Back to Top
ΔΙΚΑΙΟ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ
Κωδικός Προϊόντος:
18879
- Εκδοση: 2η 2023
- Σχήμα: 17x24
- Βιβλιοδεσία: Εύκαμπτη
- Σελίδες: 672
- ISBN: 978-960-654-073-8
Το έργο αφορά όλο το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας: το δικαίωμα, τις περιουσιακές εξουσίες, το ηθικό δικαίωμα, τις ειδικές μορφές έργων και θεσμών, την προστασία, την συλλογική διαχείριση, τα κοινόχρηστα πολιτιστικά αγαθά και την διασυνοριακή κυκλοφορία των πολιτιστικών αγαθών. Η παρούσα δεύτερη έκδοση είναι ενημερωμένη, μεταξύ άλλων, με τους Νόμους 4996/2022 και 4961/2022, αλλά και με πλούσια νομολογία και βιβιλογραφία.
Τα θέματα που καλύπτει είναι:
• συγγενικά δικαιώματα, τεχνικά μέτρα προστασίας
• συλλογική διαχείριση, δέουσα και αναλογική αμοιβή
• πλατφόρμες, εξόρυξη κειμένων, δημόσιος δανεισμός
• βάσεις δεδομένων, software
• τεχνητή νοημοσύνη, blockchain, NFTs
• ραδιοτηλεοπτικοί σταθμοί – Online SatCab D, Δικαιώματα μετάδοσης αγώνων
• Επιτροπή γνωστοποίησης διαδικτυακών προσβολών
• δικαίωμα επί της ιδίας εικόνας, Right of publicity
• έργα εκτός εμπορίου, πολιτιστική κληρονομιά κ.ά.
Η δεύτερη έκδοση περιλαμβάνει, εκτός από αναλυτικό λημματικό ευρετήριο, και ευρετήριο διατάξεων των νόμων 2121/1993 και 4481/2017. Ο συγγραφέας διδάσκει το δίκαιο της Πνευματικής Ιδιοκτησίας στην Νομική Σχολή Αθηνών, και το βιβλίο, πέρα από την μεγάλη διδακτική αξία που έχει, αποτελεί πολύτιμο βοήθημα για κάθε νομικό.
Πρόλογος στην 2η έκδοση IX
Πρόλογος Λάμπρου Κοτσίρη XI
Πρόλογος στην 1η έκδοση XV
Συντομογραφίες XXXVII
Γενική ενδεικτική βιβλιογραφία XLI
Α΄ Εισαγωγή
§ 1. Προκαταρκτικές σκέψεις
Ι. Ο γενικότερος θεσμός της διανοητικής ιδιοκτησίας
1. Έννοια και μορφές 3
2. Σημασία 4
3. Συρροές 5
ΙΙ. Ιστορική αναδρομή – Φιλοσοφικά θεμέλια
1. Η αρχική ολιγαρχική προστασία 7
2. Η διαφοροποίηση του διαφωτισμού 8
3. Η ωφελιμιστική έποψη 8
4. Η προσθήκη του ιδεαλισμού 9
5. Συγκλίσεις 9
ΙΙΙ. Σύγχρονες τάσεις
1. Αστυνόμευση ή ελεύθερη πρόσβαση; 10
α) Προστατευτισμός – Η «κουλτούρα του αποκλεισμού» 10
β) Φιλελευθερισμός - Η «κουλτούρα της πρόσβασης» 11
γ) Ενδιάμεσες προτάσεις 12
2. Μεταμοντέρνες απόψεις 13
α) Η φιλοσοφική αμφισβήτηση του δημιουργού 13
β) Η «οικονομία του διαμοιρασμού» 14
3. Ιδία θέση 15
ΙV. Επιστημολογική ένταξη και ιδιαιτερότητες της πνευματικής ιδιοκτησίας
1. Σχέση της προς άλλους κλάδους 16
2. Βασικό της χαρακτηριστικό: Η «διμορφία» 17
V. Υπερνομοθετικά θεμέλια της πνευματικής ιδιοκτησίας
1. Ιδιοκτησία 18
2. Προστασία της προσωπικότητας και οικονομικής δραστηριότητας του ανθρώπου 20
3. Δικαίωμα στην έκφραση και την Τέχνη 21
4. Εργασία 22
5. Στάθμιση προς αντίρροπες αξίες 22
VΙ. Αρχές
1. Αρχές της ιδιοκτησίας εν γένει 23
2. Αρχές της διανοητικής ιδιοκτησίας 24
α) Διάκριση άϋλου αγαθού από τον υλικό φορέα αυτού 24
β) Αρχή της ανάλωσης 25
γ) Αρχή του κλειστού αριθμού 25
δ) Αρχή του μερισμού 26
ε) Αρχή της εδαφικότητας 27
στ) Αρχή της κοινωνικής δεσμεύσεως 27
3. Αρχές ισχύουσες αποκλειστικώς στην πνευματική ιδιοκτησία 28
α) Διάκριση μεταξύ ιδέας και μορφής (idea-expression dichotomy) 28
β) Αρχή του δημιουργού 28
γ) Έλλειψη διατυπώσεων πρωτότυπης κτήσης 28
δ) Καθολικότητα 29
ε) Αρχές του σκοπού και του καταλοίπου 30
στ) Μετριασμός της αρχής της κοινωνικής δεσμεύσεως 30
VΙΙ. Δημόσια εποπτεία της πνευματικής ιδιοκτησίας – ΟΠΙ 30
1. Σκοπός - αρμοδιότητες 31
2. Πόροι 31
3. Νομική φύση 32
VIIΙ. Πηγές
1. Ελληνικό δίκαιο 33
2. Ενωσιακό και διεθνές δίκαιο 33
α) Το ενωσιακό κεκτημένο 33
β) Διεθνές δίκαιο 35
Β΄ Το δικαίωμα της πνευματικής ιδιοκτησίας
§ 2. Αντικείμενο: Το έργο
Ι. Ο γενικός ορισμός του έργου – Κριτήρια προστασίας 40
1. Ανθρώπινο δημιούργημα 41
2. «Πνευματικότητα» 42
3. Εμπειρικώς αισθητό 43
4. Πρωτοτυπία 45
α) Κριτήρια 48
αα) Δημιουργικό ύψος; 48
ββ) Στατιστική μοναδικότητα; 51
γγ) Προσωπική εργασία; 53
δδ) Συμπερασματικά 55
β) Κρίσιμος χρόνος 56
5. Οικονομική θυσία; 57
6. Επιτρεπτό-θεμιτό του έργου; 58
IΙ. Περιπτωσιολογία πνευματικών έργων – Ο θετικός κατάλογος 59
ΙΙΙ. Ο «αρνητικός» κατάλογος
1. Πολιτειακά κείμενα 61
2. Εκφράσεις της λαϊκής παράδοσης 61
3. Απλά γεγονότα – Ειδήσεις 62
ΙV. Έκταση της προστασίας 63
1. Μορφή και όχι ιδέες 63
α) Έννοια και πρακτική σημασία 63
β) Κριτική – Εγγύτερη οριοθέτηση 64
2. Αυτοτελής προστασία των μερών του έργου 65
§ 3. Υποκείμενο - Πρωτότυπη κτήση του δικαιώματος
Ι. Νομική φύση της δημιουργίας 69
1. Ικανότητα; 70
2. Χρήση τεχνικών μέσων – Αυτόνομη δημιουργική τεχνητή νοημοσύνη 71
3. Ανάμιξη βοηθητικών προσώπων: Λόγος και αντίλογος 76
ΙΙ. Έργα συνεργασίας
1. Έννοια 78
2. Εσωτερικές σχέσεις μεταξύ των συνδημιουργών 79
3. Μέγεθος μερίδων 80
4. Προς τα έξω σχέσεις 80
α) Άδειες και συμβάσεις εκμετάλλευσης 82
β) Αξιώσεις παράλειψης 82
γ) Άσκηση ηθικών εξουσιών 82
ΙΙΙ. Συνδυασμοί πλειονοτήτων έργων και δημιουργών 83
1. Συλλογές απλές και συλλογές έργων (συλλεκτικά έργα) 84
2. Παράγωγα έργα 84
α) Προϊόν μη δημιουργικής επεξεργασίας 85
β) Προϊόν δημιουργικής επεξεργασίας 86
γ) «Ξεθώριασμα» του αρχικού έργου - Παρωδία 87
3. Σύνθετα έργα 89
α) Έννοια 89
β) Έργα παράγωγα; 90
γ) Ιδιοκτησιακό καθεστώς 91
4. Συλλογικά έργα 92
α) Εννοιολογική οριοθέτηση 92
β) Συντονιστής 93
γ) Επί μέρους συμβολές 94
IV. Απόδειξη, Τεκμήρια, Πλάσματα 94
1. Τεκμήρια ιδιότητας δικαιούχου 95
α) Γενικά 95
β) Ειδικώς σε προγράμματα Η/Υ και συλλογικά έργα 95
γ) Αποδεικτική ή και νομιμοποιητική σημασία; 96
δ) Δημόσια πίστη 96
2. Δικαιούχοι κατά πλάσμα 97
α) Το πρόβλημα και λύση του 97
β) Σχέσεις του αληθούς δικαιούχου προς τον εκδότη και τρίτους 97
γ) Σχέση με ιδιοκτησία πάνω σε ορφανά έργα 98
αα) Σχέσεις πλασματικού και αληθούς δικαιούχου ορφανού έργου προς τρίτους 99
ββ) Σχέσεις πλασματικού και αληθούς δικαιούχου ορφανού έργου μεταξύ τους 99
3. Καταχώριση σε δημόσιο βιβλίο του ΟΠΙ 99
§ 4. Περιουσιακές εξουσίες
Ι. Το περιουσιακό δικαίωμα - Γενικά 101
1. Σκοπός επαχθής ή μη; 102
2. Δημόσια ή και ιδιωτική χρήση του έργου; 102
α) Κοινό 104
β) Απεύθυνση 105
3. Διακρίσεις επί μέρους αποκλειστικών εξουσιών – Πρακτική σημασία 106
α) Θετική και αρνητική εξουσία εκμετάλλευσης 107
β) Ενσώματη και ασώματη εκμετάλλευση του έργου 107
γ) Πρωτογενής και δευτερογενής εκμετάλλευση 107
δ) Άμεση και έμμεση εκμετάλλευση 109
ε) Επιθετική και παθητική εκμετάλλευση 109
στ) Οι διακρίσεις του ν. 2121/1993 110
ΙΙ. Αποκλειστικές εξουσίες ενσώματης εκμετάλλευσης
1. Εγγραφή - αναπαραγωγή 112
2. Επεξεργασία 114
3. Εξουσία διανομής 117
α) Έννοια 117
β) Εξάντληση με την πρώτη πώληση αντιτύπου 118
γ) Ψηφιακή ανάλωση; 120
δ) Εξουσία εισαγωγής - Διεθνής ανάλωση 122
4. Εξουσίες εκμίσθωσης και δημόσιου δανεισμού 123
α) Γενικά 123
β) Ειδικώς ο δημόσιος δανεισμός 125
ΙΙΙ. Αποκλειστικές εξουσίες ασώματης εκμετάλλευσης 130
1. Δημόσια εκτέλεση 133
2. Ραδιοτηλεοπτική μετάδοση ή αναμετάδοση 135
α) Γενικά – Ποικιλία μέσων 135
αα) Ειδικώς η καλωδιακή τηλεόραση 135
ββ) Δορυφορική μετάδοση 136
β) Πρώτη εκπομπή και επαναλήψεις της από τον αρχικό εκπομπέα 137
γ) Αναμετάδοση 137
3. Επιγραμμικές εξουσίες: Δημόσια παρουσίαση - Διάθεση κατ’ αίτησιν 140
α) (Ενεργητική) Δημόσια παρουσίαση 143
β) (Παθητική) Διάθεση κατ’ αίτησιν 144
γ) Δευτερογενής παρουσίαση στο κοινό μη διαδικτυακού περιεχομένου 148
IV. Το δικαίωμα παρακολούθησης
1. Ratio 149
2. Προϋποθέσεις 150
α) Εμπορική μεταπώληση 150
β) Πρωτότυπο εικαστικό έργο 150
γ) Έργα εφαρμοσμένων τεχνών 151
δ) Σύμπραξη επαγγελματία έργων τέχνης 151
3. Νομική φύση 152
4. Ανεκχώρητο 153
5. Προθεσμία άσκησης 154
6. Κριτική 154
V. Αξιώσεις εύλογης αμοιβής 154
1. Νομική φύση 155
2. Μέτρο 156
3. Ανώμαλη εξέλιξη 156
4. Ανεκχώρητο 157
5. Προθεσμία άσκησης 157
§ 5. Το ηθικό δικαίωμα
Ι. Σχέση προς το γενικό δικαίωμα στην προσωπικότητα 159
1. Υπαλληλία (ειδικότερο); 160
2. Επαλληλία (περιεχόμενο εν μέρει κοινό, εν μέρει διαφορετικό) 160
3. Η σπουδαιότητα του συσχετισμού 162
ΙΙ. Η εξουσία δημοσίευσης του έργου
1. Έννοια 163
2. Τρόπος άσκησης 164
3. Εξάντληση 164
4. Σχέση με περιουσιακό δικαίωμα 165
III. Η εξουσία αναγνώρισης της πατρότητας 166
1. Εξουσία υπεράσπισης 167
α) Διεκδίκηση 167
β) Μνεία του ονόματος του δημιουργού 167
2. Εξουσία αποστασιοποίησης από το έργο 169
3. Εξουσία καλλιτεχνικού αυτοπροσδιορισμού 170
IV. Εξουσία περιφρούρησης της ακεραιότητας του έργου 173
1. Κριτήρια 175
α) Προσβολή του δημιουργού - Υποβάθμιση του έργου 175
β) Απόκλιση από το νόημα του έργου 176
γ) Στάθμιση προς την ελευθερία του ερμηνευτή 177
2. Όρια; 178
3. Ειδικές περιπτώσεις 180
α) Προπαγάνδα 180
β) Παρωδία 181
γ) Παράνομο τμήμα έργου 182
δ) Εμπορική διαφήμιση 182
ε) Κριτική; 183
V. Δικαίωμα προσπέλασης
1. Έννοια 183
2. Προϋποθέσεις 183
3. Λόγοι άρνησης συμμόρφωσης 184
4. Περιεχόμενο 185
VΙ. Δικαίωμα μετανοίας 185
1. Προϋποθέσεις 186
α) Έργο λόγου ή επιστήμης 186
β) Μεταβολή των πεποιθήσεων του δημιουργού 187
γ) Λόγω μεταβολής των περιστάσεων 188
αα) Απρόοπτης 188
ββ) Αντικειμενικό ή υποκειμενικό κριτήριο; 189
γγ) Προσβολή της προσωπικότητας του δημιουργού 190
δδ) Συρροή με άλλες διατάξεις; 191
2. Συνέπειες 192
VII. Η άσκηση των ηθικών εξουσιών 193
§ 6. Όρια του δικαιώματος
Ι. Γενικά
1. Τα δύο συστήματα ρύθμισης 195
2. Αντικείμενο των περιορισμών 197
3. Διακρίσεις 198
4. Στενή ερμηνεία 203
α) Η κρατούσα άποψη 203
β) Η ήσσων γνώμη 203
γ) Ιδία θέση 206
5. Έλεγχος των «τριών βημάτων» 206
ΙΙ. Επί μέρους περιορισμοί ανάλογα με τον σκοπό τους
1. Εξαιρέσεις υπέρ της ελευθερίας της έκφρασης (Σ 14) 210
α) Παράθεση αποσπασμάτων 210
β) Παρωδία κ.τ.τ. 213
2. Εξαιρέσεις υπέρ της ενημέρωσης 215
3. Εξαιρέσεις υπέρ του παθητικού δικαιώματος στην Τέχνη και την γνώση 216
α) Ανθολογίες 216
β) Περιστασιακή αναπαραγωγή και δημόσια εκτέλεση έργων 217
γ) Μουσεία 217
αα) Προϋποθέσεις 217
ββ) Αντικείμενο 218
γγ) Ωφελούμενα πρόσωπα 218
δδ) Αποτελέσματα 219
4. Εξαιρέσεις για τυφλούς και κωφαλάλους (άρθρ. 28Α ν. 2121/93) 219
5. Εξαιρέσεις υπέρ της επιστήμης, της έρευνας και της διδασκαλίας 221
α) Εξόρυξη κειμένων και δεδομένων 221
αα) Έννοια 221
ββ) Προϋποθέσεις 222
γγ) Περιοριζόμενες εξουσίες 223
δδ) Κατηγορίες εξορύξεων – Διαφορές μεταξύ τους 224
i) Διαφορετικές προϋποθέσεις 225
ii) Διαφορετικές έννομες συνέπειες 226
β) Χρήση για λόγους διδασκαλίας 228
αα) Γενικά 228
ββ) Εξαιρέσεις αναφορικά με την ενσώματη εκμετάλλευση 230
γγ) Περιορισμός στην ασώματη εκμετάλλευση - ενιαία ψηφιακή αγορά 232
δδ) Αντίγραφο ασφαλείας 234
6. Περιορισμοί υπέρ πολιτειακών σκοπών 235
III. Ιδιωτική αναπαραγωγή 236
1. Το πρόβλημα 236
2. Προϋποθέσεις του περιορισμού 237
α) Ιδιωτικός σκοπός 237
β) Νόμιμη «δημοσίευση» - Λόγος και αντίλογος 239
γ) Εξαιρέσεις από τον περιορισμό 241
3. Η εύλογη αμοιβή 242
α) Δικαιούχοι 242
β) Υπόχρεοι 244
γ) Νομική φύση της «εύλογης αμοιβής» 245
δ) Μέτρο – Κριτήρια προσδιορισμού 246
αα) Μορφές απωλεσθείσας ευκαιρίας εκμετάλλευσης του έργου 247
ββ) Έκταση της απώλειας ευκαιρίας εκμετάλλευσης εξαιτίας
της ιδιωτικής αναπαραγωγής 249
γγ) Η αξία του προστατευομένου περιεχομένου 249
ε) Λογοδοσία: Υπεύθυνη δήλωση 250
στ) Υποχρεωτική συλλογική διαχείριση 252
ζ) Δικονομικά 253
ΙV. Παρεπόμενες χρήσεις 253
α) Τεχνικώς παρεπόμενη αναπαραγωγή 253
β) Αναπαραγωγή και δημόσια παρουσίαση νομίμως πωλουμένου εικαστικού έργου 256
γ) Έννομες συνέπειες 257
V. Περιορισμοί δυνάμει γενικών ρητρών 257
1. Λόγος και αντίλογος 257
α) Επιχειρήματα κατά της ΑΚ 281 257
β) Επιχειρήματα υπέρ της ΑΚ 281 258
2. Η προβληματική των ουσιωδών ευκολιών 260
VΙ. Σύγκρουση με δικαιώματα τρίτων, ιδίως εμπράγματα 263
VIΙ. Διάρκεια 264
1. Ο κανόνας 265
2. Εξαιρέσεις 265
3. Έννομες συνέπειες 266
Γ΄ Ειδικές μορφές έργων και θεσμών
§ 7. Ειδικές κατηγορίες έργων
Ι. Οπτικοακουστικά έργα 271
1. Έννοιολογικά χαρακτηριστικά 271
2. Κύριες ιδιορρυθμίες της ρύθμισης 273
α) Τεκμήρια κ.ά 273
αα) Τεκμήριο υπέρ του σκηνοθέτη 273
ββ) Δημιουργοί επί μέρους συμβολών 275
γγ) Τεκμήριο υπέρ του παραγωγού 277
β) Μικτή σύμβαση 279
γ) Ποσοστιαία αμοιβή 280
ΙΙ. Φωτογραφίες 280
1. Μέτρο πρωτοτυπίας 281
2. Δημιουργός; 284
3. Λοιπές ρυθμίσεις 284
ΙΙΙ. Τα προγράμματα Η/Υ 285
1. Ορισμός 285
2. Αντικείμενο – Έκταση της προστασίας 285
3. Νομική φύση 286
4. Προϋποθέσεις προστασίας 287
α) Πρωτοτυπία; 287
β) Ανθρώπινο δημιούργημα 287
5. Ηθικό δικαίωμα; 288
6. Εξαιρέσεις – περιορισμοί - διάρκεια 288
7. Το software ως καταναλωτικό προϊόν 291
8. Το software ως εφεύρεση 291
§ 8. Ιδιαίτερες κατηγορίες δικαιωμάτων
Ι. Γενικά για τα συγγενικά δικαιώματα 295
1. Έννοια και πρακτική σημασία 295
2. Διακρίσεις 296
3. Σύγκριση με πνευματική ιδιοκτησία 297
4. Έγγραφος τύπος 301
5. Διάρκεια 301
ΙΙ. Ερμηνευτές 302
1. Έννοια 302
α) Ερμηνευόμενο έργο; 302
β) Καλλιτεχνικότητα 303
γ) Περιπτωσιολογία 304
2. Περιεχόμενο – Διακριτή προστασία της εξουσίας εγγραφής 306
α) Περιουσιακές εξουσίες 306
β) Ηθικές εξουσίες 310
γ) Αναγκαστική συνάσκηση δικαιωμάτων ensemble 313
3. Μεταβίβαση 314
α) Αμεταβίβαστο εν ζωή 314
β) Τεκμήριο αδειοδότησης για έργα μισθωτών 314
4. Σχέση ερμηνευτή και δημιουργού 315
III. Εκδότες 317
1. «Γραμμικά» δικαιώματα εκδοτών εντύπων 317
α) Σύγκρουση με πνευματική ιδιοκτησία; 318
β) Περιεχόμενο 318
γ) Διάρκεια 319
2. Τα δικαιώματα εκδοτών Τύπου στην ενιαία ψηφιακή αγορά 320
IV. Παραγωγοί φορέων ήχου και εικόνας 326
1. Αντικείμενο και φορέας του δικαιώματος 326
2. Περιεχόμενο του δικαιώματος 327
αα) Των παραγωγών φωνογραφημάτων 328
ββ) Των παραγωγών οπτικοακουστικών φορέων 328
3. Σύγκρουση μεταξύ τους 329
4. Σύγκρουση με δικαιώματα ραδιοσταθμών 329
5. Συνδρομή με δικαιώματα ερμηνευτών 330
V. Ραδιοτηλεοπτικοί σταθμοί 330
1. Περιεχόμενο 331
2. Συγκρούσεις, ιδίως επί αναμεταδόσεως 332
VI. Δημοσίευση αδημοσίευτων έργων 334
1. Σκοπός και βασικά χαρακτηριστικά της ρύθμισης 334
2. Προϋποθέσεις 334
3. Περιεχόμενο του δικαιώματος 334
4. Σχέση προς το public domain 335
VII. Το sui generis δικαίωμα του κατασκευαστή βάσης δεδομένων 336
1. Γενικά 336
α) Έννοια βάσεως δεδομένων 336
β) Πιθανά δικαιώματα επί της βάσεως 337
2. Ειδικά το ιδιόρρυθμο δικαίωμα του κατασκευαστή 338
α) Υποκείμενο - Πρωτότυπη κτήση 338
β) Περιεχόμενο και αντικείμενο 339
γ) Νομική φύση 341
δ) Περιορισμοί 342
αα) Ερευνητικοί, εκπαιδευτικοί, διοικητικοί, δικαστικοί σκοποί 342
ββ) Υπεροχή πνευματικών δικαιωμάτων τρίτων 342
ε) Διάρκεια 342
στ) Παράγωγη κτήση 343
VIII. Δικαιώματα σε ψηφιακά μοντέλα τρισδιάστατης εκτύπωσης 343
IX. Το ιδιόρρυθμο δικαίωμα διοργανωτών αθλητικών εκδηλώσεων 346
1. Αντικείμενο, περιεχόμενο και σημασία 346
2. Νομική φύση 347
3. Φορείς 348
4. Παράγωγη κτήση - Άδειες εκμετάλλευσης 349
5. Περιορισμοί του δικαιώματος μεταδόσεως αγώνων 353
α) Διάρκεια 353
β) Προς ενημέρωσιν του κοινού 354
γ) Προς προστασίαν της ελευθερίας του ανταγωνισμού 356
X. Δικαίωμα επί της ιδίας εικόνος και Right of publicity 358
1. Στάθμιση προς δικαιώματα εκμεταλλεύσεως 359
α) Ανεπίτρεπτη η οικονομική εκμετάλλευση χωρίς άδεια του θιγομένου 360
β) Προνόμιο του Τύπου 360
γ) Σύγκρουση με την ελευθερία της Τέχνης 361
2. «Αδειοδότηση» - Μεταβίβαση 362
3. Προστασία 364
Δ΄ Κοινοί θεσμοί
§ 9. Παράγωγη κτήση
Ι. Γενικά 367
1. Σκοπός 367
2. Πεδίο εφαρμογής 368
3. Έννομες συνέπειες - Κυρώσεις 369
ΙΙ. Αρχές 370
1. Θεωρία του σκοπού της μεταβίβασης 370
α) Σημασία 370
β) Σχέση με τους γενικούς κανόνες ερμηνείας των συμβάσεων 371
2. Αρχή του καταλοίπου 373
ΙΙΙ. Συναλλαγές επί του περιουσιακού δικαιώματος 374
1. Έννοια - Διακρίσεις 374
α) Μεταβίβαση 374
β) Συμβάσεις και άδειες εκμεταλλεύσεως 375
γ) Άδειες απλές και αποκλειστικές 376
2. Νομική φύση 377
α) «Μεταφορική» ή «δημιουργική» μεταβίβαση; 377
β) «Εμπράγματη» ή ενοχική ενέργεια; 379
γ) Υποκειμένη υποσχετική δικαιοπραξία - Αιτιώδης χαρακτήρας 380
3. Τύπος 381
α) Σχετική ακυρότητα 381
β) Οριοθέτηση 382
4. Αντικείμενο 383
α) Κατάτμηση του έργου 383
β) Μερισμός εξουσιών - Όρια 383
(αα) Όχι σε μη αυτοτελείς μορφές εκμεταλλεύσεως 384
(ββ) Όχι δέσμευση της ελευθερίας του ανταγωνισμού 385
(γγ) Όχι πλήρης διάσπαση του δικαιώματος 386
γ) Ειδικώς η προεκχώρηση εξουσιών επί μελλοντικών έργων 387
5. Καλόπιστη κτήση; 388
6. Ευθύνη δικαιοπαρόχου για πραγματικές ελλείψεις; 388
7. Υποχρεώσεις και βάρος του αντισυμβαλλομένου 390
α) Αμοιβή αδειοδοτούντος 390
αα) Κατ’ αρχήν ποσοστιαία 390
ββ) Μέτρο – Αξιώσεις συμπλήρωσης και αναπροσαρμογής 396
β) Δημοσίευση του έργου – Δικαίωμα ανάκλησης 402
γ) Λογοδοσία 409
8. Περιορισμοί της συμφωνημένης εκμετάλλευσης 410
α) Τοπικοί 410
β) Χρονικοί 411
γ) Αμεταβίβαστο εν ζωή - Εξαιρέσεις 412
IV. Ειδικές μορφές συμβάσεων παράγωγης κτήσης πνευματικών δικαιωμάτων 414
1. Εκδοτική σύμβαση 414
2. Σύμβαση δημιουργίας πρωτοτύπου έργου 415
α) Αντικείμενο 415
β) Μέτρο αμοιβής δημιουργού 416
3. Ειδικώς η τύχη έργων μισθωτών 417
α) Αντικείμενο: Έργα υπηρεσιακά 417
β) Έκταση των εξουσιών του εργοδότη 418
γ) Η φύση της απόκτησης - Πρωτογενής ή δευτερογενής; 421
δ) Πρόσθετη αμοιβή; 422
V. Εν ζωή συναλλαγές επί του ηθικού δικαιώματος 423
1. Ο κανόνας: Το αμεταβίβαστο 423
2. Εξαιρέσεις 423
α) Λόγω συναινέσεως του δημιουργού 423
β) Εξαιτίας μεταβίβασης περιουσιακών εξουσιών σε τρίτους 424
3. Περιπτωσιολογία - Ghostwriting 426
VI. Κληρονόμηση του δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας 428
1. Η κληρονόμηση περιουσιακών εξουσιών 429
2. Η κληρονόμηση του ηθικού δικαιώματος 430
α) Χωρισμός περιουσιακού και ηθικού δικαιώματος με διαθήκη 430
β) Μεταθανάτια μετατροπή του ηθικού δικαιώματος σε λειτουργικό 431
γ) Δέσμευση από την ρητή θέληση του δημιουργού 433
§ 10. Προστασία – Κυρώσεις
Ι. Γενικά 435
1. Έννοια της προσβολής πνευματικών ή συγγενικών εξουσιών 435
2. Έκταση της προσβολής 436
3. Ενεργητική και παθητική νομιμοποίηση 438
ΙΙ. Αστική προστασία 441
1. Αξίωση παύσης και μη συνέχισης της προσβολής 441
α) Ενεργητική νομιμοποίηση 441
β) Παθητική νομιμοποίηση 442
γ) Περιεχόμενο της αξίωσης 442
αα) Διορθωτικά μέτρα 442
ββ) Μη συνέχιση της προσβολής 445
2. Αξίωση αποζημίωσης 447
α) Ενεργητική νομιμοποίηση 448
β) Γνήσια υποκειμενική ευθύνη 448
γ) Αφηρημένη αποζημίωση 449
δ) Ειδικά ζητήματα 452
ε) Συρροή με συγκεκριμένη αποζημίωση και ηθική βλάβη; 454
στ) Το ειδικό καθεστώς ευθύνης παρόχων υπηρεσιών internet 455
αα) Το πρόβλημα 455
ββ) Η ρύθμιση της Οδ. 2000/31: «Ασφαλής λιμήν» 456
γγ) Η συσταλτική ερμηνεία του ΔΕΕ 457
i) Προϋποθέσεις 457
ii) Έννομες συνέπειες: Περιορισμός του μέτρου ευθύνης 459
δδ) Η ειδική ρύθμιση του άρθρου 66ΣΤ ν. 2121/93 462
i) Πεδίο εφαρμογής 462
ii) Περιορισμένα καθήκοντα επιμέλειας 464
εε) Σύνθεση 468
3. Λοιπές αποκαταστατικές αξιώσεις 469
4. Δικονομικά 470
α) Τα κύρια προβλήματα 470
β) Η θέση του ενωσιακού νομοθέτη 471
γ) Η θέση του έλληνα νομοθέτη 472
αα) Αποδεικτικές διευκολύνσεις του δικαιούχου – «Υποχρεώσεις ενημέρωσής» του 473
ββ) Επίταση της προσωρινής έννομης προστασίας 475
γγ) Δημοσιότητα της απόφασης 476
δδ) Προστασία κατά αναγκαστικής εκτελέσεως 477
ΙΙΙ. Ποινικές κυρώσεις 478
1. Σκοπός και νομική φύση των διατάξεων 478
2. Αυτόνομη ποινική έννοια αστικών εννόμων σχέσεων; 479
3. Επισκόπηση των ρυθμίσεων 480
4. Εξάλειψη του αξιοποίνου λόγω έμπρακτης μετανοίας; 481
ΙV. Διοικητικές κυρώσεις – Μέτρα 482
1. Εκτός της κοινωνίας της πληροφορίας 482
2. Για αδικήματα της κοινωνίας της πληροφορίας – Επιτροπή κατά της πειρατείας 482
α) Αρμοδιότητα 484
β) Προδικασία 485
γ) Κύρια διαδικασία - απόδειξη 485
δ) Απόφαση - Εκτέλεση 486
V. Τεχνική προστασία 488
1. Μέτρα προστασίας 488
2. Μέσα εξουδετέρωσης της προστασίας 490
§ 11. Συλλογική διαχείριση και συλλογική προστασία
Ι. Γενικά 493
1. Σημασία 493
2. Πηγές 494
3. Πεδίο εφαρμογής ν. 4481/2017: Έννοια και μέρη της συλλογικής διαχείρισης 494
α) Διαχείριση - Προστασία 495
β) Συλλογικός χαρακτήρας 495
γ) Αντικείμενο αλλότριο δικαίωμα - Έννοια «δικαιούχου» 495
δ) Εύρος αντικειμένου 496
ε) Έναντι χρηστών 498
στ) Φορείς – Μέρη 498
4. Δημόσια εποπτεία 501
II. Γνωρίσματα της συλλογικής διαχείρισης 501
1. Ανάθεση της διαχείρισης 501
α) Εκποιητική δικαιοπραξία 501
β) Τύπος 503
γ) Αιτία 503
δ) Παρεπόμενες υποχρεώσεις 505
αα) Ενημέρωσης 505
ββ) Πίστεως; 506
2. Σχέσεις ΦΣΔ και χρηστών 506
ΙΙΙ. Το ειδικό νομικό καθεστώς των ΟΣΔ 507
1. Αυξημένη διοικητική εποπτεία 507
2. Ειδικό αναγκαστικό καθεστώς εταιρικής διακυβέρνησης 509
α) Εισδοχή μελών 510
αα) Ο κανόνας: Υποχρεωτική εισδοχή 510
ββ) Εξαιρέσεις 511
β) Όργανα καταστατικού και εσωτερικού ελέγχου 512
γ) Λογιστικός διαχωρισμός 514
δ) Παύση της λειτουργίας και λύση του ΟΣΔ - Ειδικοί κανόνες 515
αα) Επί πτωχεύσεως του ΟΣΔ 515
ββ) Εξακολούθηση της διαχείρισης, ιδίως διαμέσου της ΕΥΕΔ 516
3. Σχέσεις ΟΣΔ και δικαιούχων 518
α) Υποχρέωση ανάληψης της διαχείρισης 518
β) Ελευθερία ανάθεσης διαχείρισης; 519
αα) Προαιρετική συλλογική διαχείριση (opt-in) 519
ββ) Υποχρεωτική συλλογική διαχείριση (no-opt) 520
i) Έννοια και σημασία 520
ii) Αμάχητο τεκμήριο εκπροσώπησης από ΟΣΔ 520
iii) Αρμοδιότητα μόνον των ΟΣΔ, όχι των ΑΟΔ 522
γγ) Διευρυμένη συλλογική διαχείριση (opt-out) 522
(i) Τεκμαιρόμενη διαχείριση 523
(ii) Αναγκαστικώς διευρυμένη διαχείριση 525
(iii) Προαιρετικώς διευρυμένη διαχείριση («σκανδιναβικό πρότυπο») 526
(iv) Νομοθετικές εγγυήσεις υπέρ των δικαιούχων 526
γ) Αντικείμενο διαχείρισης 533
δ) Τύπος 534
ε) Απαγόρευση διακρίσεων – ΓΟΣ 534
στ) Επί μέρους υποχρεώσεις από την σχέση διαχείρισης 536
αα) Άριστη ποιότητα υπηρεσιών 536
ββ) Διανεμόμενα έσοδα – Κρατήσεις 536
i) Ποσοστό συμμετοχής στην διανομή 537
ii) Χρόνος διανομής 537
γγ) Υποχρεώσεις διαφανείας 539
δδ) Υποχρέωση πίστεως 540
ζ) Λήξη της σύμβασης ανάθεσης 541
αα) Ανώτατη επιτρεπτή διάρκεια η τριετία 541
ββ) Ελεύθερη καταγγελία 541
4. Έννομες σχέσεις ΟΣΔ και χρηστών 542
α) Υποχρέωση αδειοδότησης 542
β) Αμοιβή 545
αα) Μέτρο 545
ββ) Προκαταβολή: Κανόνας και εξαιρέσεις 547
γ) Αμεροληψία 549
δ) Λογοδοσία των χρηστών προς τον ΟΣΔ 549
ε) Τεκμήριο κατά των χρηστών 549
5. Σχέσεις μεταξύ περισσοτέρων ΟΣΔ – Κατανομή κοινής αμοιβής 551
α) Συμφωνία μεταξύ των ΟΣΔ 551
β) Απόφαση του ΟΠΙ 552
γ) Δικαστική απόφαση 553
δ) Κριτήρια κατανομής της αμοιβής 553
IV. Υπαγωγή των μονοπωλιακών ΑΟΔ σε καθεστώς ΟΣΔ 554
V. Πολυεδαφική διαχείριση επιγραμμικών δικαιωμάτων 555
1. Υποχρεωτικώς μη αποκλειστική η πολεδαφική άδεια 556
2. Ειδικά τεχνικά προσόντα του ΟΣΔ 557
3. Πρόσθετα δικαιώματα των δικαιούχων έναντι του ΟΣΔ 557
4. Υποανάθεση σε τεχνικώς εξοπλισμένο ΟΣΔ 557
5. Διεύρυνση υπέρ μη εμπορικής χρήσεως 558
VI. Δικονομικά 558
1. Δικονομική θέση του ΟΣΔ 558
2. Δικονομική θέση του δικαιούχου 559
3. Φύση των τεκμηρίων υπέρ των ΟΣΔ 561
4. Καθ’ ύλην αρμοδιότητα - Διαδικασία 562
§ 12. Κοινόχρηστα πολιτιστικά αγαθά – Public Domain
I. Δυνάμει ιδιωτικής βουλήσεως: Creative commons 565
1. Νομική φύση των αδειών 566
2. Εξαναγκαστότητα 567
3. Προβλήματα - Επιφυλάξεις 567
4. Προσωρινό πόρισμα 569
ΙΙ. Με διοικητική πράξη – καταχώριση 569
1. Ορφανά έργα 569
α) Προηγούμενη δημοσίευση 571
β) Επιμελής αναζήτηση 571
γ) Μη κερδοσκοπικός σκοπός 572
2. Έργα μη διαθέσιμα στο εμπόριο 572
3. Πολιτειακά κείμενα 578
α) Το πρόβλημα: Σύγκρουση διατάξεων; 578
β) Προς εναρμόνιση αντιθέτων αξιολογήσεων 579
ΙII. Πολιτιστική κληρονομιά 580
1. Γενικά 580
α) Έννοια 580
β) Υποκείμενο-Φορέας 581
γ) Πηγές ρύθμισης - Αρχές 582
δ) Διακρίσεις 582
2. Εμπράγματο καθεστώς 583
3. Ηθικές εξουσίες του Δημοσίου μετά την προστασία του έργου 583
α) Νομική φύση του δικαιώματος 584
αα) Δημόσιο αγαθό προοριζόμενο για εξυπηρέτηση δημοσίων σκοπών 584
ββ) Δικαίωμα προσδοκίας 585
β) Αρμοδιότητα προς άσκησίν του 586
αα) Υπουργός Πολιτισμού 586
ββ) Δέσμια αρμοδιότητα ή διακριτική ευχέρεια; 587
4. Περιουσιακές εξουσίες - Άδειες εκμεταλλεύσεως 588
Ε΄ Διασυνοριακή κυκλοφορία πολιτιστικών αγαθών
§ 13. Δημόσιο και ιδιωτικό διεθνές δίκαιο
Ι. Γενικά - Αρχές 593
ΙΙ. ΙΔΔ πνευματικών και συγγενικών εξουσιών 595
1. Βασικές πηγές 595
2. Ο βασικός κανόνας: Lex loci protectionis 596
α) Έννοια 596
β) Επί διασυνοριακής εκμεταλλεύσεως 598
γ) Επί συγκρούσεων προς άλλα δικαιώματα 600
3. Η αρχή του κράτους προέλευσης 600
α) ΙΔΔ των βάσεων δεδομένων 600
β) Δίκαιο ψηφιακών συγγενικών δικαιωμάτων εκδοτών Τύπου 600
γ) Δίκαιο ορφανών και μη διαθέσιμων στο εμπόριο έργων 601
δ) Δίκαιο της χρήσης του έργου για διδακτικούς σκοπούς 601
ε) Δίκαιο δορυφορικών και παρεπόμενων μεταδόσεων ραδιοτηλεοπτικών
προγραμμάτων 601
4. Δίκαιο των αδειών και συμβάσεων εκμεταλλεύσεως 602
5. ΙΔΔ της συλλογικής διαχείρισης 603
α) Γενικά 603
β) ΙΔΔ της δημόσιας εποπτείας 604
γ) ΙΔΔ του αντικειμένου της συλλογικής διαχείρισης 605
δ) ΙΔΔ των (ενδο)εταιρικών σχέσεων 605
ε) ΙΔΔ της ανάθεσης και ανάθεσης της διαχείρισης 605
στ) ΙΔΔ σύμβασης ανάθεσης και αδείας χρήσης 606
ζ) Συμβάσεις αμοιβαιότητας 606
ΙΙΙ. Διασυνοριακή προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς 607
1. Το συνδετικό στοιχείο – Ένταξη στην εθνική πολιτιστική κληρονομιά 607
2. Εφαρμοστέο δίκαιο 610
3. Διεθνής προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς 611
4. Κυρώσεις 613
Ευρετήριο Διατάξεων
Ν 2121/1993 615
Ν 4481/2017 619
Αλφαβητικό Ευρετήριο 621
Σελ. 1
Α΄ Εισαγωγή
Σελ. 3
§ 1. Προκαταρκτικές σκέψεις
1 Ως πνευματική ιδιοκτησία νοείται το δικαίωμα που προσνέμει η έννομη τάξη επί ενός πνευματικού έργου στον δημιουργό αυτού. Με τον ίδιο όρο (πνευματική ιδιοκτησία) νοείται και το σύνολο κανόνων που διέπουν το εν λόγω δικαίωμα, ο όλος θεσμός. Στο γενικότερο δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας συνεξετάζονται και συναφείς προς αυτήν ρυθμίσεις, πρoεχόντως των συγγενικών προς αυτήν δικαιωμάτων, αυτών που το αντικείμενό τους λειτουργεί συνήθως σαν ενδιάμεσο όχημα διάδοσης του έργου στο κοινό.
Ι. Ο γενικότερος θεσμός της διανοητικής ιδιοκτησίας
1. Έννοια και μορφές
2 Η πνευματική ιδιοκτησία και τα συγγενικά προς αυτήν δικαιώματα (υπό την ευρύτερή τους εκδοχή, βλ. παρακάτω §8) αποτελούν μαζί με την βιομηχανική ιδιοκτησία τις επί μέρους μορφές διανοητικής ιδιοκτησίας (άρθρ. 8 §18 ν. 2557/1997), ήτοι ιδιοκτησίας επί προϊόντων διανοίας (ΑΚ 60). Ως βιομηχανική ιδιοκτησία νοούνται τεχνικές επινοήσεις -δηλ. εφευρέσεις και υποδείγματα χρησιμότητας- ή και επιχειρηματικές πληροφορίες -τα λεγόμενα εμπορικά απόρρητα (άρθρ. 22 Θ ν. 1733/ 87 = Οδ. 2016/943)-, αισθητικές δημιουργίες -δηλ. βιομηχανικά σχέδια και υποδείγματα-, διακριτικά γνωρίσματα, ήτοι σήματα κ.ά. και αγαθά προστατευόμενα κατά τις διατάξεις του αθέμιτου ανταγωνισμού. Η διανοητική ιδιοκτησία μπορεί να προσλαμβάνει τρεις εκδοχές από την σκοπιά των μορφών προστασίας που συνεπάγεται:
3 (1) Ως διανοητική ιδιοκτησία ορίζονται κατ’ αρχήν απόλυτα αποκλειστικά μη εμπράγματα δικαιώματα εκμεταλλεύσεως ενός άϋλου αγαθού, προϊόντος διανοητικής εργασίας ή επενδύσεως, τα οποία παρέχουν στον φορέα τους την εξουσία να αποκλείει κάθε τρίτον από την εκμετάλλευση του αγαθού αυτού -συχνά αναφερόμενη και ως δικαίωμα «veto», ήτοι αξίωση παύσης ή παράλειψης μιας τέτοιας εκ-
Σελ. 4
μεταλλεύσεως, αξίωση συχνά απαντώμενη ως direct block injunction. Τέτοιες αξιώσεις παρέχει κατ’ αρχήν προσβαλλόμενο το ηθικό και το περιουσιακό δικαίωμα του πνευματικού δημιουργού.
4 (2) Υπό ευρύτερη έννοια διανοητική ιδιοκτησία αποτελούν αξιώσεις αντιτάξιμες κατά πάντων (και κατά τούτο με απόλυτο χαρακτήρα), οι οποίες, αν και δεν κατατείνουν στην διακοπή της εκμεταλλεύσεως του άϋλου αγαθού από τρίτους, εν τούτοις σκοπούν στην εύλογη αμοιβή του δικαιούχου λόγω της επεμβάσεως του καθ’ ού στο άϋλο αγαθό, όπως π.χ. το δικαίωμα παρακολούθησης του άρθρ. 5 ν. 2121/1993. Πρόκειται για αξιώσεις πραγματοπαγείς (in rem scriptae), με την έννοια ότι παρακολουθούν το εν λόγω άϋλο αγαθό, όποιος και αν επιληφθεί αυτού.
5 (3) Τέλος, υπό ακόμη ευρύτερη έννοια εδώ υπάγονται και άλλα άϋλα αγαθά, των οποίων οι φορείς προστατεύονται κατά τρίτων, μόνον εφόσον οι τελευταίοι επιληφθούν των αγαθών αυτών με παράνομο ή ανήθικο τρόπο. Πρόκειται κατά βάσιν για προστασία διαμέσου του δικαίου του αθεμίτου ανταγωνισμού. Τα εν λόγω άϋλα αγαθά δεν έχουν λοιπόν αναχθεί σε αντικείμενο αυτοτελούς απολύτου δικαιώματος, γι’ αυτό και η ένταξή τους στο πεδίο της διανοητικής ιδιοκτησίας αμφισβητείται, μια και δεν αποτελούν απόλυτα δικαιώματα. Μολαταύτα στοιχειοθετούν δικαϊκώς προστατευόμενο έννομο συμφέρον με πρόδηλη περιουσιακή αξία, οπότε ο σφετερισμός τους θα αποτελεί τουλάχιστον αδικαιολόγητο πλουτισμό συνεπαγόμενος ευθύνη των σφετεριστών κατ’ ΑΚ 904.
2. Σημασία
6 Είναι φανερό ότι υπό οποιαδήποτε από τις παραπάνω έννοιες η διανοητική ιδιοκτησία (πάνω στην καινοτομία ή σε διακριτικά γνωρίσματα) στοιχειοθετεί (μεγαλύτερης ή μικρότερης εκτάσεως) περιορισμούς στον ελεύθερο ανταγωνισμό (τον ελεύθερο αυτοπροσδιορισμό και την συμμετοχή στην κοινωνία της πληροφορίας), αλλά και ακόμη και στην κυριότητα, στο μέτρο π.χ. που παρακολουθεί την τύχη και την εκμετάλλευση των εκποιουμένων ενσωμάτων προϊόντων (π.χ. εκμισθουμένων dvds, φαρμάκων κ.ά.) ενός άϋλου αγαθού (π.χ. αντιστοίχως ενός θεατρικού έργου ή μιας φαρμακευτικής ευρεσιτεχνίας).
Σελ. 5
3. Συρροές
7 Επισημαίνεται εκ των προτέρων ότι δεν είναι σπάνιο το φαινόμενο να συντρέχει στο ίδιο προϊόν διανοίας η προστασία περισσοτέρων μορφών διανοητικής ιδιοκτησίας, καθώς και της προσωπικότητας (ΑΚ 57, 60). Για παράδειγμα, μια πρωτότυπη λεκτική σύνθεση ή φράση δεν αποκλείεται να αποτελεί ταυτόχρονα πνευματικό έργο προστατεύσιμο λοιπόν με το ν. 2121/1993 για την πνευματική ιδιοκτησία (αξιολόγηση γνωστή και ως copyright-approach) και ταυτόχρονα βιομηχανικό σχέδιο (αξιολόγηση γνωστή και ως design-approach, βλ. παρακάτω αρ. 76) ή διακριτικό γνώρισμα επιχείρησης· επίσης ο αδειούχος εμπορικής εκμετάλλευσης του πνευματικού έργου ενδέχεται να προστατεύεται όχι μόνον δυνάμει των παραχωρημένων σ’ αυτόν πνευματικών εξουσιών, αλλά και του ν. 146/1914 για τον αθέμιτο ανταγωνισμό. Πρόκειται σε τελευταία ανάλυση για το γνωστό φαινόμενο των «πολλαπλών ενεργειών» στο δίκαιο, δηλαδή της δυνατότητας να υπαχθεί το ίδιο πραγματικό περιστατικό (το έργο) στο πραγματικό ταυτόχρονα περισσότερων του ενός κανόνων (ή πλεγμάτων) δικαίου, εν προκειμένω της πνευματικής και της βιομηχανικής ιδιοκτησίας.
Παράδειγμα: Ο Snoopy αποτελεί μεν ζωγραφικό έργο, αλλά χρησιμοποιείται (και προστατεύεται) και ως διακριτικό γνώρισμα.
8 Αυτή η συρροή βάσεων προστασίας δεν είναι πάντοτε αναντίρρητη, καθώς από την συνδρομή εξαιρέσεως από την προστασία του ενός δικαιώματος υποστηρίζεται ότι συνάγεται και αποκλεισμός από παρεμφερή προστασία που θα παρείχαν άλλα δικαιώματα διανοητικής ιδιοκτησίας. Μάλιστα ειδικώς προκειμένου για εικαστικά έργα η DSMD 14 = άρθρ. 31Α ν. 2121/ 93 ορίζει ότι η πάροδος της περιόδου προστασίας τους αποκλείει και την προστασία τους δυνάμει «συγγενικών δικαιωμάτων». Σημαίνει άραγε τούτο ότι αποκλείεται να στοιχειοθετούνται άλλα δικαιώματα διανοητικής ιδιοκτησίας επί εικαστικού έργου μετά την λήξη της πνευματικής ιδιοκτησίας επ’ αυτού;
Για παράδειγμα η λήξη της προστασίας ενός σκίτσου αποκλείει το να χρησιμοποιείται τούτο σαν διακριτικό γνώρισμα; Με ένα τέτοιο σκεπτικό το Εφετείο της Χάγης απέρριψε την κατοχύρωση ενός πίνακα του Rembrandt ως σήματος.
Σελ. 6
8α Περαιτέρω αμφισβητείται αν η πάροδος της περιόδου προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας αποκλείει δίχως άλλο την αξίωση προστασίας της εκμετάλλευσης του πνευματικού έργου με βάση τον αθέμιτο ανταγωνισμό, καθώς διαφορετικά θα στερούνταν πρακτικού νοήματος η λήξη της προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας. Θα μπορούσε βεβαίως να προβληθεί ο αντίλογος ότι υπό το σκεπτικό αυτό η μη συνδρομή των επί μέρους θεσμών διανοητικής ιδιοκτησίας τείνει να αποκλείει την εφαρμογή της γενικής ρήτρας του άρθρου 1 ν. 146/1914, το πρακτικό λοιπόν νόημα της οποίας απορροφάται από τις επί μέρους μορφές διανοητικής ιδιοκτησίας. Λύση στο αδιέξοδο προσφέρει ίσως η αναζήτηση τυχόν πρόσθετων στοιχείων που καταδεικνύουν γιατί η επίμαχη εκμετάλλευση θα ήταν αθέμιτη (ή θα προσέβαλλε άλλα δικαιώματα διανοητικής ιδιοκτησίας) ανεξάρτητα από το αν θίγει ή όχι την πνευματική ιδιοκτησία.
9 Για παράδειγμα, η υβριστική αναφορά του ονόματος του τεθνεώτος δημιουργού στοιχειοθετεί αδίκημα κατά 57 §1β ΑΚ, ακόμη και ύστερα από 70 χρόνια μετά το θάνατό του. Επίσης ακόμη και τότε η απόσπαση με βία ή απάτη του χειρογράφου των ποιημάτων του από τον κληρονόμο του καθιστά αθέμιτη την εκμετάλλευσή τους από τον δράστη. Σε όλες τις παραπάνω περιπτώσεις η εξύβριση, η βία, η απάτη συνιστούν πρόσθετα περιστατικά που καθιστούν παράνομη την συμπεριφορά του υπαιτίου ανεξάρτητα από το αν προσβάλλεται ή όχι η πνευματική ιδιοκτησία του θιγόμενου.
10 Όπως και να έχει το πράγμα, η ποικιλία των ειδών διανοητικής ιδιοκτησίας (αλλά και η ανασφάλεια του δικαίου των προϋποθέσεων προστασίας του κάθε άϋλου αγαθού – διανοητικού επιτεύγματος) έχει οδηγήσει την πράξη στην λεγόμενη «ανοικτή μεταβίβαση» (των δικαιωμάτων επί) προϊόντος της διανοίας: Τα μέρη συμφωνούν ότι στον αποκτώντα μετατίθενται οι εξουσίες επί προϊόντος της διανοίας, όποιες κι αν είναι αυτές, πνευματική ιδιοκτησία, δικαίωμα επί βιομηχανικού σχεδίου ή υποδείγματος, συγκατάθεση αίρουσα το άδικο του αθεμίτου ανταγωνισμού κ.τ.τ. Προκειμένου πάντως για την πνευματική ιδιοκτησία η «ανοικτότητα» αυτή θα πρέπει να γίνεται δεκτή με την επιφύλαξη των αρχών προστασίας του δημιουργού, ήτοι προεχόντως των αρχών του σκοπού και του καταλοίπου, για τις οποίες βλ. παρακάτω αρ. 59.
Σελ. 7
ΙΙ. Ιστορική αναδρομή – Φιλοσοφικά θεμέλια
11 Η ιστορία της γένεσης και εξέλιξης της πνευματικής ιδιοκτησίας είναι ενδεικτική των εννόμων συμφερόντων και ιδεολογικών ρευμάτων που συνδέονται προς αυτήν.
1. Η αρχική ολιγαρχική προστασία
Στην αρχαιότητα, αλλά και στον μεσαίωνα η πνευματική δημιουργία δεν στοιχειοθετούσε ιδιαίτερα δικαιώματα· απέκειτο στον ηγεμόνα ή τον οικονομικώς ισχυρό να παραχωρήσει κυριαρχικώς τα προνόμια της ευνοίας του προς τον δημιουργό. Ως εκ τούτου τα όποια προνόμια προς πνεηματικούς δημιουργούς αποτελούσαν εκδηλώσεις πολιτικής ή οικονομικής ολιγαρχίας.
Παραδείγματα: Μετά την υποστήριξη των χορηγών, ο μεν Αισχύλος υπάχθηκε στην αυλή του συρακουσίου τυράννου Ιέρωνος, ο δε Ευριπίδης στου μακεδόνος Αρχελάου. Ομοίως ο Απελλής στου Μ. Αλεξάνδρου, οι δε Βιργίλιος και Οράτιος στου ρωμαίου Γαΐου Μαικήνα (ο οποίος και έδωσε το όνομά του στο φαινόμενο αυτό), ενώ ικανό ρόλο διαδραμάτισε κατόπιν στην ίδια κατεύθυνση και η παπική εκκλησία.
12 Στο ιστορικό αυτό πλαίσιο θα πρέπει να ενταχθούν κάποιοι πρόδρομοι θεσμοί προστασίας συγγενικών εξουσιών που εμφανίσθηκαν τον 15ο αιώνα μ.Χ., όταν ηγεμόνες παραχωρούσαν σε συγκεκριμένες εκδοτικές επιχειρήσεις το «προνόμιο» να τυπώνουν κάποια βιβλία. Επρόκειτο βεβαίως για διοικητική άδεια, η έκδοση της οποίας συνδεόταν λοιπόν με την λογοκρισία είτε ως λογική προϋπόθεσή της, είτε ως καθιδρυόμενη διαμέσου τέτοιων αδειών, υπό την έννοιαν ότι μόνον οι δικαιούχοι εκδοτικού προνομίου να είναι ελεύθεροι προς διάδοσιν εντύπων. Κατ’ αυτόν τον τρόπο η φεουδαλική εξουσία πετύχαινε να συμβιβασθεί («διαπλακεί») προς τις επελαύνουσες τότε συντεχνίες.
Παραδείγματα: Οι ενετικές αρχές. χορηγούν το 1496 μ.Χ. τέτοιο προνόμιο στον Άλδο Μανούτιο κ.ά., ακριβώς διότι είχαν την εξουσία να απαγορεύσουν την κυκλοφορία κάθε εντύπου. Ομοίως ο αγγλικός Βασιλικός Χάρτης του 1557 παραχωρεί αποκλειστικό μονοπώλιο στην συντεχνιακή Εταιρεία εκδοτών του Λονδίνου.
12α Έτσι όμως η Τέχνη και η διανόηση δεν ήταν ανεξάρτητη. Ο καλλιτέχνης ασφυκτιούσε κάτω από τον «προστάτη» του ηγεμόνα, αφού, αν δεν τον ευαρεστούσε δεν θα βιοποριζόταν, ίσως δε και να μην επιβίωνε.
Ως ιστορικά παραδείγματα αυτής της πίεσης βλ. α.ά. το καταγγελτικό πορτραίτο του καρδινάλιου Ninio de Guevara από τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο, το πάθημα του Γαλιλαίου κ.π.ά.
Σελ. 8
2. Η διαφοροποίηση του διαφωτισμού
13 Ως εκ των ανωτέρω δεν περίεργο το γεγονός ότι το φιλελεύθερο κίνημα διαφωτισμού τάχθηκε εναντίον (των ηγεμονικών προνομίων) της πνευματικής ιδιοκτησίας λόγω των περιορισμών και διακρίσεων που αυτή προϋπέθετε και συνεπαγόταν για την ελευθερία του ανταγωνισμού και της διακίνησης των ιδεών: laissez faire; laissez passer. Από κάποιους συνειδητότερους οπαδούς του διαφωτισμού επεζητείτο η ανύψωση του καθενός καλλιτέχνη σε αυτοδύναμο πολίτη έχοντα εξ ιδίου δικαίου (πρωτότυπη) ιδιοκτησία στο έργο του, χωρίς την ανάγκη της έγκρισης του από κάποιον ηγεμόνα.
Παράδειγμα: Δεν είναι τυχαίο το ότι ο L. v. Beethoven, αληθινός (και σπάνιος έκτοτε) διαφωτιστής αρνείται οργισμένα να ικανοποιήσει την επιθυμία του πρίγκιπα K. v. Lichnovsky να του παίξει κάποιο κομμάτι στο πιάνο και ξεσπάει: «Τον τίτλο του πρίγκιπα τον χρωστάς στους δικαιοπαρόχους σου. Πρίγκιπες λοιπόν θα υπάρξουν πολλοί, Beethoven όμως μόνον ένας».
3. Η ωφελιμιστική έποψη
14 Παράλληλα όμως, υπό τις ιδέες του J. Locke κ.ά. για το φυσικό δίκαιο, έγινε πάντως δεκτό ότι η δίκαιη ανταμοιβή για την (εν προκειμένω πνευματική) εργασία είναι η πρωτότυπη ιδιοκτησία επί του προϊόντος της, δηλαδή διακήρυξε το περιουσιακό δικαίωμα του δημιουργού επί του έργου του αποδεσμευμένο από τον έλεγχο των συντεχνιών. Έτσι ψηφίζεται το 1710 το Statute of Anne, κατ’ ουσίαν το πρώτο νομοθέτημα πνευματικής ιδιοκτησίας. Όντως, ο αγγλοαμερικανικός νομικός κόσμος, εκκινώντας από την ανάγκη προστασίας των οικονομικών συμφερόντων των μερών του ελευθέρου οικονομικού ανταγωνισμού, διΐδε εύστοχα ότι η αδάπανη εκμετάλλευση των διανοητικών ή τεχνικών επιτευγμάτων του άλλου ακυρώνει κάθε κίνητρο για δημιουργία, καινοτομία και πρόοδο, ήτοι για κάθε ανάληψη επιχειρηματικής πρωτοβουλίας και θίγει το εμπόριο στην ρίζα του. Πρόκειται βεβαίως κατ’ ουσίαν για μια ωφελιμιστική προσέγγιση. Εδώ ανευρίσκονται τα ιδεολογικά θεμέλια του (κατά βάσιν αγγλοσαξονικού λοιπόν) συστήματος του copyright, δηλαδή της προσνομής αποκλειστικού περιουσιακού δικαιώματος στον επιχειρηματία που ανέλαβε το κόστος της επένδυσης· το δικαίωμα όμως αυτό νοείται χρονικώς περιορισμένο, διότι διαφορετικά θα ματαιωνόταν η ουσία της προόδου και θα στρεβλώνονταν εσαεί ο ανταγωνισμός: το διανοητικό επίτευγμα πρέπει κάποτε να καθίσταται κτήμα της ολότητας. Της βασικής παραδοχής παρέπεται η δυνατότητα των νομικών προσώπων προς πρωτογενή κτήση πνευματικών έργων, η ανάγκη όχι για πρω-
Σελ. 9
τοτυπία, αλλά για αξιόλογο επενδυτικό κόστος (“sweat of the braw”: ιδρώτα του μετώπου) των πνευματικών έργων, η συρρίκνωση της διαφοράς μεταξύ πνευματικής ιδιοκτησίας και συγγενικών δικαιωμάτων κ.ά..
4. Η προσθήκη του ιδεαλισμού
15 Χρειάσθηκε η επέμβαση του γερμανικού ιδεαλισμού -προεχόντως των Fichte και Kant-, σύγκρασης φιλελευθερισμού και -κυρίως- ελιτισμού, για να επαναπροσδοθεί στην πνευματική ιδιοκτησία (πέρα από την συνεισφορά της στην κοινή ευημερία) μια νέα ιδεολογική βάση, καθοριστική της μετέπειτα διττής νομικής φύσης του θεσμού στην ηπειρωτική Ευρώπη (συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας): Ο ουμανισμός (ανθρωπισμός), ήτοι η σκέψη ότι η προσβολή της πνευματικής ιδιοκτησίας θίγει την προσωπικότητα του δημιουργού. Από εδώ εκπορεύεται το ηθικό δικαίωμα του πνευματικού δημιουργού ως εκδηλώσεως του δικαιώματος της προσωπικότητας του δημιουργού, καθώς και μια σειρά ειδοποιών γνωρισμάτων του θεσμού, με πρώτη την ίδια την αναγνώριση του ηθικού δικαιώματος του δημιουργού, την επιταγή για ιδιοπροσωπία-πρωτοτυπία του έργου, την απαγόρευση της πρωτογενούς απόκτησής του από νομικά πρόσωπα κ.ά. Πρόκειται για τα γνωρίσματα συστήματος προστασίας γνωστού ως droit d’ auteur. Κατόπιν τούτου προκύπτει η παρακάτω (ΙΙΙ) εκτιθέμενη «διμορφία» της πνευματικής ιδιοκτησίας, η οποία αποτελεί ακόμη και σήμερα αντικείμενο διχογνωμιών κατά τις διεθνείς διαπραγματεύσεις μεταξύ κρατών των διαφορετικών συστημάτων. Περαιτέρω -αναλόγως προς ό,τι συνέβη και σε άλλους πολιτιστικούς τομείς- αυτή η παρέμβαση του ιδεαλισμού γέννησε τον ρομαντικό τύπο του μοναχικού δημιουργού, ως επίκεντρο του ανθρωπιστικού και φιλελεύθερου θεσμού της σύγχρονης πνευματικής ιδιοκτησίας. Κριτική αυτού βλ. παρακάτω αρ. 21.
5. Συγκλίσεις
16 Σήμερα η απόσταση ανάμεσα στα δυο προαναφερθέντα συστήματα ολοένα σμικρύνεται. Στο αμερικανικό δίκαιο ολοένα ισχυρότερα υποστηρίζεται η αναγνώριση ενός γενικευμένου ηθικού δικαιώματος, καθώς μάλιστα οι ΗΠΑ προσχώρησαν πια στην ΔΣτΒ, που το αναγνωρίζει. Από την άλλη πλευρά, υπό την πίεση της επελαύνουσας τεχνολογίας της πληροφορικής, που τυποποιεί, αυτοματοποιεί και ως
Σελ. 10
εκ τούτου αποπροσωποποιεί τις βιοτικές σχέσεις, δεν λείπουν και υπό τα σύγχρονα κεντρευρωπαϊκά δίκαια μορφές δικαιωμάτων επί «απρόσωπων έργων», όπως το software, οι βάσεις δεδομένων κ.ά. Μάλιστα ενίοτε διαβλέπεται μια γενικότερη τάση αποπροσωποποίησης του έργου πνευματικής ιδιοκτησίας.
ΙΙΙ. Σύγχρονες τάσεις
1. Αστυνόμευση ή ελεύθερη πρόσβαση;
17 Το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας παρουσιάζει έντονη πολιτική φόρτιση -αν όχι ταξική-, ιδίως στις μέρες μας: Τα συμφέροντα των δημιουργών διαπαλαίουν προς τα συμφέροντα των χρηστών, των ερμηνευτών προς αυτά των παραγωγών κ.ο.κ. Έτσι, σήμερα προεχόντως ενόψει των ολοένα διευρυνόμενων «πειρατικών» δυνατοτήτων του διαδικτύου, διαπαλαίουν δύο επόψεις:
α) Προστατευτισμός – Η «κουλτούρα του αποκλεισμού»
18 Η πρώτη τάση αντιλαμβάνεται την πνευματική ιδιοκτησία ως φύσει αμυντική και διαπαλαίουσα προς την τεχνολογία ως μέγα και αδήριτο εν δυνάμει κίνδυνο, στο μέτρο που καθιστά τα πνευματικά έργα προσιτά στο ευρύ κοινό παρά την θέληση των δικαιούχων. Έτσι τονίζεται ο αποκλειστικός χαρακτήρας των πνευματικών δικαιωμάτων προς δύο βασικές κατευθύνσεις: προληπτικός έλεγχος της πειρατικής επικινδυνότητας νέων τεχνολογιών και επίταση της ποινικής καταστολής. Η προσέγγιση αυτή εκφράζεται de lege lata και de lege ferenda με «μανιφέστα» και νομοθετικές πρωτοβουλίες, όπως π.χ. αντιστοίχως η «ανοικτή επιστολή»-έκκληση του Bill Gates να αποβληθούν από τις λέσχες πληροφορικής τα πειρατικά στοιχεία, που «κλέβουν» ή μετεπεξεργάζονται λογισμικό, η λεγόμενη PERFORM Act (Platforn Equality and Remedies for the Rights Holders in Music Act) -επιβάλλουσα σε κάθε διαδικτυακό ραδιοσταθμό την κρυπτογράφηση των στοιχείων του προγράμματός του (π.χ. τίτλους τραγουδιών), ώστε να αποκλεισθεί η ανίχνευση και παράνομη πρόσβαση σ’ αυτά- και η πρωτοβουλία για την διεθνή ποινικοποίηση κάθε υπηρεσίας της κοινωνίας της πληροφορίας που δύναται να διευκολύνει την πειρατεία (γνωστή ως πρωτοβουλία για την Anti-Counterfeiting Trade Agreement -ACTA). Πρόκειται για την λεγόμενη «κουλτούρα του αποκλεισμού».
Σελ. 11
18α Υπό την ίδια ως άνω οπτική αμφισβητείται de lege ferenda ιδιαιτέρως ο προς χάριν του κοινού χρονικός περιορισμός τής πνευματικής ιδιοκτησίας (βλ. παρακάτω αρ. 52). Τούτο, με το σκεπτικό ότι και μετά την πάροδο της περιόδου προστασίας το έργο εξακολουθεί να αποτελεί αντικείμενο οικονομικής εκμετάλλευσης προς όφελος άλλων πλην του δημιουργού και του κοινού: Το θεατρικό έργο εξακολουθεί να αποφέρει κέρδη στον θεατρώνη, το βιβλίο (και) στον μελλοντικό εκδότη του, πολλώ δε μάλλον στους διασκευαστές του. Η έποψη αυτή έχει ως επίκεντρο την προστασία του δικαιούχου· έτσι θα μπορούσε και να χαρακτηρισθεί ως «δημιουργοκεντρική».
β) Φιλελευθερισμός - Η «κουλτούρα της πρόσβασης»
19 Με τον τρόπο όμως αυτό -αντιπαρατηρείται- ότι προς χάριν της προστασίας της καινοτομίας (του software) αποθαρρύνεται η καινοτομία, στο μέτρο που πλήθος νέων λογισμικών θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν και για πειρατεία. Έτσι, ισχυρίζονται, δημιουργείται ένας ολοένα διευρυνόμενος φαύλος κύκλος μαξιμαλιστικών απαγορεύσεων. Μάλιστα ο προστατευτισμός κατηγορείται όχι απλώς για αναποτελεσματικότητα, αλλά ότι οδηγεί σε αποτελέσματα αντίθετα από τα επιδιωκόμενα («ετερογονία των σκοπών»).
Παράδειγμα 1: Ο γενικός διευθυντής του Παγκόσμιου Οργανισμού Διανοητικής Ιδιοκτησίας (WIPO) επισημαίνει ότι όσο δυσχεραίνεται (με απαγορεύσεις και κυρώσεις) η νόμιμη πρόσβαση στα πνευματικά έργα (γενικότερα στο «προστατευόμενο περιεχόμενο»), τόσο περισσότερα κίνητρα και ζήτηση θα έχει η πειρατεία».
19α Παράδειγμα 2: Εξάλλου, όσο επιβάλλεται υποχρέωση προηγούμενης προληπτικής αδειοδότησης των πλατφορμών για ενδεχόμενο μελλοντικό «ανέβασμα» έργων (κατ’ άρθρ. 66 ΣΤ ν. 2121/ 93 = άρθρ. 17 §§1, 4α της νέας Οδ. 19/790), τόσο οι πλατφόρμες θα απευθύνονται προς διάσημες και δημοφιλείς κατηγορίες έργων (π.χ. αγγλόγλωσσα), με αποτέλεσμα τον εμπορικό αποκλεισμό των άλλων εκτός διαδικτύου και εν τέλει την απαξίωση των («μικρών») δημιουργών τους.
20 Έτσι στον αντίποδα ευρίσκεται η λεγόμενη «κουλτούρα της πρόσβασης» (του ελεύθερου, συμμετοχικού internet). Ιδίως στην Αμερική, με σημαιοφόρο τον αμερικανό καθηγητή Lawrence Lessig, προβάλλεται ολοένα ισχυρότερος αντίλογος
Σελ. 12
κατά της διανοητικής ιδιοκτησίας, στο μέτρο που θέτει φραγμό στη διάδοση της γνώσης, στον πολιτισμό και την ανάπτυξη. Οι ιδέες του, ατέγκτως εφαρμοζόμενες, θα δικαιολογούσαν δικαιοπολιτικά την κατάργηση της πνευματικής, αλλά –γιατί όχι;- και κάθε άλλης μορφής διανοητικής ή και εμπράγματης ιδιοκτησίας, αφού κάθε μορφή ιδιοκτησίας παρεμποδίζει την ελεύθερη απόλαυση των αγαθών από τον υπόλοιπο κόσμο.
21 Η έποψη αυτή έχει ως επίκεντρο την προστασία του χρήστη· έτσι θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως «χρηστοκεντρική», θα μπορούσε δε και να απηχεί την γενικότερη αντίληψη για την κοινωνική δέσμευση της διανοητικής ιδιοκτησίας (παρακάτω αρ. 52). Οι όποιοι οξείς τόνοι της κριτικής του Lessig φαίνεται να επικεντρώνονται μάλλον στην αυξημένη στο αμερικανικό δίκαιο ποινικοποίηση του θεσμού της πνευματικής ιδιοκτησίας και γενικότερα του δικαίου του ανταγωνισμού, παρά στην ίδια την ουσία της διανοητικής ιδιοκτησίας. Πράγματι, ακόμη και ο ίδιος ο Lessig δεν φαίνεται να στοχεύει στην κατάργηση του θεσμού, αλλά μόνον στην ενθάρρυνση των πνευματικών δημιουργών να διαθέτουν εθελοντικώς τα έργα τους προς το κοινό είτε δωρεάν είτε –έστω- χωρίς τη διαμεσολάβηση εκδοτών, αλλά απευθείας διαδικτυακώς με τη μέθοδο των αδειών Creative Commons. Κύριο επιχείρημα της ενθάρρυνσης της δωρεάν ηλεκτρονικής διάθεσης των πνευματικών έργων είναι ότι το κόστος της εκτύπωσής του στον ιδιωτικό εκτυπωτή του καταναλωτή θα υπερβαίνει την τιμή της αγοράς του οικείου βιβλίου.
γ) Ενδιάμεσες προτάσεις
21α Καμμιά από τις παραπάνω επόψεις δεν υπερτερεί ολοκληρωτικώς της άλλης. Θα μπορούσε να νοηθεί σαν δικαιοπολιτικώς μέση λύση ο «εκφυλισμός» του αποκλειστικού δικαιώματος του δικαιούχου (να απαγορεύει την χρήση του έργου) σε απλή χρηματική απαίτηση εύλογης αμοιβής (για την χρήση αυτή). Έτσι περαιτέρω, ειδικώς ως προς το πρόβλημα του χρονικού περιορισμού της πνευματικής ιδιοκτησίας προτείνεται de lege ferenda η «μετενέργειά» της διαμέσου (της θέσπισης) υποχρέωσης καταβολής αμοιβής στο δικαιούχο για την χρήση του (ακόμη μεν ιδιωτικού) κοινόχρηστου δημιουργήματός του, οπότε πλέον τούτο παραμένει μεν ιδιωτικό, αλλά κοινόχρηστο με αντίτιμο (πρβλ. ΑΚ 970), ήτοι εντάσσεται στο λεγόμενο «domain public payant» (πρβλ. αρ. 872). Μια τέτοια μέση λύση ισοδυναμεί με απαγόρευση, όταν το ύψος της αμοιβής είναι μεγάλο και άβολες οι τεχνικές προδιαγρα-
Σελ. 13
φές διαδικτυακής πρόσβασης στο έργο, π.χ. εξ επόψεως προσωπικών δεδομένων. Πρβλ. πάντοτε ΑΚ 970: «εφόσον δεν αναιρείται η κοινή χρήση».
2. Μεταμοντέρνες απόψεις
α) Η φιλοσοφική αμφισβήτηση του δημιουργού
21β Στην προεκτεθείσα κοινωνιστική αμφισβήτηση προσέθεσαν φιλοσοφικό υπόβαθρο ορισμένοι μεταμοντέρνοι στοχαστές και δημιουργοί, όπως ο Foucault και ο R. Barth. Η θεώρηση αυτή στηρίζεται στην άποψη ότι ο θεσμός της πνευματικής ιδιοκτησίας στηρίζεται στην ρομαντική έννοια του μοναχικού δημιουργού, ενός φαινομένου που σήμερα ολοένα συρρικνώνεται. Τούτο ιδίως ως εκ της αυξήσεως των συλλογικών έργων (ιδίως οπτικοακουστικών, αλλά και βιβλίων) δημιουργημένων χάρη στον συντονισμό (ενός συνεργάτη ή υπαλλήλου κάποιου επιχειρηματία (για τις δογματικές δυσχέρειες του φαινομένου βλ. παρακάτω αρ. 154-155), αλλά και της μεταφιλοσοφικής εμφάσεως (όχι πιά τόσο στην αρχική δημιουργία του έργου και το πρόσωπο του δημιουργού του, αλλά περισσότερο) στην ερμηνεία του έργου, δηλαδή στο πρόσωπο των εκάστοτε ερμηνευτών του (ως αναδημιουργών του βλ. παρακάτω αρ. 475-477) και εν τέλει του κοινού (που το προσλαμβάνει σαν τέτοιο), δηλαδή εν τέλει της γένεσης και ένταξης του έργου μέσα σε μια συγκεκριμένη πολιτιστική κληρονομιά (παρακάτω αρ. 905-908). Μάλιστα οι θεωρητικοί αυτής της σχολής προχώρησαν ακόμη περισσότερο: Αφενός κατήγγειλαν για υποκρισία την «ρομαντική» αντίληψη για τον δημιουργό με το επιχείρημα ότι ως ατομικιστική προσφέρει νομιμοποίηση στους επενδυτές και στην ηγεμονία των επιχειρήσεων. Αφετέρου εξήγγειλαν τον «θάνατο του δημιουργού». Όπως είναι φανερό, οι ακραίες αυτές φιλοσοφικές και αισθητικές αντιλήψεις δεν μπορούν να υιοθετηθούν δικαϊκώς, πολλώ μάλλον καθώς τα όποια επισημαινόμενα από αυτές επιμέρους δογματικά προβλήματα αντιμετωπίζονται από την σύγχρονη νομική επιστήμη (βλ. στους προαναφερθέντες οικείους τόπους του βιβλίου).
Σελ. 14
β) Η «οικονομία του διαμοιρασμού»
22 Συναφής προς την προς την προαναφερθείσα (αρ. 19) είναι και η τάση που διακηρύσσει ότι «αυτό που πρωτίστως πρέπει να επιβραβευθεί στην δημιουργία πνευματικών έργων είναι η κοινωνική συνεισφορά. Όμως η δημιουργικότητα μπορεί να είναι μία κοινωνική συνεισφορά, αλλά μόνο όταν η κοινωνία είναι ελεύθερη να χρησιμοποιεί τα αποτελέσματά της» ή με άλλα λόγια “η πληροφορία θέλει ελευθερία”. Κατά την έποψη αυτή η επιβολή φραγμών στη χρήση ενός πνευματικού επιτεύγματος, π.χ. ενός προγράμματος λογισμικού είναι καταστροφική, καθώς περιορίζει τον πλούτο που μπορεί να αποκομίσει η ανθρωπότητα από το πρόγραμμα αυτό. Αντιθέτως διαβλέπει μόνον οφέλη από την ευρεία δια μέσου των δικτύων συμμετοχή στην γνώση και εξαίρει την οικονομική αξία και εμπορική επιτυχία των λεγόμενων προϊόντων ανοικτού κώδικα και τα ανάλογά τους, που επιτρέπουν μια τέτοια συμμετοχή του κοινού στην γνώση.
23 Παραδείγματα: Το 70% των smartphones λειτουργεί με λογισμικό Ανοικτού Κώδικα (Android), ενώ το 24% της παγκόσμιας αγοράς αναλογεί σε πρόγραμμα περιήγησης Διαδικτύου Ανοικτού Κώδικα (Firefox). Η επισκεψιμότητα της Wikipedia (που λειτουργεί ως ανοικτή συλλογή ελεύθερων συμμετοχών-άρθρων) είναι 6η στον κόσμο, μεγαλύτερη και από της Amazon (θεωρούμενης σαν μεγαλύτερης διαδικτυακής εμπορικής επιχειρήσεως του κόσμου), πράγμα που εκτιμάται ότι σημαίνει πως, αν η Wikipedia εμπορευόταν το προϊόν της, τότε ο ετήσιος τζίρος της θα ανερχόταν σε 2.800.000.000 δολάρια.
24 Ως εκ τούτου μερίδα μεταμοντέρνων οικονομολόγων και νομικών διαπιστώνει ότι ένας «νέος τρόπος παραγωγής, που αναδύεται στην καρδιά των πιο ανεπτυγμένων οικονομικών του πλανήτη» (τα Creative Commons), κάνει δε λόγο όχι απλώς για «πληροφοριακό καπιταλισμό», αλλά πλέον για «μετακαπιταλισμό», όπου η οικονομία της αγοράς αντικαθίσταται από την (κοινοκτημοσυνότροπη) «οικονο-
Σελ. 15
μία του διαμοιρασμού» (sharing economy) και της «ομότιμης παραγωγής» (peer production) και η αρχή της σπανιότητας από την αρχή της αφθονίας, με αποτέλεσμα την αύξηση της ζήτησης και δη ταχύτερα από την μείωση των τιμών και την δικαίωση του K. Marx, που ισχυριζόταν προβλέποντας ότι «ένας καπιταλισμός με πυρήνα την γνώση ...» προσφέρει «τους υλικούς όρους για την ανατίναξη των θεμελίων του»!
3. Ιδία θέση
25 Και οι δύο προαναφερθείσες απόψεις (ακραιφνής προστατευτισμός – ακραιφνής φιλελευθερισμός) χαρακτηρίζονται από απολυτότητα. Άλλωστε ο όρος «διαμοιρασμός» (και η σχετική επαγγελία) δεν είναι ακριβής. Διαμοιράζεται μεν συγκεκριμένο πνευματικώς και συγγενικώς προστατευόμενο περιεχόμενο, αλλά όχι δωρεάν: Η διαμοιράζουσα πλατφόρμα αποβλέπει στην εξόρυξη των συμπεριφορικών δεδομένων των αντισυναλλασσομένων της, συνήθως με cookies, άλλοτε ζητώντας την προς τούτο συγκατάθεση του πελάτη, άλλοτε όχι (επί τεχνικώς αναγκαίων cookies). Βλ. για την εξόρυξη δεδομένων και κειμένων και παρακάτω αρ. 372 επ. Γενικότερα, όσο ευχάριστα και αν ηχεί, δεν φαίνεται ρεαλιστικό το όνειρο της γενικευμένης κοινοκτημοσύνης μιας αταξικής κατ’ ουσίαν κοινωνίας, με άλλα (μεταμοντέρνα) λόγια: μιας κοινωνίας οικονομικώς ομοτίμων οντοτήτων στο πεδίο των άϋλων πληροφοριακών αγαθών. Η διανοητική ιδιοκτησία παραμένει λοιπόν κατ’ αρχήν ένας αξιόλογος θεσμός του σύγχρονου δικαίου. Από την άλλη πλευρά πάλι μοιάζει να στερείται ρεαλισμού, αλλά και ουσιαστικής δικαιολογίας η αυστηρή προληπτική απαγόρευση κάθε τεχνολογίας ή μέσου που εγκυμονεί τον κίνδυνο της πειρατείας. Η τεχνολογία προοδεύει συνεχώς και αναπόδραστα συνεφέλκεται πλεονεκτήματα και κινδύνους. Άλλωστε συχνά η (προληπτική ιδίως) προσπάθεια για ανί-
Σελ. 16
χνευση γενικώς επικινδύνων δραστηριοτήτων εγγίζει τα όρια της λογοκρισίας και θίγει το απόρρητο των επικοινωνιών (Σ 19, ΕΣΔΑ 8, ΧΘΔ 8). Βλ. παρακάτω αρ. 386.
26 Υπό το πρίσμα όλων των ανωτέρω σκέψεων δικαιολογείται η θεώρηση του ΔΕΚ ότι ο υπερνομοθετικώς προστατευτέος πυρήνας του δικαιώματος της διανοητικής και ειδικότερα της πνευματικής ιδιοκτησίας έγκειται στην χρήση και εκμετάλλευση του έργου κι όχι στην απαγόρευση αυτής, δηλαδή όχι στον αποκλειστικό χαρακτήρα του δικαιώματος. Βλ. αναλυτικότερα παρακάτω αρ. 38.
ΙV. Επιστημολογική ένταξη και ιδιαιτερότητες της πνευματικής ιδιοκτησίας
1. Σχέση της προς άλλους κλάδους
26α Ενόψει των παραπάνω εξελίξεων, ως συνεχώς αναπτυσσόμενος κλάδος το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας καθίσταται ολοένα πολυμορφικότερο. Ως αφορών μεν ιδιωτικό δικαίωμα υπάγεται κατ’ αρχήν στο ιδιωτικό δίκαιο. Συγκεκριμένα, αν και είναι καταστρωμένη έξω από το σώμα του ΑΚ, δύσκολα θα μπορούσε να ενταχθεί στο εμπορικό δίκαιο, δεδομένου ότι η πνευματική δημιουργία δεν είναι εμπορική πράξη, ούτε έμπορος λοιπόν ο δημιουργός. Από την άλλη πλευρά η γνώση παραμέτρων του δικαίου του ανταγωνισμού αξιώνεται συχνά σαν εργαλείο ανάλυσης, στο μέτρο που οι πνευματικές και συγγενικές εξουσίες καθιδρύουν νομικό μονοπώλιο. Στο ανωτέρω πλαίσιο ποικίλλει, ωστόσο, το εύρος της ύλης του κλάδου, καθώς άλλοτε εμπλουτίζεται με στοιχεία ειδικού ενοχικού δικαίου (υπό το όνομα «Δίκαιο πνευματικής ιδιοκτησίας και εκδοτικών συμβάσεων»), άλλοτε πάλι εμπλουτίζεται είτε με τα της πωλήσεως και μεταβιβάσεως των έργων ως πραγμάτων -μετωνυμιζόμενο σε «Δίκαιο της Τέχνης»-, είτε με την δημοσίου δικαίου προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς -μετωνυμιζόμενο σε Πολιτιστικό Δίκαιο- (περιοριζόμενο δε ίσως μη περιστρεφόμενο γύρω από καθαρώς τεχνολογικά προϊόντα (software, βάσεις δεδομένων).
26β Σήμερα λοιπόν είναι αντιληπτό ότι ο κλάδος προσλαμβάνει περαιτέρω διαστάσεις, πέρα από τα όρια του ιδιωτικού δικαίου, π.χ. στο πεδίο του ποινικού δικαίου (ως εκ της ποινικής προστασίας των έργων και της συνακόλουθης επανακατανόησης των μορφών παράνομης εκμετάλλευσής τους ως αντικειμενικών υποστάσεων εγκλήματος, παρακάτω αρ. 767 επ.), στο πεδίο του διοικητικού δικαίου (ιδίως ως εκ του σύγχρονου θεσμού διοικητικής διαδικασίας προστασίας κατά της διαδικτυακής πειρατείας κ.ά., παρακάτω αρ. 769 επ.), ιδιαίτατα δε στο πεδίο του (ενωσιακού και) διεθνούς δικαίου: Η πνευματική ιδιοκτησία καθιερώνεται με την Διεθνή Σύμβα-
Σελ. 17
ση Βέρνης-Παρισίων, στην συνέχεια δε και μέχρι σήμερα εξακολουθεί να αποτελεί αντικείμενο διεθνών διαπραγματεύσεων με αδιάπτωτους ρυθμούς (παρακάτω αρ. 69, 917 επ.). Ειδικώς όσον αφορά την πολιτιστική κληρονομιά, αποτελεί διεθνή συνθήκη του οικονομικού πολέμου μεταξύ (ΑΕΠ) κρατών ανεπτυγμένων (μεταπρατών) και μη (παραγωγών)! Βλ. αρ. 900 επ, 932 επ. Τέλος, η πνευματική ιδιοκτησία συγκαθορίζει το περιεχόμενο πολλών σύγχρονων πολυ- ή διεπιστημονικών κλάδων, όπως η Μουσειολογία, η συντήρηση έργων τέχνης κ.ά.
2. Βασικό της χαρακτηριστικό: Η «διμορφία»
27 Οι χαρακτηριστικότερες ιδιοτυπίες της πνευματικής ιδιοκτησίας έγκεινται αφενός στην άϋλη φύση της (ως μορφής διανοητικής ιδιοκτησίας), ήτοι στην διάκριση του άϋλου αντικειμένου της, του έργου (π.χ. του μυθιστορήματος, του τραγουδιού), από τον εκάστοτε ενσώματο υλικό φορέα του (π.χ. τα αντίτυπα του βιβλίου, τα cds κ.τ.τ.) και αφετέρου στην διμορφία της ως ταυτοχρόνως ηθικού και περιουσιακού δικαιώματος. Το πρώτο αποτελεί εκδήλωση της προσωπικότητας του δημιουργού (ορμώμενη από τον ιδεαλισμό, βλ. παραπάνω ΙΙ.3), ενώ το δεύτερο στοιχειοθετεί μορφή ιδιοκτησίας παραλληλιζόμενη αναλογικώς –ιδίως παλαιότερα- προς την κυριότητα). Εννοείται ότι η de lege lata η πρακτική σημασία του παραλληλισμού της πνευματικής ιδιοκτησίας με την κυριότητα φθίνει ολοένα, καθώς συνταγματική κατοχύρωση (Σ 5, 17, 1 Προσθ Πρωτ ΕΣΔΑ) απολαμβάνει κάθε μορφή ιδιοκτησίας και όχι μόνον η κυριότητα. Το ζήτημα της αναλογικής εφαρμογής ή μη των διατάξεων του εμπραγμάτου δικαίου έχει περιορισθεί σε ελάχιστες αρρύθμιστες περιπτώσεις, π.χ. των ΑΚ 1001 επ., ιδίως της 1116 ΑΚ στην προστασία των συνδημιουργών (βλ. παρακάτω αρ. 136, 711).
28 Η διμορφία της πνευματικής ιδιοκτησίας αντανακλά τα διαφορετικά «συστήματα-ρεύματα ρύθμισής της (droît d’ auteur - sweat of the braw), για τα οποία βλ. ήδη ΙΙ.2-3. Περαιτέρω, η διμορφία γεννά την θεωρητική διχογνωμία μεταξύ (γερμανικού) «μονισμού» και (γαλλικού) «δυϊσμού», ήτοι το πρόβλημα αν πρόκειται για ένα ή για δύο διακριτά δικαιώματα, το περιουσιακό και το ηθικό. Γίνεται δεκτό ότι το ελληνικό δίκαιο ακολουθεί (όχι ρητώς, αλλά) σιωπηρώς το δυϊστικό σύστημα, επειδή (όπως το γαλλικό δίκαιο και σε αντίθεση προς το γερμανικό) προβλέπει ότι το περιουσιακό δικαίωμα μπορεί να μεταβιβασθεί εν ζωή και να χωρισθεί κατ’ αυτόν τον τρόπο από το ηθικό, που θα απομείνει μόνο του πλέον στον δημιουργό (άρθρ. 12 ν.
Σελ. 18
2121/1993) και μάλιστα θα εξακολουθήσει να υφίσταται εν μέρει (στα χέρια όμως του Δημοσίου) ακόμη και μετά την λήξη του περιουσιακού (άρθρ. 29 ν. 2121/ 93). Η διαφορά αυτή σχετικοποιείται διττώς: Αφενός ο μονισμός αμβλύνεται κατά το ότι συγχωρεί την παραχώρηση αποκλειστικών αδειών περιουσιακής εκμετάλλευσης προς τρίτους, δηλαδή τον αποκλεισμό της άσκησης της σχετικής εξουσίας από τον δικαιούχο. Αφετέρου ο δυϊσμός αμβλύνεται λόγω της αρχής του καταλοίπου, αλλά και του σκοπού (παρακάτω αρ. 584 επ., 578 επ.), αφού -παρά την εν ζωή μεταβίβαση του περιουσιακού δικαιώματος- μαζί με το ηθικό παραμένουν στον δημιουργό και οι περιουσιακές εξουσίες για εκμεταλλεύσεις που δεν ήταν γνωστές κατά τον χρόνο της μεταβίβασης ή δεν ήταν αναγκαίες για τον σκοπό της (άρθρ. 13 §5 και 15 §4 ν. 2121/1993).
V. Υπερνομοθετικά θεμέλια της πνευματικής ιδιοκτησίας
29 Η πνευματική ιδιοκτησία συγκαταλέγεται στα δικαιώματα που προστατεύει ευθέως και ρητώς (και υπερνομοθετικώς κατά Σ 28) η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου του ΟΗΕ (άρθρ. 27 §2: «έργα επιστημονικά, φιλολογικά και καλλιτεχνικά των οποίων είναι δημιουργός») και ο ΧΘΔ 17 §2 (ως μορφή της ρητώς προστατευόμενης «διανοητικής ιδιοκτησίας»). Το ελληνικό Σύνταγμα την προστατεύει επίσης εμμέσως, ήτοι ως εκ της υπαγωγής της στα ακόλουθα θεμελιώδη δικαιώματα-αξίες, λαμβανομένης ιδίως υπ’ όψιν της διπλής της φύσεως:
1. Ιδιοκτησία
30 Η πνευματική ιδιοκτησία συνιστά κατ’ αρχάς ιδιοκτησία, δηλαδή συγκεκριμένο περιουσιακό αγαθό. Σημειώνεται ότι, όπως γίνεται πλέον ευρύτατα αποδεκτό, σύμφωνα με το άρθρο 17 του Συντάγματος, αλλά κυρίως σύμφωνα με το 1 Προσθ. Πρωτ. ΕΣΔΑ ως ιδιοκτησία πρέπει να νοηθεί κάθε περιουσιακό δικαίωμα του προσώπου, εμπράγματο –επί κινητών ή ακινήτων-, ενοχικό, άϋλο κ.ο.κ. Έτσι λοιπόν στο προστατευτικό πεδίο των κανόνων αυτών (Σ17, 1ο ΠροσθΠρωτΕΣΔΑ) υπάγεται αυτόδηλα η πνευματική ιδιοκτησία, αλλά και το ενοχικό δικαίωμα εύλογης αμοιβής των δημιουργών και δικαιούχων συγγενικών δικαιωμάτων. Υπό την έννοιαν αυτήν
Σελ. 19
η εκτός των ορίων των διεθνών συνθηκών και του ενωσιακού δικαίου σύντμηση της διαρκείας ή του περιεχομένου των εξουσιών ήδη γεγεννημένων δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας ή ο νομοθετικός αποχαρακτηρισμός έργων από την ιδιότητά τους αυτήν θα αποτελούσε κατ’ αρχήν ανεπίτρεπτη αναγκαστική απαλλοτρίωση ενάντια στις Σ 17 και 1 Προσθ. Πρωτ. ΕΣΔΑ. Έτσι ad hoc ΕΔΔΑ απόφ. 8.12.20, ΔΙΤΕ, 219-220, σκ. 44-50, αναφορικά με τον αποκλεισμό των σχεδίων (επί) των (κρατικών) νομισμάτων από την προστασία που παρέχει το δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας.
31 Συχνά αντιτείνεται ότι η διανοητική ιδιοκτησία απολαμβάνει συνήθως μετριότερης «κοινωνικοτυπικής προφάνειας» και συνακόλουθα υπερνομοθετικής προστασίας απ’ ό,τι, για παράδειγμα, η εμπράγματη κτήση. Τούτο, κυρίως λόγω της αδυναμίας νομής επ’ αυτής και κατά συνέπεια λόγω της ελλείψεως εμπειρικής αναγνωρισιμότητάς της. Στο πλαίσιο τέτοιων αντιρρήσεων θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι η διανοητική ιδιοκτησία εν γένει ευρίσκεται στην περιφέρεια της προνομοθετικώς προστατευομένης έννοιας της ιδιοκτησίας, καθώς, όσο απομακρυνόμαστε δε από την έννοια της κυριότητας, τόσο τα αντίστοιχα περιουσιακά αγαθά -π.χ. άϋλα δικαιώματα, διαρκείς συμβάσεις κ.ά.- ενδέχεται να τυγχάνουν κατά περίπτωση ηπιότερης συνταγματικής προστασίας. Μολαταύτα αυτή η «προειδοποιητική λειτουργία» δεν ελλείπει παντελώς από τις διατυπώσεις δημοσιότητας των άϋλων αγαθών. Βλ. π.χ. το τεκμήριο ιδιοκτησίας που δημιουργείται με τη δημόσια αναγραφή του ονόματος κάποιου προσώπου ως δημιουργού ενός πνευματικού έργου, (άρθρ. 10 ν. 2121/1993), ήτοι την
Σελ. 20
εντύπωση ότι ως εκ τούτου η έννομη τάξη αξιώνει την αποχή από προσβολές, αντιποιήσεις του κ.τ.τ., δηλαδή ότι δεν πρόκειται για «ελεύθερο αγαθό».
2. Προστασία της προσωπικότητας και οικονομικής δραστηριότητας του ανθρώπου
32 Από την άλλη πλευρά η πνευματική ιδιοκτησία αποτελεί βεβαίως συμμετοχή στην οικονομική ζωή. Ελλείψει θεσμικής της κατοχυρώσεως, ο δημιουργός θα κινδύνευε να έχει δαπανήσει τις δυνάμεις του (κόπο, χρόνο, χρήμα) χωρίς ανταπόδοση· έτσι δεν θα είχε πλέον άλλες για να συνεχίσει να δημιουργεί, το δε πάθημά του αυτό θα αποβεί παράδειγμα προς αποφυγήν, αποθάρρυνση κάθε προοπτικής πνευματικής δημιουργίας. Ως μέσο λοιπόν χρηματοδότησης του δημιουργού, ώστε αυτός να (συνεχίσει να) προσφέρει στην κοινή απόλαυση, το δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας θα μπορούσε να εύρει κατά το περιουσιακό του σκέλος συνταγματικό έρεισμα στην διάταξη του άρθρου 5 §1 του Συντάγματος, αλλά και της ΣΛΕΕ 28 επ., 56 επ.
33 Ακόμη η πνευματική ιδιοκτησία -ιδίως κατά το ηθικό της δικαίωμα- αποτελεί εκδήλωση της προσωπικότητας του πρώτου φορέα της, με την έννοια της δημιουργικότητας του καλλιτέχνη, (Σ 5 §1), της ειδοποιού αξίας του ανθρώπινου είδους ως δημιουργού, homo factor (Σ 2 §1), στο μέτρο που προσωπικότητα, πολιτισμός και οικονομία τελούν σε διαλεκτική σχέση . Τούτο μάλιστα ισχύει εδώ περισσότερο από κάθε άλλη μορφή διανοητικής ιδιοκτησίας.
