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την καταστολή της τρομοκρατίας του 1977 [κυρ. Ν 1789/1988]), η σύλληψη ομήρων (βλ. Διεθνή Σύμβαση κατά της σύλληψης ομήρων της 18.12.1979 [κυρ. Ν 1688/1987] και Διεθνή Σύμβαση για την πρόληψη και τιμωρία των εγκλημάτων που στρέφονται κατά των διεθνώς προστατευομένων προσώπων κ.λπ. του 1973 [κυρ. Ν 1368/1983]) και η αεροπειρατεία (βλ. Σύμβαση του Τόκυο για παραβάσεις και ορισμένες άλλες πράξεις που τελούνται επί αεροσκαφών [1963], της Χάγης για την καταστολή της παράνομης κατάληψης αεροσκαφών [1970] και του Μόντρεαλ για την καταστολή παρανόμων πράξεων

στρεφομένων κατά της ασφάλειας της πολιτικής αεροπορίας [1971]). Oι διεθνείς, αυτές συμβάσεις καθιερώνoυν υποχρέωση των συμβαλλομένων κρατών να ποινικοποιήσουν με διατάξεις εσωτερικού δικαίου τα προβλεπόμενα εγκλήματα.

Έτσι π.χ. το άρθρ. 4 της Διεθνούς Σύμβασης για τα βασανιστήρια προβλέπει ότι κάθε κράτος - μέρος «μεριμνά ώστε όλες οι πράξεις βασανιστηρίων να αποτελούν εγκλήματα σύμφωνα με το ποινικό δίκαιο». Το ίδιο ισχύει για την απόπειρα, τη συνέργεια και κάθε μορφή συμμετοχής (§ 1). Ομοίως προβλέπεται ότι κάθε κράτος-μέρος «προβλέπει για τα εγκλήματα αυτά κατάλληλες ποινές, για τον καθορισμό των οποίων λαμβάνεται υπόψη ο σοβαρός χαρακτήρας αυτών των εγκλημάτων» (§ 2). Επίσης σύμφωνα με τη Διεθνή Σύμβαση κατά της σύλληψης ομήρων, «διαπράττει το έγκλημα της σύλληψης ομήρων οποιοσδήποτε συλλαμβάνει ένα πρόσωπο (“όμηρο”) ή το κρατά αιχμάλωτο και απειλεί ότι θα το σκοτώσει, θα το τραυματίσει ή ότι θα συνεχίσει να το κρατά αιχμάλωτο με σκοπό να εξαναγκάσει ένα τρίτο μέρος, δηλαδή ένα κράτος, μια διεθνή διακυβερνητική οργάνωση, ένα φυσικό ή νομικό πρόσωπο ή μια ομάδα προσώπων, να προβεί σε μια οποιαδήποτε πράξη ή να την αποφύγει ως ρητή ή σιωπηρή προϋπόθεση της απελευθέρωσης του ομήρου» (άρθρ. πρώτο § 1). Κατά την § 2 του ίδιου άρθρου έγκλημα αποτελεί και η απόπειρα καθώς και η συμμετοχή. Σύμφωνα με το άρθρ. 2 της ίδιας σύμβασης κάθε κράτος τιμωρεί τα εγκλήματα που προβλέπονται στο προηγούμενο άρθρο με τις κατάλληλες ποινές λαμβάνοντας υπόψη τη σοβαρή φύση των εγκλημάτων αυτών. Ανάλογες διατάξεις περιλαμβάνει και η Σύμβαση της Γενεύης για τη Γενοκτονία καθώς και το Πρωτόκολλο για την καταστολή πράξεων βίας σε αερολιμένες που εξυπηρετούν τη διεθνή πολιτική αεροπορία (κυρ. Ν 1913/1990) στο άρθρ. ΙΙ του οποίου περιγράφονται ειδικές υποστάσεις εγκλημάτων προς συμπλήρωση των προβλεπομένων από τη Σύμβαση του Μόντρεαλ του 1971. Πρόκειται δηλ. για επιταγές ποινικοποιήσεως (Pönalisierungsgebote) που δεσμεύουν τον κοινό νομοθέτη, αφού προέρχονται από κανόνες δικαίου υπέρτερης τυπικής ισχύος. Αυτό συμβαίνει επειδή η διεθνής κοινότητα μέχρι την ίδρυση του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου και των ad hoc διεθνών ποινικών δικαστηρίων δεν ήταν σε θέση να καταστείλει η ίδια τα διεθνή εγκλήματα, με αποτέλεσμα να μεταθέτει την ευθύνη για τη δίωξη και τιμωρία των διεθνών εγκλημάτων στα επιμέρους κράτη. Έτσι, πολλές φορές παρατηρείται αμοιβαία διείσδυση μεταξύ εθνικού και διεθνούς δικαίου, όταν η διεθνής έννομη τάξη αναγορεύει σε έγκλημα μια συμπεριφορά, την δίωξη της οποίας αναθέτει σε εθνικές έννομες τάξεις (οι οποίες ενίοτε αναλαμβάνουν το έργο αυτό αυτοβούλως -περίπτωση Eichmann). Χαρακτηριστικό αυτής της αμοιβαίας διείσδυσης είναι η αποσύνδεση του πρωτεύοντος (απαγορευτικού ή επιτακτικού) κανόνα από το δευτερεύοντα ή κυρωτικό. Ενώ ο πρώτος είναι κανόνας του διεθνούς δικαίου, ο δεύτερος είναι κανόνας του εσωτερικού.

7. Η δίωξη των διεθνών εγκλημάτων. Διεθνή και υβριδικά δικαστήρια

Η δίωξη των διεθνών εγκλημάτων επιτυγχάνεται κατά δύο τρόπους: είτε ευθέως δια των διεθνών δικαστηρίων, είτε εμμέσως δια των εθνικών δικαστηρίων.

Στην πρώτη περίπτωση όπου εφαρμόζεται το λεγόμενο direct enforcement model, η ποινική δίωξη ασκείται βάσει των διατάξεων του διεθνούς δικαίου, το δε διεθνές δικαστήριο εφαρμόζει τις διεθνείς (ουσιαστικές και δικονομικές) διατάξεις του Καταστατικού του. Τέτοια Διεθνή Ποινικά Δικαστήρια είναι το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο της Χάγης βάσει του Καταστατικού της Ρώμης και τα ad hoc Διεθνή Ποινικά Δικαστήρια για την πρώην Γιουγκοσλαβία (International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia –ICTY) και τη Ρουάντα (International Criminal Tribunal for Rwanda). Πλάι σ΄ αυτά έχουν λειτουργήσει ή λειτουργούν τα λεγόμενα υβριδικά διεθνή δικαστήρια, όπως τα δικαστήρια για το Τιμόρ-Λέστε (πρ. Ανατολικό Τιμόρ), τη Σιέρρα Λεόνε, την Καμπότζη, το Λίβανο, τη Βοσνία Ερζεγοβίνη και το Κόσοβο.

Στη δεύτερη περίπτωση, τώρα, του λεγόμενου indirect enforcement model, το εθνικό δικαστήριο εφαρμόζει εσωτερικές ποινικές διατάξεις οι οποίες έχουν ενσωματώσει διεθνείς ποινικούς κανόνες, κατά συμμόρφωση της εκάστοτε χώρας προς διεθνείς υποχρεώσεις της. Έτσι π.χ. ο Κlaus Barbie δικάστηκε στη Γαλλία βάσει του γαλλικού δικαίου για εγκλήματα κατά της Ανθρωπότητας που διέπραξε ως επικεφαλής της Gestapo κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, ο Dusko Tadic στη Γερμανία βάσει του γερμανικού δικαίου για εγκλήματα γενοκτονίας και βασανιστηρίων τελεσθέντων το 1992 στη Βοσνία (αργότερα παραδόθηκε στο ICTY). Ομοίως ο Αφρικανός Onesphore Rwabukombe, που δικάστηκε στη Γερμανία για πράξεις γενοκτονίας τελεσθείσες στη Ρουάντα.

8. Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο

Την 17 Ιουλίου 1998 υιοθετήθηκε από τη Διπλωματική Διάσκεψη του ΟΗΕ στη Ρώμη το Καταστατικό του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου που υπέγραψαν 120 κράτη (123 μέχρι το Νοέμβριο 2019) ενώ το καταψήφισαν επτά (Κίνα, ΗΠΑ, Ισραήλ, Ιράκ, Λιβύη, Υεμένη και Κατάρ) και το οποίο κυρώθηκε, όπως διορθώθηκε στις 19 Νοεμβρίου 1998 και στις 12 Ιουλίου 1999, από τη χώρα μας με το Ν 3003/2002. Έδρα του Δικαστηρίου ορίστηκε η Χάγη της Ολλανδίας.