ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗΝ ΥΓΕΙΑ ΚΑΙ COVID-19

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ

Η 11η Μαρτίου 2020 μπορεί, αναμφίβολα, να χαρακτηριστεί ως μια ημερομηνία-ορόσημο στη σύγχρονη ιστορία της ανθρωπότητας. Αιτία συνιστά η κήρυξη της ασθένειας από τον ιό COVID-19, κορωνοϊό ως παγκόσμια πανδημία, η οποία μαστίζει μέχρι και σήμερα την ανθρωπότητα, πλήττοντας χωρίς διακρίσεις όλα τα κράτη, αναπτυγμένα και μη. Μάλιστα, η ταυτόχρονη, ταχύτατη και ανεξέλεγ­κτη εξάπλωση του ιού σε παγκόσμιο επίπεδο καθιστούν ιδιαίτερη και μοναδική την πανδημία του κορωνοϊού. Εξάλλου, σύμφωνα με τις δηλώσεις του εκτελεστικού διευθυντή των Εκτάκτων Προγραμμάτων Υγείας του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, «δεν έχει παρατηρηθεί ποτέ ξανά στο παρελθόν ο έλεγχος μια πανδημίας που εξαπλώνεται ταυτόχρονα παντού. Ως εκ τούτου επιβάλλεται η υιοθέτηση δραστικών μέτρων από όλα τα κράτη και η ανάπτυξη μιας συντονισμένης πολιτικής». Τα τελευταία στατιστικά του διεθνούς Οργανισμού επισφραγίζουν τη σοβαρότητα της κατάστασης: τα επιβεβαιωμένα κρούσματα διεθνώς ξεπερνούν τα εκατόν εβδομήντα εκατομμύρια ενώ ο αριθμός θανάτων που οφείλεται στον κορωνοϊό κυμαίνεται αντίστοιχα πάνω από τα τρία εκατομμύρια, με αυξητικές τάσεις. Ο ίδιος ο Γενικός Γραμματέας Ηνωμένων Εθνών, Αντόνιο Γκουτέρες, έχει χαρακτηρίσει την τωρινή απειλή ως τη σημαντικότερη υγειονομική κρίση που σημαδεύει την ιστορία του Ορ-

γανισμού Ηνωμένων Εθνών τα 75 χρόνια ζωής του και απαιτείται αλληλεγγύη.

Σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, ολόκληρο το ευρωπαϊκό οικοδόμημα δέχτηκε -και συνεχίζει να δέχεται- πλήγματα σε όλους τους τομείς λειτουργίας του: οικονομικό, υγειονομικό, κοινωνικό. Η δράση της Ένωσης αναπτύσσεται συντεταγμένα με σκοπό την καταπολέμηση της πανδημίας και της συνακόλουθης κρίσης. Σύμφωνα με επίσημες δηλώσεις αξιωματούχων της Ένωσης, η συνεχιζόμενη κρίση που επήλθε εξαιτίας του κορωνοϊού μπορεί να χαρακτηριστεί ως «έκτακτη ανάγκη», με όλες τις παρεπόμενες συνέπειες, όπως ενδεικτικά η ανάγκη επαναπροσαρμογής όρων στις συναλλαγές και τις συμβατικές σχέσεις καθώς και ο επαναπροσδιορισμός όρων εργασίας. Η πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν δημιούργησε μια ομάδα αντιμετώπισης του κορωνοϊού σε πολιτικό επίπεδο, με σκοπό τον συντονισμό των μέτρων για την αντιμετώπιση της πανδημίας. Χαράσσεται μια πολυδιάστατη ενωσιακή στρατηγική που περιλαμβάνει την κινητοποίηση όλων των διαθέσιμων πόρων ώστε να επιτευχθεί αποτελεσματικότερη και ταχύτερη οργάνωση σε κρατικό επίπεδο για την αντιμετώπιση της πανδημίας.

Όπως ομόφωνα διαπίστωσαν οι Ευρωπαίοι ηγέτες στην πρόσφατη σύνοδο που πραγματοποιήθηκε διαδικτυακά στις 25 Φεβρουαρίου, στις προτεραιότητες της ενωσιακής πολιτικής βρίσκονται η έγκριση, η παραγωγή και η διανομή εμβολίων καθώς και οι εκστρατείες εμβολιασμού. Παράλληλα, στόχος είναι η καταπολέμηση της παραπληροφόρησης, η ανάκαμψη της οικονομίας και η αξιοποίηση της ψηφιακής τεχνολογίας.

Καθημερινά, λαμβάνονται μέτρα με στόχο τον περιορισμό της ταχύτητας εξάπλωσης της πανδημίας και την προστασία της δημόσιας υγείας. Απώτερος σκοπός είναι όχι μόνο η καταστολή αλλά και η πρόληψη νέων κινδύνων εξαιτίας του κορωνοϊού. Εξάλλου, παρόλο που σύμφωνα με τις πρόσφατες εξελίξεις η εξάπλωση της πανδημίας του κορωνοϊού παρουσιάζει σημαντική ύφεση και τα περισσότερα πλέον κράτη μέλη της Ένωσης έχουν «απελευθερώσει» τα αυστηρά μέτρα που είχαν υιοθετήσει, ο φόβος για την επανέξαρση του ιού εξακολουθεί να είναι ορατός.

Κοινή συνισταμένη όλων των πολιτικών που υιοθετούνται τόσο σε ενωσιακό θεσμικό επίπεδο όσο και σε κρατικό είναι η προστασία της δημόσιας υγείας, η οποία τίθεται ως νομική βάση για την εφαρμογή τους. Εντούτοις, σε κάθε περίπτωση η τήρηση αρχών δικαίου και ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων πρέπει να υφίστανται πάντα. Σύμφωνα με τη Γενική Γραμματέα του Συμβουλίου της Ευρώπης «μπορεί ο ιός να καταστρέφει τις ζωές πολλών καθώς και οτιδήποτε είναι κοντά μας, δεν θα πρέπει όμως να καταστρέψει τις αξίες μας

και να διαβρώσει την ελεύθερη κοινωνία». Γι’ αυτόν το λόγο κοινοποίησε πολύ πρώιμα, στην αρχή της πανδημίας, σχετικές κατευθυντήριες γραμμές στις κυβερνήσεις των κρατών μελών του Συμβουλίου όπου, παραδέχοντας την ύπαρξη έκτακτων συνθηκών και τη δυνατότητα εισαγωγής περιορισμών στην απόλαυση δικαιωμάτων και ελευθεριών λόγω της πανδημίας, υπογράμμιζε την επιτακτική ανάγκη σεβασμού των δημοκρατικών αρχών και του πυρήνα των θεμελιωδών δικαιωμάτων, έτσι όπως έχουν καθοριστεί μέσα από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.

Μέσα σε τέτοιες πρωτόγνωρες συνθήκες, αναπόφευκτα δοκιμάζεται η εμπιστοσύνη σε θεσμούς και αξίες και κλονίζονται τα ανθρώπινα δικαιώματα, σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής, ατομικής και κοινωνικής. Η έννοια της «αλληλεγγύης» ως αξία, ξεχωριστή ηθική και ιδέα, ως αρχή εποικοδομητικής και καλόπιστης συνεργασίας μεταξύ των κρατών στο διεθνές δίκαιο αλλά και ως στόχος ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, τοποθετείται στο επίκεντρο όλων των δράσεων και επηρεάζεται ιδιαίτερα. Η κατοχύρωση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων πραγματώνεται μέσω της νομικής επιστήμης και αποτελεί πλέον δείγμα πολιτισμού και προϋπόθεση για κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη. Το δίκαιο οφείλει να λειτουργεί ως θεματοφύλακας διαχρονικών αξιών και ιδανικών και ταυτόχρονα να ρυθμίζει δυναμικά τις τρέχουσες εξελίξεις.

Κατόπιν όλων των ανωτέρω, χρήζει ξεχωριστού επιστημονικού ενδιαφέροντος και νομικής ανάλυσης η επίδραση της πανδημίας στην άσκηση θεμελιωδών δικαιωμάτων, ατομικών και κοινωνικών. Το

ενδιαφέρον αυξάνεται από τη στιγμή που τον τελευταίο χρόνο σε εθνικό επίπεδο όλα τα κράτη της Ένωσης έχουν λάβει μέτρα και πολιτικές για την αντιμετώπιση της κατάστασης, με αναπόφευκτη συνέπεια τον περιορισμό στην απόλαυση συνταγματικών ελευθεριών. Νομικό θεμέλιο τοποθετείται η προστασία της υγείας. Ωστόσο, το εύρος του εν λόγω δικαιώματος και το πεδίο εφαρμογής του δεν είναι απόλυτο και δεν δικαιολογεί οποιαδήποτε αυστηρότητα. Η νομιμότητα των μέτρων που τέθηκαν ή/και τίθενται σε ισχύ αμφισβητείται πλέον όλο και περισσότερο σε αρκετές εθνικές έννομες τάξεις από τις δικαστικές αρχές. Ταυτόχρονα, εθνικές ρυθμιστικές αρχές, όπως η εποπτική αρχή προστασίας προσωπικών δεδομένων και δικαιωμάτων του παιδιού, εκδίδουν συστάσεις και οδηγίες για την τήρηση των αρχών νομιμότητας και δικαίου. Επίσης αρκετές οργανώσεις και ενώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, δικηγορικοί σύλλογοι εναντιώνονται στη λήψη περιοριστικών μέτρων και στη θέσπιση νόμων για την καταπολέμηση της πανδημίας, υποστηρίζοντας την έκδηλη αντίθεσή τους τόσο σε σχέση με το Σύνταγμα όσο και με ευρωπαϊκές και διεθνείς συνθήκες.

Εύλογα γεννάται το ερώτημα: είναι δυνατή και σε ποιο βαθμό η επέμβαση αυτή στην άσκηση των δικαιωμάτων μας; Δικαιολογούν οι έκτακτες συνθήκες που έχουν δημιουργηθεί τη λήψη αυστηρών μέτρων; Ποια είναι τα όρια του δικαιώματος στην υγεία και πώς μπορεί να επιτευχθεί η αρμονική σύζευξη με άλλα δικαιώματα; Οι απαντήσεις στα ερωτήματα θα δοθούν υπό το φως των ευρωπαϊκών και διεθνών κειμένων, ιδιαίτερα της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου καθώς και με αναφορές, όπου κρίνεται σκόπιμο, σε εθνικές συνταγματικές διατάξεις. Στο επίκεντρο της μελέτης παρατίθενται ενδεικτικά ζητήματα συνταγματικών ελευθεριών και δικαιωμάτων, όπως διαμορφώνονται και επηρεάζονται στο σύγχρονο περιβάλλον σε συσχετισμό πάντα με το δικαίωμα στην υγεία.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Το δικαίωμα στην υγεία: έννοια, περιεχόμενο και ρυθμιστικό καθεστώς

ΕΝΟΤΗΤΑ ΠΡΩΤΗ

Το ευρύτερο διεθνές θεσμικό πλαίσιο για την υγεία

Αρχικά, θα πρέπει να τονιστεί ότι το δικαίωμα στην υγεία αποτελεί ένα διεθνώς κατοχυρωμένο και θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα, μέσα από πληθώρα νομοθετικών κειμένων και ανακηρύσσεται ως τέτοιο από Διεθνείς Οργανισμούς. Στο προοίμιο του καταστατικού του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας η υγεία ορίζεται ως «η κατάσταση πλήρους σωματικής, ψυχικής και κοινωνικής ευεξίας και όχι μόνο η απολύτρωση από ασθένεια και αναπηρία». Το πεδίο εφαρμογής του δικαιώματος είναι οικουμενικό και καθολικό, συνιστώντας δείκτη προόδου και ανάπτυξης. Τούτο καθώς -όπως ορίζεται στο κείμενο- η απόλαυση του υψηλότερου δυνατού επιπέδου υγείας είναι ένα από τα θεμελιώδη δικαιώματα κάθε ανθρώπου χωρίς διάκριση φυλής, θρησκείας, πολιτικών πεποιθήσεων, οικονομικής ή κοινωνικής κατάστασης. Η υγεία όλων των λαών είναι θεμελιώδης για την επίτευξη ειρήνης και ασφάλειας και εξαρτάται από την πληρέστερη συνεργασία ατόμων και κρατών. Γι’ αυτόν τον λόγο υπογραμμίζεται ότι οι ενέργειες οποιουδήποτε Κράτους στην προώθηση και προστασία της υγείας έχουν καθολικές επιπτώσεις.

Οι διαφορετικοί ρυθμοί ανάπτυξης σε διάφορες χώρες εμποδίζουν τη διασφάλιση ενός ποιοτικού επιπέδου υγείας, τον έλεγχο και την καταπολέμηση των ασθενειών, ιδίως των μεταδοτικών ασθενειών, με αποτέλεσμα να προκύπτουν κοινοί κίνδυνοι για όλους. Παράλληλα, η υγιής ανάπτυξη του παιδιού κρίνεται βασικής σημασίας. Κρίσιμος παράγοντας για την εξασφάλιση ικανοποιητικής, αρμονικής και υγιούς συμβίωσης σε παγκόσμια κλίμακα θεωρείται η επαρκής, συνεχής και κατάλληλη δράση της ιατρικής κοινότητας με σκοπό την ευαισθητοποίηση του κοινού σε θέματα υγείας. Η ενημερωμένη γνώμη και η ενεργή συνεργασία εκ μέρους του κοινού είναι υψίστης σημασίας για τη βελτίωση της υγείας των ανθρώπων. Σε πολιτειακό επίπεδο, οι κυβερνήσεις έχουν ευθύνη για την υγεία των λαών τους, η οποία μπορεί να εκπληρωθεί μόνο με την εφαρμογή κατάλληλων υγειονομικών και κοινωνικών μέτρων. Βασική επιδίωξη είναι η ανάπτυξη συστημάτων χρηματοδότησης της υγείας με στόχο τη διασφάλιση της καθολικής πρόσβασης στο σύστημα υγείας.

Η Οικουμενική Διακήρυξη Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΟΔΔΑ) προσφέρει πολύτιμες κατευθυντήριες γραμμές ως προς την ερμηνεία του ιδιαίτερου περιεχομένου του δικαιώματος στην υγεία. Αξίζει να τονιστεί ότι παρόλο που το κείμενο της Διακήρυξης δεν έγινε αναπόσπαστο μέρος του εσωτερικού δικαίου των κρατών μελών του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών, σε αντίθεση με τον Χάρτη ΟΗΕ, στερούμενο ίσης νομικής αξίας με αυτόν, πολλά συντάγματα κρατών ενσωμάτωσαν αυτούσια ή μερικά διατάξεις του. Συνεπώς, αποτελεί πλούσια πηγή δικαίου και μάλιστα την πρώτη που υιοθέτησε παγκόσμιος Οργανισμός στο πεδίο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Λόγω της ξεχωριστής νομικής και πολιτικής της φύσης και της οικουμενικής της διάστασης, εύλογα θεωρείται μαζί με τα δύο διεθνή Σύμφωνα του ΟΗΕ ως η «βίβλος» των δικαιωμάτων του ανθρώπου.

Αναφερόμενη στον τομέα της υγείας, η ΟΔΔΑ στο άρθρο 25 ορίζει ότι «καθένας έχει δικαίωμα σε ένα βιοτικό επίπεδο ικανό να εξασφαλίσει στον ίδιο και στην οικογένεια του υγεία και ευημερία...ιατρική περίθαλψη...δικαίωμα σε ασφάλιση για την αρρώστια...όπως και για όλες τις άλλες περιπτώσεις που στερείται τα μέσα της συντήρησής του, εξαιτίας περιστάσεων ανεξαρτήτων της θέλησης του». Η ερμηνεία της ανωτέρω διάταξης συνίσταται στην εξασφάλιση κατ’ ελάχιστο στοιχειωδών συνθηκών για την ικανοποίηση βασικών ανθρωπίνων αναγκών και τη διάθεση των προαπαιτούμενων που αφορούν σε κοινοτικές υπηρεσίες, όπως νερό και υγεία. Το κράτος πρέπει να λειτουργεί συντεταγμένα και μεθοδικά και να προνοεί για την ύπαρξη ουσιωδών δομών πρόνοιας. Η παροχή κοινωνικής ασφάλειας θεωρείται επιτακτική ανάγκη, ιδιαίτερα σε ανθρώπους που δεν μπορούν να την αποκτήσουν με ίδιους πόρους. Η ανθρωπιστική πολιτική οφείλει να επεκτείνεται με ιδιαίτερη μέριμνα σε όσους βρίσκονται σε απόλυτη δυσπραγία και ένδεια και υφίστανται στερήσεις λόγω διακρίσεων.

Επισφραγίζοντας τη σχετική πρόνοια της Οικουμενικής Διακήρυξης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, στο άρθρο 12 του Συμφώνου για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Πολιτιστικά Δικαιώματα κατοχυρώνεται το δικαίωμα του καθενός σε ένα υψηλότερο επίπεδο σωματικής και ψυχικής υγείας, το οποίο συνίσταται, αφενός, στη θετική υποχρέωση

των κρατών λήψης μέτρων για την απόλαυση και προστασία του, αφετέρου στην αρνητική υποχρέωση αποχής από οποιαδήποτε ενέργεια ή παράλειψη που θα μπορούσαν να θέσουν σε κίνδυνο την άσκηση του δικαιώματος. Κατά συνέπεια, η υιοθέτηση μέτρων, νομοθετικής και άλλης φύσεως, με στόχο την συγκρότηση ενός προσαρμοσμένου στις ανάγκες των πολιτών συστήματος υγείας θεωρείται επιβεβλημένη.

Σε αυτό το σημείο κρίνεται σκόπιμη η προσθήκη δύο επισημάνσεων ως προς την ερμηνεία του δικαιώματος στην υγεία: το Σύμφωνο για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Πολιτιστικά Δικαιώματα διευρύνει το περιεχόμενο του δικαιώματος. Στο γενικό σχόλιο υπ’ αριθμ. 14 ορίζεται ότι «η υγεία είναι ένα θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα απαραίτητο για την άσκηση άλλων ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Κάθε άνθρωπος δικαιούται την απόλαυση του υψηλότερου δυνατού επιπέδου υγείας που οδηγεί σε μια αξιοπρεπή διαβίωση. Η θεμελίωση του δικαιώματος στην υγεία μπορεί να επιδιωχθεί μέσω πολλών, συμπληρωματικών μεθόδων, όπως της διαμόρφωσης πολιτικών για την υγεία ή της εφαρμογής προγραμμάτων υγείας υπό την αιγίδα του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ), ή της έγκρισης συγκεκριμένων νομικών εργαλείων. Επιπλέον, το δικαίωμα στην υγεία περιλαμβάνει ορισμένες διαστάσεις που είναι νομικά εκτελεστές». Η τελευταία αναφορά συμβαδίζει με τη νομική φύση του Συμφώνου καθώς τα δικαιώματα που κατοχυρώνει είναι αγώγιμα, με την έννοια ότι παρέχεται στα άτομα το δικαίωμα υποβολής ατομικής αναφοράς

ενώπιον της Επιτροπής Οικονομικών, Κοινωνικών και Πολιτιστικών Δικαιωμάτων, υπό τον όρο προηγούμενης κύρωσης από τα κράτη του Προαιρετικού Πρωτοκόλλου που προνοεί την ατομική αναφορά.

Παράλληλα, σύμφωνα πάντα με το προαναφερθέν Γενικό Σχόλιο που αποσαφηνίζει τη διάταξη του άρθρου 12 του Συμφώνου, το δικαίωμα στην υγεία δεν πρέπει να νοείται ως αξίωση του ατόμου από την πολιτεία να είναι υγιές: πιο συγκεκριμένα, είναι αδύνατη και ουτοπική η παροχή προστασίας από κάθε πιθανή αιτία πρόκλησης βλάβης στην υγεία του ανθρώπου. Ωστόσο, θεμελιώδης υποχρέωση της πολιτείας είναι να προσφέρει το δικαίωμα για όλους χωρίς διάκριση στην απόλαυση διαφορετικών υπηρεσιών, εγκαταστάσεων και αγαθών καθώς και κατάλληλων συνθηκών διαβίωσης που είναι απαραίτητες για τη διασφάλιση ενός όσο το δυνατόν υψηλότερου βιοτικού επιπέδου. Κατ’ επιταγήν των προνοιών της Οικουμενικής Διακήρυξης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου το δικαίωμα στην υγεία περιλαμβάνει όχι μόνο τις υπηρεσίες υγειονομικής περίθαλψης αλλά και τις προϋποθέσεις που καθορίζουν την υγεία μας,

όπως: πρόσβαση σε ασφαλές πόσιμο νερό, επαρκή αποχέτευση και στέγαση, επαρκή τροφή, υγιείς συνθήκες εργασίας και περιβάλλοντος και πρόσβαση σε εκπαίδευση και πληροφορίες που σχετίζονται με την υγεία.

Αναμφίβολα, πλούσιο υλικό ως προς τις διαστάσεις του δικαιώματος στην υγεία, το πεδίο εφαρμογής του και τις πιθανές αλληλεπιδράσεις του με άλλα δικαιώματα προσφέρει η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, μέσω της εκτεταμένης νομολογίας που έχει αναπτύξει το Δικαστήριο του Στρασβούργου. Ειδικότερα, το άρθρο 8 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης προσφέρει σημαντική βοήθεια. Έχει ξεχωριστή αρχιτεκτονική δομή καθώς στην πρώτη παράγραφό του προστατεύονται τέσσερα έννομα συμφέροντα: η ιδιωτική και οικογενειακή ζωή, η κατοικία και αλληλογραφία. Κοινή συνισταμένη όλων των συμφερόντων είναι η προστασίας της ιδιωτικότητας, η οποία αποτελεί μια έννοια με ευρύτατο περιεχόμενο και περιλαμβάνει πολλαπλές εκφάνσεις της σωματικής και κοινωνικής ταυτότητας του ατόμου, όπως το όνομα, την εικόνα, την σωματική και ψυχική ακεραιότητα όπως και την γενικότερη ανάπτυξη της προσωπικότητας.

Η δεύτερη παράγραφος του άρθρου προβλέπει εξαντλητικά τις προϋποθέσεις περιορισμού απόλαυσης του προστατευομένου δικαιώματος, οι οποίες εφαρμόζονται σωρευτικά και είναι οι ακόλουθες: α) η ύπαρξη προηγούμενης νομοθετικής πρόβλεψης (αρχή νομιμότητας), β) η επιδίωξη συγκεκριμένου νόμιμου σκοπού, όπως αυτός ορίζεται σχετικά (αρχή του σκοπού) και γ) η εξέταση του κριτηρίου της αναγκαιότητας περιορισμού του δικαιώματος σε μια δημοκρατική κοινωνία (αρχή αναλογικότητας).

Κατά συνέπεια, η υγεία είναι απόλυτα συνυφασμένη με την ανθρώπινη υπόσταση καλύπτοντας ποικίλες διαστάσεις. Περιορισμοί στην απόλαυση του δικαιώματος μπορούν να τεθούν αλλά υπό αυστηρές προϋποθέσεις. Παράλληλα, η υγεία προσδιορίζεται έμμεσα σε συσχετισμό με άλλες θεμελιώδεις διατάξεις της Σύμβασης, όπως των άρθρων 2 και 3 περί προστασίας της ζωής και απαγόρευσης των βασανιστηρίων, αντίστοιχα. Αξίζει να υπογραμμιστεί μάλιστα ότι αναδεικνύεται τόσο ως ατομική ως στοιχείο ιδιωτικότητας, υπό το πρίσμα των άρθρων 8 και 3, όσο και ως συλλογική, καθώς υπό το πρίσμα του άρθρου 2 τα κράτη οφείλουν να προστατεύουν τη ζωή αναλαμβάνοντας αρνητικές και θετικές υποχρεώσεις. Πιο συγκεκριμένα,

πρέπει να απέχουν από κάθε πράξη η οποία θα μπορούσε να προκαλέσει σκόπιμα και παράνομα το θάνατο ενός προσώπου. Αφετέρου, στο πεδίο των θετικών υποχρεώσεων, απαιτείται η υιοθέτηση και εφαρμογή κατάλληλου νομικού και διοικητικού πλαισίου, με συνακόλουθη ύπαρξη μέσων επιβολής του, ώστε να επιτυγχάνεται η προληπτική και κατασταλτική αντιμετώπιση των παραβιάσεων του δικαιώματος στη ζωή. Συναφώς προς αυτή τη διαπίστωση έχει κριθεί μέσω συγκεκριμένων αποφάσεων του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ότι τα κράτη υποχρεούνται κατόπιν σχετικής νομοθετικής διάταξης να θεσπίσουν κατάλληλες δομές υγείας και πρόνοιας, σε δημόσιο και ιδιωτικό τομέα, προκειμένου να εγγυηθούν τη θωράκιση της υγείας των ασθενών τους. Οποιαδήποτε παράλειψη, αμέλεια, έλλειψη οργάνωσης στη συγκρότηση και εφαρμογή αυτής της πολιτικής παραβιάζει το δικαίωμα στη ζωή, ζημιώνοντας ουσιωδώς την υγεία. Εντούτοις, αξίζει να τονιστεί ότι το Δικαστήριο του Στρασβούργου στην τέταρτη διακρατική προσφυγή Κύπρου κατά Τουρκίας δίστασε να υποδείξει στα συμβαλλόμενα κράτη την υποχρέωση παροχής ορισμένου επιπέδου ιατρικών υπηρεσιών. Ως πιθανή εξήγηση μπορεί να προβληθεί η απροθυμία του Δικαστηρίου να εμπλακεί σε ζητήματα καθαρής κρατικής δημοσιονομικής πολιτικής, εξαιτίας της αντικειμενικής ανισότητας στα κράτη μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης στον τομέα οργάνωσης της υγειονομικής πολιτικής. Σε κάθε περίπτωση όμως, με μια σειρά αποφάσεων, καταδίκασε το κράτος λόγω ανεπαρκούς παροχής ιατρικής φροντίδας σε ασθενή που πηγάζει από ελαττωματική συγκρότηση της πολιτικής πρόνοιας. Κατ’ επέκταση, η υγεία θα πρέπει να θεωρείται τόσο ατομικό όσο και κοινωνικό αγαθό.

Τέλος, ως προς το διεθνές ρυθμιστικό πλαίσιο, εξαιρετική σημασία προσλαμβάνει το δικαίωμα στην υγεία με αποδέκτη το παιδί, όπου σύμφωνα με τη Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού και τα Προαιρετικά Πρωτόκολλα τα κράτη οφείλουν να εξασφαλίσουν όλες τις απαραίτητες συνθήκες για ένα ασφαλές και υποστηρικτικό περιβάλλον για την υγεία. Ενδεικτικά, αναφέρονται η πρόνοια ανάπτυξης προληπτικής ιατρικής φροντίδας και υπηρεσιών οικογενειακού προγραμματισμού, η κατοχύρωση απαραίτητης ιατρικής περίθαλψης και η διεθνής συνεργασία.

ΕΝΟΤΗΤΑ ΔΕΥΤΕΡΗ

Η ρύθμιση του δικαιώματος στην υγεία σε ενωσιακό επίπεδο

Παρόμοιο προς το διεθνές κρίνεται και το αντίστοιχο ρυθμιστικό καθεστώς σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αρχικά, θα πρέπει να επισημανθεί ότι η ασφάλεια του τομέα της δημόσιας υγείας υπάγεται στις συντρέχουσες αρμοδιότητες της Ένωσης, σύμφωνα με σχετική διάταξη. Κατ’ επέκταση, η Ευρωπαϊκή Ένωση και τα κράτη μέλη μπορούν να νομοθετήσουν και να εγκρίνουν νομικά δεσμευτικές πράξεις. Οι χώρες ασκούν την αρμοδιότητά τους όπου η Ένωση δεν ασκεί ή έχει αποφασίσει να μην ασκήσει την αρμοδιότητά της. Παράλληλα, η βελτίωση και προστασία της ανθρώπινης υγείας υπάγεται στις υποστηρικτικές αρμοδιότητες της Ένωσης όπου η Ένωση μπορεί να παρέμβει μόνο για να υποστηρίζει, να συντονίζει ή να συμπληρώνει τη δράση των κρατών μελών της. Οι νομικά δεσμευτικές πράξεις της Ένωσης δεν πρέπει να προϋποθέτουν την εναρμόνιση των νομοθετικών και κανονιστικών διατάξεων των μελών της.

Σε αντιστοιχία με τα παραπάνω, το άρθρο 168 Συνθήκης Λειτουργίας Ευρωπαϊκής Ένωσης αφιερώνεται ξεχωριστά στη ρύθμιση της δημόσιας υγείας και προβλέπει ρητά τα ακόλουθα:

Κατά τον καθορισμό και την εφαρμογή όλων των πολιτικών και δράσεων της Ένωσης, εξασφαλίζεται υψηλού επιπέδου προστασία της υγείας του ανθρώπου.

Η δράση της Ένωσης, η οποία συμπληρώνει τις εθνικές πολιτικές, αποβλέπει στη βελτίωση της δημόσιας υγείας, καθώς και στην πρόληψη της ανθρώπινης ασθένειας σε όλες τις μορφές της και στην αποτροπή των πηγών κινδύνου για την σωματική και ψυχική υγεία. Η δράση αυτή καλύπτει την καταπολέμηση των μεγάλων πληγών της ανθρωπότητας στον τομέα της υγείας, ευνοώντας τη διερεύνηση των αιτίων τους, της μετάδοσης και της πρόληψής τους, καθώς και την ενημέρωση και τη διαπαιδαγώγηση στον τομέα της υγείας καθώς και την επαγρύπνηση για τις σοβαρές διασυνοριακές απειλές κατά της υγείας, την κήρυξη συναγερμού σε περίπτωση τέτοιων απειλών και την καταπολέμησή τους.

Το εν λόγω άρθρο κρίνεται εξαιρετικά σημαντικό καθώς αποτυπώνει ουσιωδώς τόσο το νόημα όσο και το περιεχόμενο του δικαιώματος στην υγεία. Ειδικότερα, η δημόσια υγεία προσδιορίζεται τόσο ως σωματική όσο και ως ψυχική. Αποδέκτες του δικαιώματος καθορίζονται όλοι οι πολίτες, ανεξαρτήτως γεωγραφικού προσδιορισμού, με αποτέλεσμα να θεωρείται ως ένα είδος «διασυνοριακού» δικαιώματος. Εκείνο που χρήζει ξεχωριστής επισήμανσης είναι η πρόβλεψη σύμφωνα με την οποία η υποχρέωση εξασφάλισης υψηλού επιπέδου προστασίας της υγείας του ανθρώπου πρέπει να διαπερνά «τον καθορισμό και την εφαρμογή όλων των πολιτικών και δράσεων της Ένωσης». Τούτο συνιστά μια «οριζόντια ρήτρα» υπό την έννοια ότι η προαναφερθείσα υποχρέωση αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο όλων των πολιτικών της Ένωσης, απαιτείται η υλοποίησή της και δεν αρκεί η απλή ενσωμάτωσή της. Ως εκ τούτου,

θεσμοθετείται μια ουσιαστικού δικαίου υποχρέωση τόσο των ενωσιακών οργάνων όσο και των κρατών μελών κατά την άσκηση των αρμοδιοτήτων τους και κατά την εφαρμογή του ενωσιακού δικαίου. Τούτο επισφραγίζεται και από τη νομολογία του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Στη δεύτερη παράγραφο, επιβεβαιώνεται η καθιέρωση της συντρέχουσας αρμοδιότητας της Ένωσης σε θέματα υγείας καθόσον ορίζεται ρητά ότι «η Ένωση ενθαρρύνει τη συνεργασία μεταξύ κρατών μελών στους τομείς που αναφέρει το παρόν άρθρο και, εν ανάγκη, στηρίζει τη δράση τους». Η υποστηρικτική και συντονιστική αρμοδιότητα της Ένωσης υποδηλώνεται μέσω της ρητής δέσμευσης των κρατών μελών να ενημερώνουν το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο για τις δράσεις και τις πολιτικές που υιοθετούν.

Επιπρόσθετα, η Ένωση ενθαρρύνει και υποστηρίζει τη συνεργασία των κρατών μελών και δύναται να θεσπίσει, κάτω από συγκεκριμένες διαδικασίες, τη θέσπιση μέτρων υψηλών προδιαγραφών ποιότητας και ασφάλειας της υγείας. Παράλληλα, στο ίδιο άρθρο ορίζεται ότι το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο «μπορούν να θεσπίζουν μέτρα ενθάρρυνσης της προστασίας και της βελτίωσης της υγείας του ανθρώπου, και ιδίως για την καταπολέμηση των σοβαρών ασθενειών με διασυνοριακή διάσταση, την επαγρύπνηση κατά σοβαρών διασυνοριακών απειλών κατά της υγείας, την κήρυξη συναγερμού σε παρόμοιες περιπτώσεις και την καταπολέμησή τους». Σε όλες τις περιπτώσεις επιβεβαιώνεται ο βασικός κανόνας σεβασμού, εκ μέρους των ευρωπαϊκών οργάνων, της κρατικής αρμοδιότητας σε θέματα υγείας, όπως ενδεικτικά σε περιπτώσεις οργάνωσης και παροχής υγειονομικών υπηρεσιών και ιατρικής περίθαλψης. Τέλος, όπως επίσης ορίζεται στο ίδιο άρθρο, «το Συμβούλιο, μετά από πρόταση της Επιτροπής, διατυπώνει επίσης συστάσεις για τους σκοπούς» που αυτό προβλέπει.

Συμπερασματικά, η ενωσιακή δράση στον τομέα της δημόσιας υγείας προσλαμβάνει τόσο προληπτικό όσο και ενεργητικό χαρακτήρα. Επιδιώκεται, αφενός, η αποτροπή κινδύνων για τη σωματική και ψυχική υγεία και, αφετέρου, απαιτείται η λήψη κατάλληλων μέτρων με σκοπό την καταπολέμηση ιδιαίτερα σοβαρών ασθενειών που πλήττουν μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού, την ενημέρωση και την ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης σε θέματα υγείας.

Τέλος, η ρύθμιση του δικαιώματος στην υγεία σε ενωσιακό επίπεδο προσδιορίζεται σύμφωνα με το άρθρο 35 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ο οποίος με τη Συνθήκη Λισσαβόνας απέκτησε νομική δεσμευτική ισχύ. Σύμφωνα με το εν λόγω άρθρο προβλέπεται το δικαίωμα πρόσβασης κάθε προσώπου σε ποιοτικές υπηρεσίες υγείας, σύμφωνα με τις προϋποθέσεις που ορίζονται στις εθνικές νομοθεσίες και πρακτικές, ενώ καθιερώνεται παράλληλα η υποχρέωση κάθε κράτους για την προστασία του δικαιώματος. Το πεδίο εφαρμογής του είναι εξαιρετικά ευρύ καθώς απευθύνεται καταρχήν στα ενωσιακά όργανα, δεσμεύοντας παράλληλα τα κράτη μέλη, σύμφωνα με τη θεμελιώδη διάταξη του άρθρου 51 του Χάρτη «όταν εφαρμόζουν το δίκαιο της Ένωσης». Συνεπώς, αφορά τόσο τα κράτη όσο και την ίδια την Ένωση. Το περιεχόμενό του καλύπτει δύο διαστάσεις: αφενός κατοχυρώνει ένα γνήσιο υποκειμενικό δικαίωμα στην υγειονομική περίθαλψη, αφετέρου επιτάσσει την εφαρμογή μιας αποτελεσματικής και οργανωμένης πολιτικής της Ένωσης με σκοπό την παροχή υψηλού επιπέδου υγείας στον πληθυσμό. Εξαιρετικής σημασίας κρίνεται επίσης η επισήμανση ότι

το άρθρο 35 του Χάρτη δεν προϋποθέτει νόμιμη διαμονή και διακίνηση στην Ευρωπαϊκή Ένωση, προκειμένου να τύχει απόλαυσης το παρεχόμενο δικαίωμα. Κατ’ επέκταση, φορέας του δικαιώματος είναι οποιοδήποτε πρόσωπο, ανεξαρτήτως εάν διαθέτει την ιθαγένεια κάποιου κράτους μέλους ή εάν διαμένει νόμιμα στο έδαφος της Ένωσης. Ως εκ τούτου, εδραιώνεται η αρχή της ισότητας και της αλληλεγγύης. Τέλος, αξίζει να τονιστεί ότι εναπόκειται ευρύ περιθώριο εκτίμησης στο κράτος της πολιτικής πρόσβασης στην υγειονομική προστασία. Τα κράτη μέλη απολαμβάνουν, σε μεγάλο σχετικά βαθμό, διακριτικής ευχέρειας στον καθορισμό του επιπέδου προστασίας της δημόσιας υγείας που επιθυμούν να εξασφαλίσουν καθώς και του τρόπου κατά τον οποίο θα επιτευχθεί το επίπεδο αυτό. Έτσι δικαιολογούνται οι διαφορετικές εθνικές πολιτικές στον τομέα της υγείας και ο διαφορετικός βαθμός προστασίας του δικαιώματος. Σε κάθε περίπτωση όμως η αρχή της αναλογικότητας και η αποστολή της πολιτείας ως κράτος δικαίου και πρόνοιας επιτάσσουν ένα ελάχιστο εγγυημένο πρότυπο ασφάλειας και υγείας.