ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΙΚΑΙΟ ΤΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ

Σελ. 9

Σελ. 10

1Στο διεθνές δίκαιο της ενέργειας εφαρμογή έχουν οι κλασικές πηγές του διεθνούς δικαίου, οι οποίες κωδικοποιούνται στο άρθρο 38 παρ. 1 του Καταστατικού του Διεθνούς Δικαστηρίου. Μάλιστα, παρά το ότι έχει εκφραστεί σκεπτικισμός μεταξύ άλλων και ως προς εάν το άρθρο 38 παρ. 1 περιέχει μία εξαντλητική απαρίθμηση των πηγών του διεθνούς δικαίου, δεν παύει να θεωρείται η πιο έγκυρη καταγραφή αυτών. Με βάση το παραπάνω άρθρο πηγές του διεθνούς δικαίου θεωρούνται οι διεθνείς συνθήκες, το διεθνές έθιμο, οι γενικές αρχές δικαίου και επικουρικές πηγές οι δικαστικές αποφάσεις και τα διδάγματα των πιο αναγνωρισμένων διεθνολόγων.

2Στο άρθρο 38 παρ. 1 στοιχείο β΄ του Καταστατικού ορίζεται το διεθνές έθιμο ως απόδειξη μίας γενικής πρακτικής, η οποία γίνεται αποδεκτή ως κανόνας δικαίου. Το έθιμο αποτελεί επομένως έναν άγραφο κανόνα, ο οποίος έχει δημιουργηθεί μέσω κρατικής πρακτικής

Σελ. 11

3Η κρατική πρακτική θα πρέπει να είναι συνεπής και ομοιόμορφη, χωρίς ωστόσο να απαιτείται και απόλυτη ομοιομορφία. Παράλληλα, θα πρέπει να είναι και εκτεταμένη, χωρίς να χρειάζεται και πάλι όλα τα κράτη να την υιοθετούν, εντούτοις δίνεται βαρύτητα στα κράτη που θίγονται άμεσα. Ο χρόνος δεν διαδραματίζει αποφασιστικό ρόλο, εφόσον και με την παρέλευση ενός σύντομου χρονικού διαστήματος μπορεί να δημιουργηθεί έθιμο. Είναι χρήσιμο το χρονικό στοιχείο, όμως, στη διάγνωση του κριτηρίου της συνέπειας. Έτσι, εάν τα κράτη υιοθετούν μία συγκεκριμένη συμπεριφορά χωρίς αποκλίσεις για μεγάλο χρονικό διάστημα, μπορεί να συναχθεί ασφαλέστερα η γέννηση ενός εθιμικού κανόνα. Κρατική πρακτική συνιστούν οι πράξεις των κρατών στη σχέση τους με άλλα κράτη, οι εθνικές νομοθεσίες, ακόμα και τα ψηφίσματα της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ.

4Η κρατική πρακτική με τα παραπάνω χαρακτηριστικά θα πρέπει να συνοδεύεται και από πεποίθηση δικαίου (opinion juris sive necessitatis). Τα κράτη θα πρέπει να έχουν την πεποίθηση ότι είναι νομικά δεσμευμένα να προβαίνουν σε κάποιες πράξεις ή παραλείψεις. Η opiniojuris συνήθως τεκμαίρεται, όταν υπάρχει γενικευμένη πρακτική, αλλά σε μία σημαντική μειοψηφία υποθέσεων το Δικαστήριο ζήτησε πιο ενεργητική απόδειξή της. Η opini ojuris προκύπτει, inter alia, από τις Διακηρύξεις της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ, τις παρατηρήσεις των κρατών στις εργασίες της Επιτροπής Διεθνούς Δικαίου ή από τη διπλωματική αλληλογραφία τους.

5Ένας εθιμικός κανόνας, σε αντίθεση με τους συμβατικούς κανόνες, δεσμεύει όλη τη διεθνή κοινότητα. Ωστόσο, ένα κράτος είναι δυνατόν να αποφύγει τη νομική δεσμευτικότητα

Σελ. 12

6Στο διεθνές δίκαιο της ενέργειας ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο διαδραματίζουν οι εθιμικοί κανόνες της διαρκούς κυριαρχίας του κράτους στις πλουτοπαραγωγικές του πηγές, της απαγόρευσης πρόκλησης διασυνοριακής βλάβης, της υποχρεωτικής συνεργασίας με γειτονικά κράτη σε περίπτωση διασυνοριακών περιβαλλοντικών κινδύνων και της υποχρεωτικής ειδοποίησης και συνεργασίας σε περίπτωση περιβαλλοντικής κρίσης. Ο κανόνας της διαρκούς κυριαρχίας του κράτους στις πλουτοπαραγωγικές του πηγές έχει την έννοια ότι τα κράτη και όχι οι λαοί ασκούν διαρκή κυριαρχία σε έμβιους ή άβιους πόρους, οι οποίοι μπορεί να είναι ανανεώσιμοι ή μη και βρίσκονται στο έδαφός τους. Έμβιοι πόροι θεωρούνται, λόγου χάρη, τα αλιεύματα και άβιοι τα ορυκτά καύσιμα. Το Ψήφισμα της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ για τη Διαρκή Κυριαρχία στις Πλουτοπαραγωγικές Πηγές του 1962 διεύρυνε τον όρο πλουτοπαραγωγικές πηγές συμπεριλαμβάνοντας σε αυτόν και τον φυσικό πλούτο του κράτους. Ο συγκεκριμένος κανόνας έχει επηρεάσει πάρα πολύ το διεθνές δίκαιο, με περισσότερο εμφανή την επιρροή του στη Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας του 1982 όσον αφορά τα δικαιώματα του κράτους στην Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ) και την υφαλοκρηπίδα. Η Συνθήκη για το Χάρτη Ενέργειας (ECT), υιοθέτησε τον παραπάνω κανόνα στο άρθρο 18, όσον αφορά τους ενεργειακούς πόρους, ενώ και το Δικαστήριο έχει αναφερθεί συχνά σε αυτόν.

7Στη συνέχεια, ο κανόνας της απαγόρευσης πρόκλησης διασυνοριακής βλάβης κωδικοποιείται στην Αρχή 2 της Διακήρυξης του Ρίο για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη (στο εξής: Διακήρυξη του Ρίο). Σύμφωνα με αυτόν, τα κράτη πρέπει να λαμβάνουν τα κατάλληλα μέτρα, προκειμένου να ελέγχονται μέσα στο έδαφός τους ή σε χώρους στους οποίους ασκούν δικαιοδοσία οι πηγές που μπορούν να προκαλέσουν παγκόσμια ή διασυνοριακή βλάβη. Περιεχόμενο του κανόνα αποτελεί και ο κανόνας της προσήκουσας επιμέλειας

Σελ. 13

8Ο κανόνας της υποχρεωτικής συνεργασίας με γειτονικά κράτη σε περίπτωση διασυνοριακών περιβαλλοντικών κινδύνων έχει την έννοια ότι κάθε κράτος έχει την υποχρέωση να συμβουλεύεται τα γειτονικά του κράτη παρέχοντάς τους όλες τις πληροφορίες που απαιτούνται σε περίπτωση παγκόσμιου ή διασυνοριακού κινδύνου από κάποια δραστηριότητα που λαμβάνει χώρα στο έδαφος του πρώτου. Τέλος, εθιμική υποχρέωση εισάγει και ο κανόνας της υποχρεωτικής ειδοποίησης και συνεργασίας σε περίπτωση περιβαλλοντικής κρίσης. Πράγματι, τα κράτη είναι υποχρεωμένα να ειδοποιούν έγκαιρα τα γειτονικά τους κράτη που αναμένεται να επηρεαστούν από κάποια σημαντική περιβαλλοντική καταστροφή που έλαβε χώρα στο έδαφός τους, προκειμένου να μπορούν τα δεύτερα να λάβουν μέτρα, για να ελαχιστοποιήσουν ή να αποφύγουν τη ζημία.

9Οι διεθνείς συνθήκες αποτελούν μαζί με το έθιμο μία από τις κύριες πηγές του διεθνούς δικαίου. Ως διεθνής συνθήκη ορίζεται στο άρθρο 2 παρ. 1 στοιχείο α΄ της Σύμβασης της Βιέννης για το Δίκαιο των Συνθηκών (στο εξής: Σύμβαση της Βιέννης) κάθε συμφωνία μεταξύ κρατών, σε γραπτή μορφή, η οποία διέπεται από το διεθνές δίκαιο. Ο ορισμός αυτός θεωρείται σήμερα ότι αποτελεί και εθιμικό κανόνα. Ο τίτλος που έχουν δώσει τα μέρη δεν έχει καμία σημασία για το χαρακτηρισμό μίας διεθνούς συμφωνίας ως συνθήκης, εφόσον πληρούνται όλες οι άλλες προϋποθέσεις. Η Σύμβαση της Βιέννης, ωστόσο, δίνει έναν πολύ περιορισμένο ορισμό της διεθνούς συνθήκης, αφήνοντας εκτός του ρυθμιστικού της πεδίου

Σελ. 14

10Όσον αφορά το διεθνές δίκαιο της ενέργειας δεν υπάρχει προς το παρόν μία διεθνής σύμβαση που να ρυθμίζει ζητήματα ενέργειας με οικουμενική αποδοχή. Το μεγάλο πρόβλημα της έλλειψης μίας ομοιόμορφης οικουμενικά ρύθμισης των ενεργειακών ζητημάτων αναπληρώνουν τα διάφορα fora ανά τον κόσμο και διάφοροι περιβαλλοντικοί και οικονομικοί θεσμοί, οι οποίοι προσπαθούν να συμπληρώσουν τα κενά. Την πιο επιτυχημένη προσπάθεια για τη ρύθμιση ενεργειακών ζητημάτων αποτελεί η Συνθήκη για το Χάρτη Ενέργειας (ECT), με 53 κράτη-μέλη, η οποία υπογράφτηκε το 1994 και τέθηκε σε ισχύ το 1998. Η Συνθήκη αυτή αποτελεί τη μοναδική που ρυθμίζει αποκλειστικά ζητήματα ενέργειας, ενώ στα μέλη της συμπεριλαμβάνονται η Ευρωπαϊκή Ένωση και τα κράτη της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Ατομικής Ενέργειας (ΕΥΡΑΤΟΜ). Η Συνθήκη αυτή στοχεύει στη ρύθμιση τεσσάρων βασικών ζητημάτων· στην προστασία των ξένων επενδύσεων, στην καθιέρωση αρχών μη-διάκρισης στο διεθνές εμπόριο που σχετίζεται με την ενέργεια, στην επίλυση των διαφορών μεταξύ των μελών της και στην προώθηση της ενεργειακής αποδοτικότητας, σε συνδυασμό με την προστασία του περιβάλλοντος.

11Ένα κράτος εκφράζει τη βούλησή του να δεσμευτεί από μία σύμβαση με την υπογραφή, ανταλλαγή οργάνων, επικύρωση, αποδοχή, έγκριση, προσχώρηση ή και με οποιονδήποτε άλλο τρόπο έχουν συμφωνήσει τα μέρη (άρθρο 11 της Σύμβασης της Βιέννης). Mία συνθήκη μπορεί να κωδικοποιεί προϋπάρχον έθιμο ή να αποκρυσταλλώνει έθιμο κατά τη στιγμή που αυτό γεννιέται (in statu nascendi). Τέλος, μπορεί να δημιουργεί έθιμο, όταν μία διάταξή της εφαρμόζεται ελεύθερα και από κράτη-μη μέλη της σύμβασης είτε στις σχέσεις τους με τα κράτη-μέλη της σύμβασης είτε στις μεταξύ τους σχέσεις, εφόσον όμως διαπιστώνεται και πεποίθηση δικαίου (opinion juris). Αξίζει να σημειωθεί ότι ένας εθιμικός κανόνας και ένας που απορρέει από σύμβαση, ακόμα κι αν έχουν το ίδιο ακριβώς περιεχόμενο, διατηρούν την αυτοτέλειά τους και βρίσκονται παράλληλα σε ισχύ. Έτσι, ο μόνος τρόπος ένας συμβατικός όρος να είναι δεσμευτικός και για κράτη-μη μέλη της σύμβασης είναι ο όρος αυτός να αποτελεί ταυτόχρονα κανόνα και του εθιμικού διεθνούς δικαίου.

12Μία διεθνής σύμβαση, προκειμένου να είναι δεσμευτική για τα συμβαλλόμενα μέρη της δεν αρκεί να έχει επικυρωθεί, αλλά θα πρέπει επιπλέον να έχει τεθεί σε ισχύ. Το ίδιο το

Σελ. 15

13Ένα κράτος, το οποίο έχει προσχωρήσει σε μία σύμβαση και δεσμεύεται από αυτή, οφείλει να την εφαρμόζει στην εδαφική του επικράτεια. Ως έδαφος του κράτους θεωρείται το χερσαίο έδαφος, το υπέδαφος, τα χωρικά ύδατα και ο υπερκείμενος εναέριος χώρος. Ζήτημα δημιουργείται σχετικά με την τήρηση των διεθνών υποχρεώσεων του κράτους στην υφαλοκρηπίδα και την Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη, στις οποίες ασκεί κυριαρχικά δικαιώματα αλλά όχι κυριαρχία.

14Ένα ζήτημα το οποίο παρουσιάζει αρκετές δυσχέρειες είναι το ζήτημα της ερμηνείας των συνθηκών. Ο πληρέστερος κανόνας ερμηνείας δίνεται στο άρθρο 31 της Σύμβασης της Βιέννης, το οποίο εκφράζει και εθιμικό διεθνές δίκαιο. Σύμφωνα με το άρθρο 31 μία συνθήκη ερμηνεύεται σύμφωνα με το συνηθισμένο νόημα των λέξεων, το γενικότερο πλαίσιο, υπό το φως του αντικειμένου και του σκοπού της και πάντοτε με καλή πίστη. Ταυτόχρονα, λαμβάνονται υπόψη και τυχόν μεταγενέστερες συμφωνίες ή η πρακτική των κρατών όσον αφορά την ερμηνεία της σύμβασης, όπως και άλλοι σχετικοί κανόνες του διεθνούς δικαίου δεσμευτικοί για τα κράτη-μέρη. Ως σχετικοί κανόνες θωρούνται αυτοί που ρυθμίζουν το ίδιο αντικείμενο

Σελ. 16

15Όσον αφορά τη λύση των συμβάσεων πολλές συμβάσεις ρυθμίζουν οι ίδιες ένα χρονικό διάστημα ισχύος και παύουν να βρίσκονται σε ισχύ με την παρέλευση αυτού. Άλλες μπορούν να λυθούν μόνο με σχετική συμφωνία όλων των μερών. Έτσι, η παραβίαση της συνθήκης από ένα μέρος δίνει το δικαίωμα στο άλλο μέρος να την λύσει ή να την αναστείλει στο σύνολό της ή εν μέρει (άρθρο 60 παρ. 1). Στις πολυμερείς συμβάσεις τα κράτη έχουν τη δυνατότητα, εφόσον το συμφωνήσουν, να αναστείλουν τη σύμβαση εξ ολοκλήρου ή εν μέρει ή να την τερματίσουν είτε μόνο στις σχέσεις τους με το μέρος που παραβίασε είτε ως προς όλα τα μέρη (άρθρο 60 παρ. 2 στοιχείο α΄). Παραβίαση της συνθήκης που δίνει τα παραπάνω δικαιώματα στα άλλα μέρη θεωρείται η καταγγελία της συνθήκης με τρόπο αντίθετο στις διατάξεις της Σύμβασης της Βιέννης ή η παραβίαση κάποιας ουσιώδους διάταξης για την επίτευξη του αντικειμένου και του σκοπού της συνθήκης (άρθρο 60 παρ. 3).

16Άλλος λόγος που δικαιολογεί τη λύση, αποχώρηση ή αναστολή της σύμβασης είναι η θεμελιώδης μεταβολή των περιστάσεων (ρήτρα rebus sic stantibus), η οποία προβλέπεται στο άρθρο 62 της Σύμβασης της Βιέννης, το οποίο εκφράζει εθιμικό διεθνές δίκαιο. Μόνο, όμως, οι μεταβολές που συνδέονται πολύ στενά με το αντικείμενο και το σκοπό της σύμβασης μπορούν να δικαιολογήσουν τη μονομερή λύση ή αναστολή της σύμβασης και όχι όλες οι μεταβολές των περιστάσεων που θα προκύψουν στο χρόνο. Θα πρέπει, ωστόσο, να μην οφείλεται η μεταβολή των περιστάσεων σε παράνoμη ενέργεια του κράτους που την επικαλείται (άρθρο 62 παρ. 2 στοιχείο β΄). Στην υπόθεση Gabčikovo-Nagymaros Project (Ουγγαρία/ Σλοβακία) το Δικαστήριο απέρριψε τον ισχυρισμό της Ουγγαρίας ότι η εξέλιξη του διεθνούς δικαίου περιβάλλοντος αποτελούσε απρόοπτη μεταβολή των περιστάσεων, η οποία θα δικαιολογούσε τον τερματισμό της σύμβασης των δύο κρατών. Το Δικαστήριο

Σελ. 17

17Είναι γεγονός ότι, αφενός οι ενεργειακές συμβάσεις είναι ζωτικής σημασίας για τα κράτη, αφετέρου οι συμφωνίες σχετικά με την ενέργεια επηρεάζονται ιδιαιτέρως από τις πολιτικές εξελίξεις στο εσωτερικό των κρατών και τις σχέσεις μεταξύ τους. Τα συμβαλλόμενα μέρη, επομένως, προκειμένου να προσδώσουν ευελιξία στις ενεργειακές συμβάσεις, οι οποίες είναι ιδιαιτέρως εκτεθειμένες σε μεταβολές, υιοθετούν αρκετά συχνά ρήτρες προσαρμογής ή αναθεώρησης τους ή ρήτρες όπως αυτή του μάλλον ευνοούμενου κράτους. Παράλληλα, επιλέγουν συνήθως τη διαιτησία ως τρόπο επίλυσης των διαφορών τους, καθώς επιθυμούν ταχύτητα σε αυτή τη διαδικασία. Ο πιο συνηθισμένος τρόπος, όμως, για να προσαρμόζονται οι συμβάσεις στις αλλαγές με την πάροδο του χρόνου, είναι με την υιοθέτηση των ρητρών rebus sic stantibus και force majeure. Πράγματι, οι τελευταίες υιοθετούνται αρκετά συχνά στο πλαίσιο πετρελαϊκών συμβάσεων μείζονος διάρκειας, όπως λόγου χάρη στις Συμβάσεις Διανομής της Παραγωγής, οι οποίες ρυθμίζουν την ποσότητα του πετρελαίου και του φυσικού αερίου που εξορύσσεται από το κράτος η οποία και θα περάσει στην κυριότητα των εταιρειών εξόρυξης.Αυτό που παρατηρείται είναι ότι η υιοθέτηση του κανόνα της απρόοπτης μεταβολής των περιστάσεων έχει ατονήσει στις σύγχρονες συμβάσεις, λόγω ακριβώς του κανόνα της ανωτέρας βίας, ο οποίος πια χρησιμοποιείται για να καλύψει όλες τις περιπτώσεις. Γι’ αυτόν τον λόγο, ο πρώτος κανόνας συναντάται πια κυρίως σε παλαιότερες πετρελαϊκές συμβάσεις.

18Το κοινό σημείο των παραπάνω ρητρών είναι ότι προσδίδουν ευελιξία και διαφυλάσσουν το εύρος των υποχρεώσεων που είχαν δεχτεί εξαρχής να αναλάβουν τα μέρη, σε περίπτωση απρόοπτων και σημαντικών μεταβολών των περιστάσεων. Έτσι, με τις προϋποθέσεις που αναφέρθηκαν παραπάνω τα μέρη σε περίπτωση κρίσιμων και απρόοπτων μεταβολών μπορούν να επαναδιαπραγματευθούν τους όρους της σύμβασης ή ακόμα και να την τερματίσουν.

19Η ανωτέρα βία, η χρήση της οποίας είναι αρκετά συχνή, εκτός από συμβατικός όρος -όταν υιοθετείται σε δημόσιες συμβάσεις-συναντάται και ως δευτερογενής κανόνας ως λόγος άρσης του αδίκου. Ως λόγος άρσης του αδίκου δικαιολογεί την παραβίαση κάποιας διεθνούς υποχρέωσης του κράτους, όταν αυτή προκλήθηκε από απρόβλεπτο γεγονός ή ακαταμάχητη βία, η οποία βρίσκεται πέρα από τον έλεγχο του και δεν του αφήνει κανένα περιθώριο να αντιδράσει

Σελ. 18

20Ο κανόνας της ανωτέρας βίας που λειτουργεί ως λόγος άρσης του αδίκου πρέπει να διαχωρίζεται από τον αντίστοιχο κανόνα που υιοθετείται στο πλαίσιο των δημοσίων συμβάσεων. O λόγος που τα μέρη συμπεριλαμβάνουν στις δημόσιες συμβάσεις τον κανόνα της ανωτέρας βίας ή ακόμα και τον κανόνα της απρόοπτης μεταβολής των περιστάσεων είναι για την αποφυγή κενών του εκάστοτε εφαρμοστέου εθνικού δικαίου, το οποίο και επιλέγουν να διέπει τις σχέσεις τους και για την επίλυση των διαφορών τους. Συνηθέστερα, τα μέρη προσδίδουν στον συμβατικό κανόνα της ανωτέρας βίας ένα πιο ευρύ περιεχόμενο, με αποτέλεσμα περισσότερες περιπτώσεις να μπορούν να υπαχθούν στο ρυθμιστικό του πεδίο. Η διαφορά μεταξύ του κανόνα της ανωτέρας βίας ως λόγου άρσης του αδίκου και ως συμβατικού είναι ότι ο συμβατικός κανόνας είναι πρωτογενής και λειτουργεί με τον ακόλουθο τρόπο. Εάν συντρέχουν οι προϋποθέσεις του όπως τις έχουν συμφωνήσει τα μέρη, τα τελευταία διατηρούν το δικαίωμα να ζητήσουν τον τερματισμό ή την αναστολή της σύμβασης χωρίς, βέβαια, να υπάρχει παραβίαση της τελευταίας. Η ανωτέρα βία ως δευτερογενής κανόνας, δηλαδή ως λόγος άρσης του αδίκου, εφαρμόζεται όταν έχει ήδη παραβιαστεί η συνθήκη και συντρέχουν οι προϋποθέσεις της, με αποτέλεσμα την απαλλαγή του κράτους από τη διεθνή του ευθύνη λόγω της παραβίασης. Ως λόγος άρσης του αδίκου, μάλιστα, δικαιολογεί τη μη εφαρμογή των όρων της συνθήκης, χωρίς όμως και να την καταργεί.

21Αναφορικά με το κατά πόσο η οικονομική δυσπραγία ενός κράτους μπορεί να θεωρηθεί λόγος ανωτέρας βίας ή ακόμα και λόγος που δημιουργεί κατάσταση ανάγκης ή απρόοπτη μεταβολή των περιστάσεων, αξίζει να σημειωθούν τα ακόλουθα. Αρχικά, δύσκολα θα μπορούσε μία οικονομική κρίση να θεωρηθεί απρόοπτη μεταβολή των περιστάσεων ή λόγος ανωτέρας βίας, κυρίως, διότι οι οικονομικοί δείκτες μεταβάλλονται τόσο συχνά, με αποτέλεσμα το ξέσπασμα μίας οικονομικής κρίσης σε κάποιο κράτος να μην μπορεί να θεωρηθεί τελείως απρόβλεπτο από τα μέρη. Μάλιστα, παρά το ότι έχει γίνει δεκτό, κυρίως από διαιτητικές αποφάσεις ενώπιον του ICSID, ότι μία πολύ σοβαρή χρηματοπιστωτική κρίση μπορεί να οδηγήσει στην δημιουργία κατάστασης ανάγκης -εθιμικής ή συμβατικής-, ήταν σε μια μειοψηφία αποφάσεων μόνο που έγινε δεκτή η κατάσταση ανάγκης λόγω οικονομικής κρίσης. Κομβικό ρόλο διαδραματίζει, επομένως, η βούληση των συμβαλλομένων μερών στις συμβάσεις που συνάπτουν οι εταιρείες με τα κράτη, εφόσον, εάν το επιθυμούν,

Σελ. 19

22Στο άρθρο 38 παρ. 1 στοιχείο γ’ του Καταστατικού του Διεθνούς Δικαστηρίου ορίζονται ως πηγή του διεθνούς δικαίου οι γενικές αρχές δικαίου που αναγνωρίζονται απ’ όλα τα πολιτισμένα έθνη. Η τελευταία αυτή φράση ως αναχρονιστική, στην πραγματικότητα παραμένει σήμερα κενό γράμμα. Επομένως, στο διεθνές δίκαιο εφαρμόζονται και αρχές οι οποίες αναγνωρίζονται στα κυριότερα νομικά συστήματα του κόσμου. Οι αρχές που αναγνωρίζονται στα εθνικά δικαιικά συστήματα χρησιμοποιούνται τόσο στο ουσιαστικό όσο και στο δικονομικό διεθνές δίκαιο, προκειμένου να συμπληρώσουν τους κανόνες ή να καλύψουν κενά του συμβατικού και του εθιμικού διεθνούς δικαίου. Παραδείγματα τέτοιων αρχών αποτελούν η αρχή της καλής πίστης, της σιωπηρής συναίνεσης και της επιείκειας.

23Όσον αφορά το διεθνές δίκαιο της ενέργειας, αξίζει να σημειωθεί ότι η αρχή της πρόληψης και η αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει» δεν γίνονται αποδεκτές ως εθιμικοί κανόνες στο διεθνές δίκαιο. Έτσι, ο μόνος τρόπος για να τεθούν σε ισχύ είναι να υιοθετηθούν από τα κράτη με σύμβαση. Σύμφωνα με την Αρχή 15 της Διακήρυξης του Ρίο η αρχή της πρόληψης έχει το εξής περιεχόμενο· όταν υπάρχει κίνδυνος για σοβαρή ή μη αναστρέψιμη περιβαλλοντική βλάβη, η έλλειψη επαρκούς επιστημονικής βεβαιότητας δεν μπορεί να δικαιολογήσει την καθυστέρηση λήψης των κατάλληλων μέτρων, τα οποία θα προλάμβαναν την περιβαλλοντική υποβάθμιση. Επιπλέον, η αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει» συνεπάγεται ότι σε περίπτωση μόλυνσης του περιβάλλοντος το ρυπαίνον κράτος θα είναι αυτό που θα επωμιστεί οικονομικά το μεγαλύτερο βάρος της αποκατάστασης του περιβάλλοντος (Αρχή 16 της Διακήρυξης του Ρίο). Βέβαια, παρά το ότι οι παραπάνω αρχές συχνά αμφισβητούνται λόγω έλλειψης σαφήνειας, μπορούν εντούτοις να αποτελέσουν και έχουν αποτελέσει χρήσιμο εργαλείο για την ερμηνεία συμβάσεων.

24Σε αντίθεση με τις παραπάνω αρχές, η αρχή της βιώσιμης ανάπτυξης υποστηρίζεται ότι αποτελεί αναδυόμενο κανόνα εθιμικού δικαίου, αν και έχουν εκφραστεί αντιρρήσεις από μερίδα της θεωρίας. Ο πληρέστερος ορισμός της βιώσιμης ανάπτυξης θεωρείται αυτός που υιοθέτησε η Επιτροπή Brundtland το 1987. Έτσι, βιώσιμη είναι η ανάπτυξη που ικανοποιεί τις ανάγκες του παρόντος, χωρίς όμως να υπονομεύει την ικανότητα των μελλοντικών γενεών να ικανοποιήσουν τις δικές τους. Επιπλέον, το ίδιο το Δικαστήριο στην υπόθεση Gabčikovo-Nagymaros Project (Ουγγαρία/ Σλοβακία) αναφέρθηκε στην ανάγκη τα κράτη να λαμβάνουν υπόψη τους τη βιώσιμη ανάπτυξη και όταν αναλαμβάνουν νέα έργα, αλλά και όταν συνεχίζουν

Σελ. 20

25Τέλος, επικουρική πηγή του διεθνούς δικαίου αποτελούν και τα συγγράμματα των επιφανών διεθνολόγων. Είναι αρκετά σύνηθες διαιτητικά όργανα και διάφορα διεθνή ή μη δικαστήρια να παραπέμπουν στα γραπτά αναγνωρισμένων διεθνολόγων προκειμένου να διευκρινιστεί μία νομική έννοια ή προς επίρρωση του σκεπτικού που υιοθετούν στις αποφάσεις τους. Αξίζει να σημειωθεί, βέβαια, ότι, το Διεθνές Δικαστήριο σπάνια παραπέμπει στα έργα διεθνολόγων, ενώ προτιμά να παραπέμπει στο έργο της Επιτροπής Διεθνούς Δικαίου. Η Επιτροπή Διεθνούς Δικαίου έχει ως αποστολή σύμφωνα με το άρθρο 1 του Καταστατικού της την κωδικοποίηση του διεθνούς δικαίου και την προοδευτική ανάπτυξή του και στελεχώνεται από διεθνολόγους αναγνωρισμένου κύρους. Αυτός είναι και ο λόγος που ολόκληρο το έργο της Επιτροπής εξομοιώνεται με πηγή ανάλογη των διδαγμάτων των πιο αναγνωρισμένων διεθνολόγων του άρθρου 38 παρ. 1 στοιχείο δ΄ του Καταστατικού του Διεθνούς Δικαστηρίου. Η Επιτροπή Διεθνούς Δικαίου μάλιστα έχει επιτελέσει σημαντικό ρόλο και στη διαμόρφωση του δικαίου της ενέργειας, καθώς ήταν αυτή που ετοίμασε τα άρθρα για το δίκαιο των χρήσεων των διεθνών ποταμών πλην εκείνων που αφορούν τη ναυσιπλοΐα, τα οποία μετεξελίχθηκαν αργότερα σε Σύμβαση, όταν ψηφίστηκαν από τη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ το 1997. Η Επιτροπή συμπεριέλαβε, επίσης, στην ατζέντα της το 2002 και το ζήτημα της νομικής ρύθμισης της χρήσης κοινών πλουτοπαραγωγικών πόρων, πόρων δηλαδή που ναι μεν δεν ανήκουν σε όλα τα κράτη, αλλά ούτε βρίσκονται υπό τη δικαιοδοσία ενός μόνο κράτους.

26Οι κανόνες που απορρέουν από συμβάσεις, όπως και οι εθιμικοί κανόνες έχουν νομική δεσμευτικότητα αποτελώντας «hard law», το οποίο σημαίνει ότι η παραβίαση από ένα κράτος αυτών των κανόνων επισύρει τη διεθνή του ευθύνη. Υπάρχουν, ωστόσο, και κείμενα με προβλέψεις οι οποίες δεν είναι νομικά δεσμευτικές για τα κράτη, αποτελώντας «soft law». Τα κείμενα αυτά αποτελούν συνήθως διακηρύξεις ή συστάσεις, οι οποίες προέρχονται κυρίως από διεθνείς οργανισμούς. Τα Ψηφίσματα της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ αποτελούν ένα τέτοιο παράδειγμα.

Σελ. 21

27Ένα κείμενο χωρίς νομική δεσμευτικότητα μπορεί κάποια στιγμή να μετατραπεί σε νομικά δεσμευτικό, εάν με συνδυασμό κρατικής πρακτικής και opinion juris μετεξελιχθούν οι διατάξεις του σε εθιμικούς κανόνες. Επίσης, είναι αρκετά συχνό στην πράξη μία διακήρυξη να αποτελεί το προστάδιο για τη συνομολόγηση μίας μεταγενέστερης σύμβασης που να υιοθετεί το περιεχόμενό της, οπότε με αυτόν τον τρόπο να αποκτά δεσμευτικότητα. Για παράδειγμα, η Αρχή 21 της Διακήρυξης της Στοκχόλμης υιοθετήθηκε πανομοιότυπα σχεδόν στην Διακήρυξη του Ρίο και στη συνέχεια συμπεριλήφθηκε στο άρθρο 3 της Σύμβασης του ΟΗΕ για τη Βιοποικιλότητα έχοντας, βέβαια, αποκτήσει πια νομική δεσμευτικότητα. Σε άλλες περιπτώσεις ένα κείμενο που αποτελεί «soft law» χρησιμεύει για να καλύψει τα κενά μίας σύμβασης (βλ. λόγου χάρη την περίπτωση των συμφωνιών που συνομολογήθηκαν υπό την αιγίδα της Διεθνούς Οργάνωσης Ατομικής Ενέργειας και οι οποίες συμπληρώνουν τη Συνθήκη περί μη Διάδοσης των Πυρηνικών Όπλων). Υπάρχουν, επίσης, περιπτώσεις που τα κράτη συμβουλεύονται μη δεσμευτικά κείμενα, καθώς θεωρείται ότι προσφέρουν μία αξιόπιστη ερμηνεία των όρων κάποιας σύμβασης ή τέλος, αποφασίζουν να υιοθετήσουν στο εθνικό τους δίκαιο τις ρυθμίσεις τέτοιων κειμένων. Με τους παραπάνω τρόπους, ένα κείμενο που αποτελεί «soft law» μπορεί να μετατραπεί σε «hard law».

28Σε κάθε περίπτωση, αυτό που πρέπει να τονιστεί είναι ότι και τα μη δεσμευτικά κείμενα δε χάνουν τη σημασία τους. Ειδικά στον τομέα της ενέργειας και του περιβάλλοντος είναι χάρη στη συνεισφορά αυτών των κειμένων που τα κράτη υιοθετούν όλο και συχνότερα κανόνες που εγγυώνται την προστασία του περιβάλλοντος. Ανάμεσα στα μη δεσμευτικά κείμενα αυτά που είχαν τη μεγαλύτερη επιρροή στον τομέα της ενέργειας και του περιβάλλοντος είναι αναμφίβολα η Διακήρυξη του Ρίο και η Ατζέντα 21. Πράγματι, η πρώτη ήταν αυτή που υιοθέτησε την αρχή της μη πρόκλησης διασυνοριακής βλάβης (Αρχή 2), η οποία όπως ήδη αναφέρθηκε αποτελεί εθιμικό κανόνα, την αρχή της πρόληψης (Αρχή 15) και την αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει» (Αρχή 16). Και μπορεί οι δύο τελευταίες αρχές να μην γίνονται ακόμα αποδεκτές στο διεθνές δίκαιο, ωστόσο έθεσαν τις βάσεις για την προώθηση της βιώσιμης ανάπτυξης και στον τομέα της ενέργειας, η οποία τείνει να αποκτήσει το status δεσμευτικού κανόνα. Όσον αφορά την Ατζέντα 21, το Κεφάλαιο 9 είναι αφιερωμένο στην προστασία της ατμόσφαιρας. Μάλιστα, η πρωτοτυπία του κεφαλαίου 9 είναι ότι επιδιώκει να συγκεράσει τις προβλέψεις της Σύμβασης της Βιέννης για την Προστασία της Στιβάδας του Όζοντος του 1985 και του Πρωτοκόλλου του Μόντρεαλ για τις Ουσίες που Καταστρέφουν τη Στιβάδα του Όζοντος του 1987, όπως αυτό τροποποιήθηκε, με τη Σύμβαση-Πλαίσιο των Ηνωμένων Εθνών για τις Κλιματικές Μεταβολές του 1992.