ΓΥΝΑΙΚΟΚΤΟΝΙΑ ΚΑΙ ΠΟΙΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ

Η γυναικοκτονία. Εννοιολόγηση, ποινική απαξία, συγγνωστό της πράξης και δικαιοπολιτική διάσταση. Το κυπριακό παράδειγμα ποινικοποίησης

Χάρης Παπαχαραλάμπους | Αναπληρωτής Καθηγητής Ποινικού Δικαίου & Φιλοσοφίας Δικαίου, Τμήμα Νομικής, Πανεπιστήμιο Κύπρου

1. Ο κανονιστικός συναγερμός για τη γυναικοκτονία. (Α)θεατότητα και στατιστική αποτύπωση του φαινομένου

Είναι πρόσφατη η εγρήγορση για τη γυναικοκτονία, ένα θέμα που χαρακτηριζόταν παραδοσιακά από αθεατότητα. Δεν πρόκειται δηλαδή για κάποια περιστασιακή αύξηση των γυναικοκτονιών που προκάλεσε την ευρύτερη κοινωνική προσοχή, όπως η (κατά τα λοιπά διαπιστωμένη) αύξηση του ποσοστού των εγκλημάτων λόγω της πανδημίας. Η συχνότητα δηλαδή των γυναικοκτονιών αυξήθηκε μεν με την πανδημία, αυτό όμως που έχει σημασία είναι η αναγνώριση της γυναικοκτονίας καθεαυτήν ως ιδιότυπης «πανδημίας». Και αν, με άλλα λόγια, δεν υπήρχε η πανδημία του ιού COVID-19, το ούτως ή άλλως δεδομένο υπόστρωμα βίαιης έμφυλης/μισογυνικής συμπεριφοράς θα διατηρούσε την κατάσταση στα ίδια πάνω-κάτω επίπεδα. Η πανδημία ενήργησε δηλαδή μόνο ως καταλύτης. Όσο η πρόταξη της αντιμετώπισης της πανδημίας αποσιωπά τις ιδιάζουσες ανάγκες ασφάλειας των «εγκλεισμένων» γυναικών, μπορεί όπως γλαφυρά σημειώνεται αυτό «να σώζει τα σώματα αλλά σκοτώνει τα πρόσωπα».

Η αθεατότητα των γυναικοκτονιών είναι ακόμη ένα σύμπτωμα της βαθύτερης επιβολής σιγής στις γυναίκες και στον λόγο τους. Οι γυναίκες έτσι δεν «ακούγονται» (‘inaudibility’). Αλλά και η γλωσσική επικοινωνία γίνεται βάσει των κανόνων και αρχών της πατριαρχίας, ώστε οι γυναίκες να τρέπονται σε «μουγκή ομάδα» (‘muted group theory’). Οι λόγοι της αθεατότητας των γυναικοκτονιών είναι: 1) η εστίαση στο νομικό λόγο, που απο-πολιτικοποιεί το θέμα και απομακρύνει την κοινωνιολογική του ανάλυση, 2) η μόλις πρό-

σφατη ανάδυση της φεμινιστικής κοινωνιολογίας, που και αυτή ακόμη δεν καταπιάνεται όσο πρέπει με τη γυναικοκτονία ειδικά, 3) η αναγωγή της γυναικοκτονίας στη γενοκτονία, που όμως παραβλέπει ότι οι γυναίκες δεν είναι γένος ή φυλή, αλλά και ότι χωρίς γυναίκες δεν υπάρχει κανένα γένος ή φυλή, 4) η επίκληση της έλλειψης στοιχείων. Όμως, αυτή δεν εξηγεί τα ελλείμματα της έρευνας, είναι η αθεατότητα που εξηγεί την έλλειψη στοιχείων και δεδομένων. Η σοβαρότητα του προβλήματος δεν αμφισβητείται βέβαια πλέον ούτε στατιστικά: το ποσοστό γυναικοκτονιών παραμένει σταθερό και όταν υποχωρούν στατιστικά οι ανθρωποκτονίες γενικά.

Η φεμινιστική σκοπιά που υφέρπει στον όρο γυναικοκτονία, τονίζει λοιπόν το ότι με τη γλωσσική αποτύπωση τέτοιων φαινομένων δεν διαπιστώνονται γεγονότα, οπότε η αποτύπωση αυτή θα ήταν αξιολογικά «ουδέτερη», αλλά (επανα)νοηματοδοτούνται κοινωνικά οι επίμαχες καταστάσεις, πέραν της διαπίστωσης δηλαδή περνάμε στην κοινωνική κατασκευή φαινομένων, κατανοώντας π.χ. πλέον την μισογυνική αφαίρεση ζωής σαν μια νοσηρή κανονικότητα που πρέπει να εκριζωθεί και όχι σαν άθροισμα ανθρωποκτονιών του αστυνομικού δελτίου. Έτσι, ιδίως η ριζοσπαστική σχολή του φεμινισμού, ακολουθεί μεθοδολογικά τη θεωρία των «ομιλιακών ενεργημάτων» του John Austin (‘speech act theory’) και τις διδασκαλίες της ερμηνευτικής κοινωνιολογίας της θεωρίας της «συμβολικής διάδρασης» (‘symbolic interaction theory’), ώστε να αναδείξει τον ζητούμενο μετασχηματιστικό και διαπαιδαγωγικό ρόλο που μπορεί να παίξει ο λόγος του νόμου.

Η κατάσταση όμως ως προς την συλλογή, αξιολόγηση και αξιοποίηση δεδομένων για διαφοροποιημένη αποτύπωση και αντιμετώπιση του φαινομένου είναι ασφαλώς ακόμη πολύ μακριά από το ευκταίο επίπεδο. Ειδικότερα υπάρχει δυσκολία στην καταγραφή και αξιολόγηση στοιχείων για το έγκλημα, καθώς το έμφυλο στοιχείο τους είναι υποκαθορισμένο. Η στατιστική απεικόνιση των ανθρωποκτονιών από την Eurostat δεν διαφωτίζει για τα κίνητρα των δραστών και τους περιβαλλοντικούς παράγοντες της θυματοποίησης, καθιστώντας δυσχερείς τις πρώιμες παρεμβάσεις. Ανάλο-

γα υποτονισμένη είναι η συλλογή δεδομένων από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ). Περισσότερο υποσχόμενο είναι το έργο του Γραφείο του ΟΗΕ για τα Ναρκωτικά και το Έγκλημα (UNODC), καθώς η ποιοτική ανάλυση προεξάρχει και προάγεται η συντονισμένη δράση παρατηρητηρίων γυναικοκτονίας. Το Γραφείο διαπιστώνει το 2018 ότι οι έμφυλες ανθρωποκτονίες είναι σχεδόν όλες όσες έχουν θύματα γυναίκες. Tα περισσότερο διαθέσιμα και αξιοποιήσιμα δεδομένα για γυναικοκτονίες αφορούν τις γυναικοκτονίες από ερωτικό σύντροφο, κατηγορία που είναι και ποσοτικά ιδιαίτερα σοβαρή παγκοσμίως.

Ας σημειωθεί σχετικά ότι η ποιοτική έρευνα για τις γυναικοκτονίες είναι γενικά υποβαθμισμένη έναντι των ποσοτικών μετρήσεων, όμως μόνο αυτή μπορεί να αναδεικνύει σημαντικές πτυχές των συγκειμένων των γυναικοκτονιών, να διευκολύνει την κατανόηση του βιώματος των εμπλεκομένων υποκειμένων (π.χ. μιας γυναίκας που επέζησε απόπειρας σε βάρος της ζωής της), να διαφωτίζει τα κίνητρα του δράστη, να συλλαμβάνει τις ιδιαιτερότητες της σχέσης δράστη-θύματος, ενώ αποφεύγει την τυποποίηση που είναι εγγενής στις ποσοτικές μεθόδους μέτρησης, εμπλουτίζοντας έτσι τα πορίσματα συγκριτικών μελετών μεταξύ διαφόρων μορφών γυναικοκτονίας, ώστε να διαφοροποιείται ενδεδειγμένα η εκάστοτε διάγνωση για τους παράγοντες κινδύνου επέλευσης του εγκλήματος. Έτσι, η ποιοτική έρευνα γίνεται πολύτιμη και για τον νομοθέτη.

Σε επίπεδο εθνικών πηγών εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) παρατηρούνται τα εξής: μικρότερη ή μεγαλύτερη ασάφεια ως προς στοιχεία της προϋπάρξασας σχέσης μεταξύ δράστη-θύματος (Αυστρία, Κροατία), μερική αποσιώπηση του έμφυλου χαρακτήρα της πράξης (Γαλλία, Δανία), μη αναγνώριση νομικά της γυναικοκτονίας αλλά στοιχειωδώς επαρκής καταγραφή των βασικών της στοιχείων κατά τη μέτρησή της (Γερμανία, Ιρλανδία, Ολλανδία, ιδίως Ηνωμένο Βασίλειο), παντελής αποσιώπηση της γυναικοκτονίας νομικά και έλλειψη καταγραφής δεδομένων της διακύμανσής της (Ελλάδα, Πολωνία, Ρουμανία και κατά βάση Σλοβενία), ελλιπής νομική αποτύπωση της γυναικοκτονίας και πενιχρότητα δεδομένων ή δυσκολία πρόσβασης

σε αυτά (Ισλανδία, Σουηδία), αποσπασματικότητα νομοθετικής αντίδρασης στο φαινόμενο και περιορισμός σε διεύρυνση των αστυνομικών ευχερειών για προστασία των θυμάτων και περιορισμό της υποτροπής ή σε μέτρα υποστηρικτικά των θυμάτων έμφυλης βίας (Ιταλία), μερική αναγνώριση νομοθετικά της γυναικοκτονίας και ικανοποιητική καταγραφή δεδομένων (Νορβηγία, Σερβία), ένταξη της γυναικοκτονίας ως διακεκριμένης περίπτωσης στην ενδοοικογενειακή βία σε συνδυασμό με αχρησία της πρόνοιας και έλλειψη επαρκούς καταγραφής (Πορτογαλία), δημιουργία επιβαρυντικής περίστασης βάσει έμφυλης διάκρισης ή σεξουαλικής επίθεσης χωρίς αναγνώριση (πολύ περισσότερο, χωρίς ευρεία αναγνώριση) της γυναικοκτονίας και με προϊόντως βελτιούμενη καταγραφή δεδομένων (Ισπανία). Στο Ισραήλ ούτε αναγνωρίζεται νομικά η γυναικοκτονία ούτε η καταγραφή στοιχείων ικανοποιεί. Στην Τουρκία, παρά την προβληματική κατάσταση των γυναικών, ιδίως σε υποβαθμισμένες περιοχές της χώρας, υπάρχουν σχετικές με το έγκλημα πρόνοιες και ορισμένου βαθμού καταγραφή δεδομένων.

Συνολικά μπορεί κανείς να παρατηρήσει ότι στον ευρωπαϊκό δικαιικό χώρο η συλλογή και η επεξεργασία δεδομένων περί γυναικοκτονιών πάσχει σε πληροφοριακό επίπεδο, τόσο σε ό,τι αφορά την πληρότητα των δεδομένων όσο και την προσβασιμότητα στις πηγές αλλά και στη συγκριτική παραβολή των δεδομένων. Η έλλειψη συντονισμού των φορέων συλλογής των δεδομένων είναι ιδιαίτερα επιβλαβής, παρά την άνθιση των κοινωνικών πρωτοβουλιών εντοπισμού και καταγραφής του φαινομένου. Επίσης, ο ορισμός του εγκλήματος όπου αυτό προβλέπεται ειδικά, είναι κατά κανόνα πολύ στενός. Κενό ως προς την ύπαρξη αξιόπιστων δεδομένων παρατηρείται και στη Λ. Αμερική και Καραϊβική. Ελλειμματικά γενικά είναι τα στατιστικά στοιχεία για τη φύση της σχέσης δράστη-θύματος στις γυναικοκτονίες από σύντροφο.

Σημαντική αιτία για τις ιδιαίτερες δυσκολίες που παρουσιάζονται στην στατιστική αποτύπωση και αξιολόγηση των δεδομένων συνιστά το γεγονός ότι, καθώς βάση της στατιστικής ανάλυσης είναι οι εθνικές δεξαμενές δεδομένων, οι διαφορές μεταξύ των εθνικών πηγών στον ορισμό του εγκλήματος, στο εάν περιλαμβάνεται στα δεδομένα

και το φύλο του δράστη, κυρίως δε στο εάν αναφέρεται η σχέση που υπήρχε μεταξύ δράστη και θύματος ή το κίνητρο της πράξης, καθιστούν αδύνατη μια αξιόπιστη συναγωγή συμπερασμάτων. Αλλά και όπου η σχέση δράστη και θύματος αναφέρεται, άλλες κατηγορίες γυναικοκτονιών (πέραν των διαπραττόμενων στο πλαίσιο μιας σχέσης εγγύτητας/στενότητας) δεν διαφοροποιούνται περαιτέρω. Πρόσθετο πρόβλημα προκύπτει από τη δυσκολία πρόσβασης στα αστυνομικά αρχεία χωρίς ειδική αίτηση. Από την άλλη πλευρά, δεν είναι δυνατό με ασφάλεια να διαγνωσθούν οι αιτιακές σχέσεις μεταξύ διαφόρων παραμέτρων και της κίνησης του αριθμού των γυναικοκτονιών μέσα στο χρόνο. Έτσι, η αύξηση των ανθρωποκτονιών δεν εξηγεί και αυτήν των γυναικοκτονιών άνευ άλλου τινός, μείωση των ανθρωποκτονιών δεν παύει, όπως είπαμε, να διατηρεί σταθερή την αναλογία των γυναικοκτονιών, η κατάσταση εν γένει των δικαιωμάτων δεν συνεπάγεται ευθέως πτώση του αριθμού των γυναικοκτονιών, όπως και η χαμηλή αναλογία των τελευταίων μπορεί να συνοδεύεται από υψηλό αριθμό μη θανατηφόρας έμφυλης βίας κατά γυναικών, τέλος, κρατικές και κοινωνικές δράσεις κατά του φαινομένου δεν επηρεάζουν ουσιαστικά τα ποσοστά των γυναικοκτονιών. Είναι πρόδηλο ότι η συλλογή δεδομένων και η αξιολόγησή τους απαιτούν, για να γίνουν αυτά διαφωτιστικά, μεγαλύτερο συντονισμό σε εθνικό και διεθνές επίπεδο, συνεχή θεσμοποιημένη παρακολούθηση της εξέλιξής τους και συνδρομή πέραν της αστυνομίας και άλλων θεσμών ή φορέων, όπως ο Τύπος, ακτιβιστικές συλλογικότητες, δομές προστασίας θυμάτων κλπ., από δε το 2015 τα κράτη καλούνται πλέον από τον Ειδικό Εισηγητή του Γραφείου του Ύπατου Αρμοστή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ (‘OHCHR’) να φέρουν εις πέρας την παρακολούθηση και ανάλυση δεδομένων για τις γυναικοκτονίες. Κεκτημένα, από στατιστικής άποψης, μπορούν να θεωρούνται διάφορα μεγέθη, π.χ., από τη Λ. Αμερική, το ιδιαίτερα υψηλό ποσοστό γυναικοκτονιών και δη των ατιμώρητων στη Γουατεμάλα, οι πολλές γυναικοκτονίες λόγω προίκας στην Ν. Ασία, ιδίως στην Ινδία και το ότι ο υψηλός αριθμός γυναικοκτονιών στη Γερμανία οφείλεται εν μέρει και στην παρουσία πολυάριθμης εκεί μουσουλμανικής κοινότητας.

2. Η ενεργοποίηση του ποινικού δικαίου. Μια συνοπτική συγκριτική θεώρηση

Διεθνώς και μέχρι τη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης, η βία κατά γυναικών συνδέθηκε με την πατριαρχία και την ανισότητα στις σχέσεις μεταξύ των φύλων, αναγνω-

ρίστηκε δε ως σοβαρό πρόβλημα. Έτσι π.χ. έγινε με την Απόφαση της ΓΣ του ΟΗΕ 48/104 της 20.12.1993, με την Έκθεση για τη Βία και την Υγεία του ΠΟΥ το 2002 αλλά και με την Απόφαση της Διεθνούς Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων υπ’ αρ. 45 της 23.4.2003. Σημαντική είναι σε ευρωπαϊκό επίπεδο η δράση της COST IS 1206 (2013-2017). Αν και στη Σύμβαση για την Εξάλειψη Όλων των Μορφών Διακρίσεως Κατά των Γυναικών (CEDAW) γίνεται το 2003 επίκληση μόνο στην ισότητα και στη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης του Συμβουλίου της Ευρώπης του 2011 η γυναικοκτονία δεν μνημονεύεται ειδικά (καθώς η Σύμβαση εστιάζει στην ενδοοικογενειακή βία), από το 2012 και μετά το φαινόμενο κατονομάζεται, ιδίως δε με τη Διακήρυξη της Βιέννης (26.11.2012) ο ορισμός του διευρύνεται για να συμπεριλάβει πέραν της θανάτωσης από σύντροφο, τον βασανισμό και τον μισογυνισμό, τα εγκλήματα «τιμής», τις ένοπλες συρράξεις, τις θανατώσεις που σχετίζονται με την «προίκα», τη συσχέτιση με την γενετήσια ταυτότητα ή την ιθαγένεια, τη θανάτωση παιδιών και την εμβρυοκτονία, την κλειτοριδεκτομή, τη συσχέτιση με κατηγορίες «μαγείας» και τους φόνους στο πλαίσιο του οργανωμένου εγκλήματος, ενώ σε επίπεδο ΟΗΕ παρακολουθείται ο ρυθμός της συναφούς ποινικοποίησης και θεσμοποιείται η παρακολούθηση της εξέλιξης του φαινομένου. Με τις Αποφάσεις 68/191 (2013) και 70/176 (2015) της ΓΣ του ΟΗΕ τονίζονται η ανησυχία για την εξάπλωση του φαινομένου, η μικρής έκτασης νομοθετική αναγνώριση της γυναικοκτονίας και η ανάγκη προστασίας γυναικών και κοριτσιών. Γενικά, επίσης, διαπιστώνεται διεθνώς ότι η συντριπτική πλειοψηφία των γυναικοκτονιών είναι οι τελούμενες σε σχέσεις εγγύτητας.

Η ευαισθητοποίηση για το φαινόμενο στην Ευρώπη δεν μείωσε ωστόσο την έκτασή του, ενώ και νομοθετικά η Ευρώπη διστάζει. Πλην Ισπανίας που με τον Οργανικό Νόμο 1/2004 επιβαρύνει την ποινή σε μισογυνικούς φόνους, άλλες χώρες προβλέπουν κυρώσεις γενικά για τη βία κατά γυναικών, όπου συμπεριλαμβάνεται και η

επιβάρυνση της ποινής λόγω διακριτικής συμπεριφοράς του δράστη, ιδίως από μίσος για το φύλο. Και στην Ελλάδα η γυναικοκτονία υπάγεται στις επιβαρύνσεις της ποινής (διάκριση με βάση το φύλο) και μόνον. Εξ ου και η έμφυλη βία εντάχθηκε με σχετική Απόφαση του Ευρωκοινοβουλίου στα εγκλήματα του άρθρου 83(1) της Συνθήκης για τη Λειτουργία της ΕΕ, στο άρθρο 18 της οποίας υπογραμμίζεται η χαώδης κατάσταση περί τον ορισμό της βίας αυτής που παρακωλύει μια αποτελεσματική νομοθέτηση στην ΕΕ. Από το 2014 ήδη πάντως η Επιτροπή Δικαιωμάτων των Γυναικών, απευθυνόμενη προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, καλούσε τα Κ-Μ της ΕΕ να αναγνωρίσουν και να διαχειριστούν νομικά τον όρο «γυναικοκτονία». Και η Σερβία αρκείται στην επιβάρυνση της ποινής είτε γενικά είτε και βάσει νόμων για την ενδοοικογενειακή βία ή τη διακριτική μεταχείριση και την έμφυλη βία, δεν θεσπίζει όμως ειδική πρόνοια. Ορισμένη εξαίρεση προς την κατεύθυνση της ειδικής ρητής ποινικοποίησης αποτελούν πλέον μόνον η Κύπρος και η Μάλτα.

Η Λ. Αμερική πρωτοστατεί στην ποινική και άλλη νομοθέτηση κατά της γυναικοκτονίας. Στην Ουρουγουάη –μόνη λατινοαμερικανική χώρα που δεν ποινικοποιεί την γυναικοκτονία- θεσπίστηκαν από το 2016 ειδικά δικαστήρια και ειδικευμένες αστυνομικές μονάδες για την έμφυλη βία. Ανάλογα βήματα έγιναν και σε Περού, Γουατεμάλα και Ισημερινό. Για τη βελτίωση της απόδοσης των δημοσίων λειτουργών στην εξιχνίαση και δίωξη των γυναικοκτονιών θεσπίστηκε άλλωστε από το 2014 και σχετικό Πρωτόκολλο για τη Λ. Αμερική (‘Latin American Model Protocol for the Investigation and Gender-related Killings of Women’) ως αποτέλεσμα εργασιών των ‘UN Women’ και του OHCHR. Σε πολλές χώρες της Λ. Αμερικής (π.χ. Γουατεμάλα, Περού, Κόστα Ρίκα, Κολομβία, Νικαράγουα, Δομινικανή Δημοκρατία) η πρόνοια κατά της γυναικοκτονίας ορίζεται με περισσότερο ή λιγότερο σχολαστικό τρόπο ώστε να περιορίζεται το αξιόποινο, ιδίως στο πλαίσιο σχέσεων εγγύτητας. Οι γυναικοκτονίες που δεν συμβαίνουν στο πλαίσιο σχέσεων εγγύτητας αντιμετωπίζονται (ιδίως από τα ΜΜΕ) με τρό-

πο που τα θύματα να ενοχοποιούνται ή να εμφανίζονται ως μειωμένης αξίας (‘public vs. private femicides’). Η πρόβλεψη του αξιοποίνου στη Χιλή (‘Ley Gabriela’ του 2020) αποτελεί μια άξια μίμησης εξαίρεση από αυτό το κλασικό μοντέλο. Η γυναικοκτονία ποινικοποιείται και σε σχέσεις εγγύτητας και εκτός αυτών, προστίθενται επιβαρυντικές περιστάσεις με τρόπο ολιστικό και σφαιρικό ώστε να μην αφήνονται κενά προστασίας, ενώ ο δικαστής διαθέτει την ευχέρεια να αποκλείσει εξ υπαρχής τη συνεκτίμηση του βρασμού ψυχικής ορμής. Σημαντική είναι στο Μεξικό η ποινικοποίηση της κρατικής αμέλειας στη δίωξη του εγκλήματος. Ήδη η περίφημη αυθεντία ‘Cotton Field’ (2009) του Διαμερικανικού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (‘IACtHR’) είχε καταστήσει υπεύθυνο το κράτος για τα φρικιαστικά επίδικα συμβάντα. Το εύρος της ποινικοποίησης είναι λοιπόν πολύ διαφορετικό από χώρα σε χώρα στη Λ. Αμερική. Ο περιορισμός του αξιοποίνου μόνο σε σχέσεις εγγύτητας (π.χ. στη Δομινικανή Δημοκρατία αποκλειστικά, στην Κόστα Ρίκα μάλιστα η σχέση αυτή πρέπει να είναι και ενεργή) εξαιρεί από αυτό τους «δημόσιους» μισογυνικούς φόνους (όπως της Ciudad Juárez). Οι περιορισμοί αυτοί προέρχονται από την παραδοσιακή κατανόηση της γυναικοκτονίας είτε ως (δικαιολογημένου) «εγκλήματος τιμής» λόγω απιστίας της γυναίκας είτε ως (επί το αυστηρότερο τιμωρούμενης) «πατροκτονίας» ή προσβολής της συγγενείας (‘parricide’).

Η εμπειρία της ποινικοποίησης στη Λ. Αμερική συνολικά δείχνει ότι το φαινόμενο έγινε θεατό και μετρήσιμο, επιτρέποντας στο νομοθέτη να βελτιώσει τις πολιτικές του. Από την άλλη πλευρά η παραδοσιακά συντηρητική νομική σκοπιά δεν επιτρέπει τη συνεκτίμηση μεγάλων κλιμάκων του εγκλήματος πέρα από τις προσωπικές εμπλοκές σε ατομικά συμβάντα. Επίσης, ο τονισμός μόνο του τιμωρητικού στοιχείου συμβάλλει σε ορισμένη «σμίκρυνση» του ζητήματος.

Και ενώ η Λ. Αμερική πρωταγωνιστεί στη νομοθέτηση κατά της γυναικοκτονίας είτε με ειδικές πρόνοιες είτε με αναδρομή στις επιβαρυντικές περιστάσεις, αντίθετα, στις χώρες της Κοινοπολιτείας το νομοθετικό κενό είναι μεγάλο. Από την Κοινοπολιτεία

και την Ωκεανία τιμητική εξαίρεση αποτελεί μόνον η Ν. Ζηλανδία. Στον αγγλοσαξωνικό κόσμο η γυναικοκτονία δεν απαντά πουθενά ως νομικός όρος. Μάλιστα, στις ΗΠΑ το υποκατάστατο των εγκλημάτων μίσους παρουσιάζει εγγενή κενά εφαρμογής, π.χ. όταν θύμα τέτοιας πράξης είναι «φυλοαμετάβατη» γυναίκα (‘straight’, ‘cisgender’ women). Στην Ασία ο νομοθέτης εστιάζει συνήθως στην παρενόχληση και στην ενδοοικογενειακή βία, όχι όμως στη γυναικοκτονία. Ιδίως στη Μ. Ανατολή το πρόβλημα είναι έντονο, καθώς οι «λόγοι τιμής» εξακολουθούν να παρέχουν ένα δίκτυ κοινωνικής ανοχής στους δράστες.

3. Προς μια δομική-ολιστική θεώρηση/εννοιολόγηση της γυναικοκτονίας. Ο μισογυνισμός ως sedes materiae

Η βασικότερη διόραση σχετικά με τη φύση των γυναικοκτονιών είναι ο βαθύτερος κοινωνικός επικαθορισμός τους. Τα αίτια των γυναικοκτονιών είναι κοινωνικά, αυτές δεν είναι μεμονωμένα ατομικά συμβάντα, είναι αποτέλεσμα επιχείρησης ελέγχου και εξουσίασης από τους άνδρες. Η κουλτούρα της βίας ευνοεί ως κοινωνικο-πολιτισμικό κλίμα την τέλεση γυναικοκτονιών. Σε ατομικό επίπεδο προκύπτει εμπειρικά ότι η τραυματική παιδική ηλικία συνεπάγεται μεγαλύτερη πιθανότητα άσκησης βίας (γενικότερα όμως, όχι ειδικά κατά γυναικών). Η ανδρική έμφυλη βία είναι περισσότερο προϊόν κοινωνικών αιτίων και λιγότερο χαρακτηριστικών της ατομικής προσωπικότητας του δράστη.

3.1. Πατριαρχία. Η γυναικοκτονία ως συστημικό μακροέγκλημα

Η θεώρηση της γυναικοκτονίας οφείλει να είναι ολιστική συλλαμβάνοντάς την ως υποταγή (διαθεματικά κατανοούμενη) γυναικών και κοριτσιών στην πατριαρχική βία. Η πατριαρχία πρέπει να νοείται ως δομή που σχετίζεται τόσο με την ιδιωτική σφαίρα μέσω της οικογένειας, της φυσικής αναπαραγωγής και της γενετήσιας ζωής όσο και με τη δημόσια σφαίρα σε αναφορά με το ίδιο το κράτος, το οικονομικό σύστημα και το ζεύγμα γλώσσα/γνώση. Η γυναικοκτονία δεν περιορίζεται μόνο στις στιγμιαίες θανατώσεις, αλλά συνεκτιμά πράξεις και καταστάσεις που επιφέρουν «αργό θάνατο» (‘slow-death’) σε μεταγενέστερο χρονικό σημείο (κλειτοριδεκτομή, βιασμός, βασα-

νισμοί). Με αναφορά στην εγκληματική συμβολή των κρατών (ιδίως με την ατιμωρησία) και την ειδολογική συσχέτιση της γυναικοκτονίας με τη γενοκτονία και τα βασανιστήρια αναδεικνύεται ο συστημικός-μακροεγκληματικός χαρακτήρας των πράξεων και ολοκληρώνεται η ολιστική θεώρηση του εγκλήματος. Δεν πρόκειται λοιπόν για ενικές ανθρωποκτονίες γυναικών αλλά για εξειδικεύσεις γενοκτονικής μισογυνικής βίας. Η φρίκη της Ciudad Juárez είναι το παράδειγμα κατανόησης και ερμηνείας, ενώ με την ολιστική αυτή θεώρηση διαφωτίζονται επαρκώς και άλλα καταγεγραμμένα φαινόμενα γυναικοκτονικής βίας, όπως η σεξουαλική υποδούλωση των γυναικών Yazidi στο Ιράκ ή οι απαγωγές και η κακοποίηση γυναικών από την ‘Boko Haram’ στη Νιγηρία. Στη βιβλιογραφία απαντά με σαφήνεια η εννοιολογική σύνδεση της γυναικοκτονίας με τα οικουμενικά εγκλήματα. Οι συναφείς όροι είναι ενδεικτικοί, καθώς γίνεται λόγος για «σεξουαλική συστημική γυναικοκτονία» ή «γενοκτονία γυναικών». Αλλά και η ατιμωρησία μπορεί να νοηθεί ως κρίσιμη διάσταση της έτσι νοούμενης γυναικοκτονίας, αφού η ατιμωρησία, με την οποία η γυναικοκτονία αναδεικνύεται ως «κρατικό έγκλημα» (‘state crime’) συμπεριλαμβάνει πλέον και το κράτος στον ορισμό της, πράγμα που ως ρητό ή άγραφο στοιχείο περιλαμβάνεται στις αντικειμενικές υποστάσεις των οικουμενικών εγκλημάτων.

Η γυναικοκτονία ως γενοκτονική συμπεριφορά είναι διαπολιτισμική («λαϊκή κουλτούρα» ανδρισμού, εντοιχίσεις γυναικών), απηχώντας π.χ. με τις θανατώσεις γυναικών στην πυρά την «αρχαία» μισογυνική λύσσα της «καύσεως των μαγισσών» ως δήθεν υπεύθυνων για τις κακοτυχίες της μεσαιωνικής κοινότητας (σιτοδείες, φυσικές καταστροφές, ασθένειες κλπ.), ανάγεται δηλαδή σε ένα παρανοϊκό συλλογικό ασυνείδητο, δομημένο από την πατριαρχία. Η πολιτισμική θεμελίωση του μισογυνικού-γυναικοκτονικού στερεοτύπου μπορεί να ανιχνευτεί επίσης π.χ. στη μορφή της «μοιραίας γυναίκας» (‘femme fatale’) σε όλη τη δυτική Τέχνη. Μαζί με κρυπτορατσιστικές νύξεις (η «τσιγγάνα» Carmen π.χ.) όλη αυτή η Τέχνη υπαινίσσεται την ευθύνη της γυναίκας αυτής για το θάνατό της όπως και διακηρύσσει την «αλληλεγγύη» της προς τον άνδρα

που επεβίωσε από την «αρπάγη» της. Επίσης, η πλοκή των «γοτθικών» μυθιστοριών εκφράζει τη διαχρονικότητα της γυναικείας θυματοποίησης. Στη Λ. Αμερική ειδικά υπάρχει μια βαθιά σύνδεση των γυναικοκτονιών κατά ιθαγενών θυμάτων με τον διαχρονικό δολοφονικό ρατσισμό των αποίκων κατά του ιθαγενούς πληθυσμού και με την ανάλογη συμβολοποίηση της κατακτημένης και προς εκμετάλλευση γης ως διαθέσιμης και απαλλοτριώσιμης μαζί με τους (ιδίως θηλυκού γένους) κατοίκους της. Η θανατηφόρα βία κατά των γυναικείων σωμάτων δεν είναι έτσι παρά εκτύλιξη ορισμένης σαφούς και διακριτής «ρηματικής πρακτικής».

Ο καθοριστικός ρόλος της πατριαρχίας και της υποδούλωσης των γυναικών για τα φαινόμενα έμφυλης βίας εναντίον τους προκύπτει μέσα από μια φαινομενολογική ανάλυση των βίαιων συμβάντων στην οικογένεια, της σύναψής τους με την ίδια τη διαπροσωπική σχέση σε βάθος χρόνου, των αντιδράσεων των θυμάτων κλπ. Η γυναικεία ιδιοπροσωπία είναι στοιχείο εκ των ων ουκ άνευ μιας αρμόζουσας κριτικής ανάλυσης. Η αναγωγή στο ανδρικό υποκείμενο ως μέτρο των πραγμάτων πρέπει να απορριφθεί. Έτσι, η πιο χαρακτηριστική υπογράμμιση της θηλυκής ιδιαιτερότητας και της διαφοράς της από τον άνδρα απαντά στον «γαλλικό φεμινισμό» (Hélène Cixous, Luce Irigaray, Monique Wittig) που απορρίπτει τις κλασικές αναλύσεις της Simone de Beauvoir, ακόμη καθηλωμένης στο Διαφωτισμό, την ισότητα και τη «μίμηση» των ανδρών.

3.2. Η γυναικοκτονία ως έγκλημα μίσους

Η ιδιοτυπία της γυναικοκτονίας δεν είναι διανοητή χωρίς τη φέρουσα βάση της, δηλαδή τον μισογυνισμό. Ο μισογυνισμός είναι συστημικός, όχι ατομική ιδιορρυθμία και συνδέεται με την πατριαρχική διακριτική μεταχείριση σε βάρος των γυναικών. Υπάρχει ένας μισογυνικός κοινωνικός και θεσμικός περίγυρος στον ανδροκρατούμενο κόσμο διεθνώς. Η παράλειψη αντιμετώπισής του είναι δομική-συστημική. Η κοινωνική προκατάληψη εναντίον των γυναικών μπορεί να οδηγεί και σε παγιωμένες αντιλήψεις προκαταβολικής ενοχοποίησης των γυναικών, που φέρονται ως δεσποτικές ή εκμεταλλευτικές της οικονομικής θέσης του ανδρός τους ακόμη και μέσω καταγγελιών περί άσκησης βίας σε βάρος τους ώστε να αξιώσουν αποζημίωση, διατροφή ή επιδόματα.

Η αντιμετώπιση από τους δικαστικούς θεσμούς και τα ΜΜΕ των γυναικοκτονιών είναι η ίδια μισογυνική. Η φεμινιστική ανάλυση έχει δείξει ότι τα ΜΜΕ αναπαράγουν τα

πρότυπα της τοξικής αρρενωπότητας και μισογυνικά στερεότυπα, κατηγορούν τα θύματα (‘victim blaming’), στο βαθμό που στηρίζονται σε μαρτυρίες των εκπροσώπων των θεσμών επιβολής του νόμου αναπαράγουν τον λόγο της πατριαρχίας (ενώ οι αναφορές σε οικείους, φίλους κλπ, δηλαδή σε ιδιωτικές πηγές πληροφόρησης για το ρεπορτάζ, είναι μάλλον φιλικότερες προς το θύμα) και ατομικοποιούν την συντροφική βία επισκιάζοντας το κοινωνικό της συγκείμενο. Τα στοιχεία αυτά ανευρίσκονται τόσο σε περιπτώσεις ενδοοικογενειακής/συντροφικής βίας όσο και στις γυναικοκτονίες. Η απο-συγκειμενοποίηση εμφανίζεται επί γυναικοκτονιών με μεγάλη συχνότητα στη μορφή της αποσύνδεσης των θανατώσεων από το πλαίσιο της ενδο-συντροφικής βίας παρά την διαπιστωμένη ύπαρξη της τελευταίας στο ρεπορτάζ. Αυτή η συσκότιση του συγκειμένου είναι κρισιμότατη παράμετρος στην παρουσίαση των γυναικοκτονιών ως προς την ορθή ενημέρωση του κοινού, την κατανόηση της κατάστασής τους όσων έχουν εμπειρίες ενδοσυντροφικής βίας αλλά και τη διαμόρφωση συναφών δημόσιων πολιτικών. Οι κατηγορίες κατά των θυμάτων διακρίνονται σε άμεσες, όπου το θύμα φέρεται να ευθύνεται επειδή δεν απευθύνθηκε στις αρχές ή ήταν ερωτικά «άπιστο» (‘direct victim blaming’) και σε έμμεσες, όπου η θέση του δράστη ελαφρύνεται λόγω των φερόμενων ψυχοσυναισθηματικών του προβλημάτων, τέτοιων προβλημάτων του θύματος ή της χρήσης αλκοόλ ή ουσιών (‘indirect victim blaming’). Η έμμεση ρατσιστική διάκριση υπεισέρχεται επίσης πολύ συχνά στην «ενημέρωση». Έτσι π.χ. ενοχοποίηση του θύματος από τα ΜΜΕ υπήρξε στην υπόθεση Τοπαλούδη στην Ελλάδα, ενώ στην υπόθεση Μεταξά στην Κύπρο ο δράστης θεωρήθηκε υπό το πρίσμα της απο-εμφυλοποίησης και της ψυχικής παθολογίας. Περαιτέρω, θύματα «κατώτερου» κοινωνικού status (π.χ. έγχρωμες, φτωχές ή εκδιδόμενες γυναίκες) προστατεύονται λιγότερο ή καθόλου σε σχέση με θύματα λευκά, νεαρά, ευπαρουσίαστα, εύπορα και εν γάμω. Οι υπερασπιστικοί ισχυρισμοί των γυναικών κατηγορουμένων (για ανθρωποκτονία με θύμα άνδρα) περί αμύνης δεν εισακούονται. Όπως σημειώνει η Γκασούκα για το δικαστικό σύστημα:

«Αρνείται ή δεν είναι σε θέση να επικεντρωθεί στον μισογυνισμό των εγκλημάτων, μεταφέρει την ενοχή στα θύματα, αποδέχεται το διπλό πρότυπο ηθικής και τελικά αναδεικνύει και επιβεβαιώνει την αποτυχία του κράτους να προστατέψει τον μισό του πληθυσμό».

Ειδικά τα ΜΜΕ πρέπει να τηρούν τη δεοντολογία, να μην παραπληροφορούν, να μην υποθάλπουν το σεξισμό και την προσβολή της υπόληψης και τιμής των θυμάτων. Πολύ σημαντική για την καταπολέμηση του μηντιακού μισογυνισμού είναι η παρουσίαση των θέσεων των ειδικών επί της ενδοοικογενειακής βίας λόγω του κύρους τους και της έμφυλα αναστοχασμένης επιστημονικής τους γνώσης. Όλα αυτά έχουν μεγάλη σημασία καθώς η μηντιακή παρουσίαση της οδύνης των ευαλώτων ενεργοποιεί δυνατότητες οξυμένης αναστοχαστικά ηθικής κρίσης του θεατή, αν και ποδηγετεί την πραξιακή ενεργοποίησή του στο πλαίσιο των δομικών στην παρουσίαση αυτή καταναγκασμών και περιορισμών. Σε σχέση με το δικαστικό σύστημα, το πρόβλημα με την απεύθυνση κατηγοριών στο θύμα είναι ιδιαίτερα οξύ με τους δικηγόρους υπεράσπισης.

Ο μισογυνισμός συνδέεται με τα εγκλήματα μίσους, τον φασίζοντα ρατσισμό, ακόμη και με την τρομοκρατία. Οι διαδικτυακές μισογυνικές και ρατσιστικές ομάδες π.χ. λειτουργούν ακριβώς σύμφωνα με τη φασιστική κοινωνική-ψυχολογική παθογένεια: ενώ καταγγέλλουν αρχικά το κυρίαρχο μοντέλο της αρρενωπότητας (‘hegemonic masculinity’), δημιουργούν μια «υβριδική αρρενωπότητα» (‘hybrid masculinity’) βάσει της οποίας καλούν σε μισογυνική βία (και άρα αναπαραγωγή των πατριαρχικών στερεοτύπων) για την αποκατάσταση μιας στρεβλά κατανοούμενης «κοινωνικής δικαιοσύνης». Στην πραγματικότητα βέβαια είναι η πατριαρχικά δομημένη αντίληψη αρρενωπότητας που οδηγεί στην μισογυνική παραβατικότητα επιβάλλοντας συγκεκριμένους ρόλους στους άνδρες και όχι ασφαλώς η φεμινιστική στάση και αντίληψη ζωής. Μπορεί μεν ο σεξισμός, ως άνιση δυϊστική (‘binary’) κοινωνική ιδεολογική στάση σε βάρος των γυναικών, να συνεπάγεται και την ποδηγέτηση των ανδρών σε ρόλους και κοινωνικές προσδοκίες που σχετίζονται με αυτούς, αλλά αυτό δεν συνιστά οπωσδήποτε κάποιον συμμετρικά «αντεστραμμένο σεξισμό» (‘reverse sexism’)

που θα συμψήφιζε τη μισογυνική έδραση του σεξισμού stricto sensu. Και ο «καλοπροαίρετος» (‘benevolent’) σεξισμός αναπαράγει την άνιση δυϊστική στάση, έστω και μέσω της εξιδανίκευσης ενός τύπου γυναίκας που κρίνεται άξια να περιβάλλεται από προστατευτικό ανδρικό πατερναλισμό. Έτσι, δεν είναι παρά η άλλη όψη του ανοικτά εχθρικού (‘hostile’) σεξισμού. Και εννοείται βέβαια ότι τα «κινήματα των δικαιωμάτων των ανδρών» δεν είναι παρά ευθείες ή έμμεσες απόπειρες αποκατάστασης του κύρους της ανδρικής κυριαρχίας.

Στις ΗΠΑ η αποφυγή σύνδεσης του φύλου με τα εγκλήματα μίσους συνιστά σοβαρό πρόβλημα ως προς την ίδια την ακεραιότητα της έννοιας της γυναικοκτονίας. Αλλά και όταν σποράδην συνδέθηκε νομοθετικά το φύλο με το έγκλημα μίσους, δέχθηκε έντονες αντιρρήσεις, μεταξύ άλλων με το επιχείρημα ότι οι γυναίκες θύματα γνωρίζουν προσωπικά το δράστη, άρα δεν είναι εναλλάξιμες όπως τα θύματα των εγκλημάτων μίσους. Ο αντίλογος εδώ είναι ότι το προσωπικό στοιχείο σε έγκλημα μίσους πρέπει να θεωρείται επιβαρυντική και όχι ελαφρυντική περίσταση. Δεν υπάρχει σχέση λογικού αποκλεισμού μεταξύ έμφυλου εγκλήματος και εγκλήματος μίσους. Αντίθετα, πρώτιστα το φύλο (και το μίσος του δράστη γι’ αυτό) χαρακτηρίζει εγκλήματα όπως ο βιασμός και αυτός ο χαρακτηρισμός δεν αλλάζει επειδή δράστης και θύμα γνωρίζονται προσωπικά. Γενικότερα, η ποινική νομοθεσία που απο-εμφυλοποιείται για να διευρύνει, υποτίθεται την προστασία, αστοχεί ως προς τη φύση του πράγματος. Και είναι αυτή η έμφυλη φύση που πρέπει να αναδειχθεί και σε περιπτώσεις μαζικών εγκλημάτων μίσους όπου τα θύματα είναι (μειονοτικές) γυναίκες ή σε όψεις της ενδοοικογενειακής βίας που συνίστανται σε (έμφυλα εστιγμένη) τρομοκράτηση ή βασανισμό.