ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΔΙΚΑΙΟ ΤΟΥ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΕΛΛΑΔΑΣ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΥ

Πρόλογος VII

Σημείωμα του συγγραφέα IX

Εισαγωγή
Ιστορική επισκόπηση του δικαίου του αθλητισμού Ελλάδας
και Κύπρου, οι Ολυμπιακοί Αγώνες ως Πανελλήνιοι Αγώνες
και η σύγχρονη πολυτομεακή διάσταση
του δικαίου του αθλητισμού 1

A. Έως την τέλεση των αγώνων: διατάξεις, κανόνες και νόμοι
στην κλασική Ελλάδα

α. Οι νόμοι για τους προπονητές και τους αθλητές

i. Κωλύματα συμμετοχής προπονητών και αθλητών 3

ii. Υποχρεώσεις αθλητών για συμμετοχή στην κλασική Ελλάδα 5

iii. Δικαιώματα αθλητών (ή πόλεων) για συμμετοχή σε αγώνες 12

iv. Ο νόμος για τις γυναίκες στους αγώνες 13

v. Η επιλογή των αγωνισμάτων: αποκλεισμός των ομαδικών αθλημάτων
στην κλασική Ελλάδα 14

vi. Επιτρεπόμενα ομαδικά αγωνίσματα σε άλλους (τοπικούς) αγώνες
και ειδικά οι κωπηλατικοί αγώνες 14

Β. Πριν και κατά την τέλεση των αγώνων: οι νόμοι και οι κανονισμοί
στην κλασική Ελλάδα

α. Δούλοι και απλοί πολίτες 16

β. Επίσημοι στους αγώνες στην κλασική Ελλάδα 17

γ. Το δίκαιο του αθλητισμού και ο φόνος 17

δ. Η τέλεση των αγωνισμάτων: διακρίσεις και κανονισμοί στην κλασική Ελλάδα

i. Διακρίσεις αγωνισμάτων 18

ii. Κανονισμοί αγωνισμάτων στην κλασική Ελλάδα 19

iii. Αρμόδια αρχή ή διαιτητές για την τήρηση των κανονισμών και της τάξης
στην κλασική Ελλάδα 22

Γ. Μετά την ολοκλήρωση των αγωνισμάτων και των αγώνων:
διατάξεις και νόμοι 22

Δ. Συνολική θεώρηση των διατάξεων, κανόνων, κανονισμών και νόμων
για τον αθλητισμό στην κλασική Ελλάδα 23

Ε. Ελληνιστικοί χρόνοι και δίκαιο του αθλητισμού

α. Τα κοινά στοιχεία του ελληνιστικού δικαίου του αθλητισμού προς
το κλασικό δίκαιο 26

β. Τα καινά στοιχεία του ελληνιστικού δικαίου του αθλητισμού
ως προς το κλασικό δίκαιο 28

γ. Νόμοι και αθλητική ηθική: μνημόνευση πρωταθλητών πανελληνίων
αγώνων ελληνιστικών χρόνων 29

δ. Νόμοι και αθλητική παθογένεια: φόνος, ντοπάρισμα και επαγγελματισμός
στους ελληνιστικούς χρόνους 30

ε. Ειδικά η νομιμοποίηση των «στημένων» αγώνων: εξαίρεση τα Ολύμπια
των ελληνιστικών χρόνων 34

στ. Κανονισμοί κατά τους ελληνιστικούς χρόνους 37

ζ. Κανόνες στους ελληνιστικούς χρόνους για τον αθλητισμό 39

ΣΤ. Ρωμαϊκό δίκαιο του αθλητισμού

α. Τα κοινά στοιχεία του ρωμαϊκού δικαίου των πανελληνίων αθλητικών αγώνων
προς το κλασικό δίκαιο του αθλητισμού 39

β. Κοινά στοιχεία του ρωμαϊκού δικαίου του αθλητισμού προς το ελληνιστικό
δίκαιο του αθλητισμού 40

γ. Τα καινά στοιχεία του ρωμαϊκού δικαίου των πανελληνίων αθλητικών αγώνων
ως προς το ελληνιστικό δίκαιο του αθλητισμού 40

Ζ. Νεότερη ιστορία του αθλητισμού και των Ολυμπιακών Αγώνων 42

Η. Το δίκαιο του αθλητισμού σήμερα ως πολυτομεακό και η ιστορία
των σωματείων 45

Κεφάλαιο Α΄
Δημόσιο δίκαιο του αθλητισμού σε Ελλάδα και Κύπρο

1. Ο αθλητισμός ως προστατευόμενος από το Σύνταγμα θεσμός
και ως ατομικό δικαίωμα 50

2. Ο αθλητισμός και τα ατομικά δικαιώματα 53

3. Η άσκηση δημόσιας εξουσίας από την δημόσια διοίκηση
στον αθλητισμό, επαγγελματικό, ερασιτεχνικό, σχολικό, μαζικό,
ατομικό (γυμναστήρια, σχολές) 61

4. Η άσκηση δημόσιας εξουσίας από τις αθλητικές ενώσεις και ομοσπονδίες
και το αυτοδιοίκητο του αθλητισμού 76

5. Η επίλυση αθλητικών διαφορών από τα αρμόδια διαιτητικά
και δικαιοδοτικά όργανα 83

Κεφάλαιο Β΄
Αστικό και εμπορικό δίκαιο του αθλητισμού σε Ελλάδα και Κύπρο

1. Το σωματείο του ερασιτεχνικού αθλητισμού, οι αθλητικές ενώσεις
των σωματείων και οι αθλητικές ομοσπονδίες 104

2. Η ανώνυμη εταιρεία του επαγγελματικού αθλητισμού,
οι επαγγελματικές ενώσεις 114

3. Τα εισιτήρια και ο στοιχηματισμός στον αθλητισμό 128

4. Τηλεοπτικά δικαιώματα και διαφήμιση στον αθλητισμό 130

5. Η επίλυση διαφορών από τα αρμόδια πολιτικά δικαστήρια για το δίκαιο
του αθλητισμού 133

Κεφάλαιο Γ΄
Εργατικό δίκαιο του αθλητισμού σε Ελλάδα και Κύπρο

1. Η σύμβαση εργασίας του επαγγελματία αθλητή και το δικαίωμα
της δημοσιότητας, καθώς και η απασχόληση αθλητή σε σωματείο
και η μετεγγραφή του αθλητή (και ο αθλητικός διαμεσολαβητής) 135

2. Η σύμβαση εργασίας του επαγγελματία προπονητή σε εταιρείες, σωματεία 144

3. Η σύμβαση εργασίας των υπαλλήλων των αθλητικών εταιρειών,
των σωματείων, των ενώσεων (και οι διαιτητές) 145

4. Η σύμβαση εργασίας στις αθλητικές ομοσπονδίες
και στην δημόσια διοίκηση 147

5. Η επίλυση διαφορών από τα αρμόδια πολιτικά δικαστήρια (διαδικασία
εργατικών διαφορών) ή τα αρμόδια δικαστήρια σχετικά με το δίκαιο
του αθλητισμού 149

Κεφάλαιο Δ΄
Ποινικό δίκαιο του αθλητισμού σε Ελλάδα και Κύπρο

1. Η παράνομη βία στους αθλητικούς αγώνες 151

2. Η παράνομη βία στους αθλητικούς χώρους 153

3. Η παράνομη ενίσχυση της απόδοσης των αθλητών (ντόπινγκ) 156

4. Ο παράνομος καθορισμός αποτελέσματος («στημένοι αθλητικοί αγώνες») 180

5. Η νομολογία των ποινικών δικαστηρίων για το δίκαιο του αθλητισμού 184

Κεφάλαιο E΄
Eυρωπαϊκό δίκαιο του αθλητισμού με εφαρμογή σε Ελλάδα και Κύπρο 185

1. Η ελεύθερη κυκλοφορία αθλητών και προπονητών στην Ευρωπαϊκή Ένωση 185

2. Το δίκαιο του ανταγωνισμού, financial fair play και το δίκαιο του αθλητισμού 186

3. Εισιτήρια, στοιχηματισμός, τηλεοπτικά δικαιώματα, διαφημίσεις 186

4. Η νομολογία του Δικαστηρίου της ΕΕ για το δίκαιο του αθλητισμού 188

Κεφάλαιο ΣΤ΄
Συγκριτική επισκόπηση του δικαίου του αθλητισμού
(Αγγλία, Γαλλία, Γερμανία, ΗΠΑ)

1. Αγγλία

α. Διοίκηση του αθλητισμού, ομοσπονδίες, αθλητικά σωματεία στην Αγγλία 190

β. Επίλυση διαφορών αθλητισμού στην Αγγλία 193

γ. Χορηγίες, εμπορικά σήματα, τηλεοπτικές μεταδόσεις αθλητικών αγώνων
στην Αγγλία 194

δ. Διατάξεις εργατικού, φορολογικού και δικαίου ανταγωνισμού
για τον αθλητισμό στην Αγγλία 194

ε. Διατάξεις για την βία, το αντιντόπινγκ, τον στοιχηματισμό, τους «στημένους
αγώνες» και τις πωλήσεις εισιτηρίων αθλητικών αγώνων στην «μαύρη αγορά»
στην Αγγλία 198

2. Γαλλία

α. Διοίκηση του αθλητισμού, ομοσπονδίες, αθλητικά σωματεία στην Γαλλία 201

β. Επίλυση διαφορών αθλητισμού στην Γαλλία 203

γ. Τηλεοπτικές μεταδόσεις αθλητικών αγώνων στην Γαλλία 205

δ. Διατάξεις εργατικού, φορολογικού και δικαίου ανταγωνισμού
για τον αθλητισμό στην Γαλλία 206

ε. Διατάξεις για την βία, το αντιντόπινγκ, τον στοιχηματισμό, τους «στημένους
αγώνες» και τις πωλήσεις εισιτηρίων αθλητικών αγώνων στην «μαύρη αγορά»,
καθώς και για την ηθική στον αθλητισμό στην Γαλλία 207

στ. Ηλεκτρονικά αθλήματα (e-sports) στην Γαλλία: αναγνωρίζονται ως αθλήματα 209

3. Γερμανία

α. Διοίκηση του αθλητισμού, ομοσπονδίες, αθλητικά σωματεία στην Γερμανία 209

β. Επίλυση διαφορών αθλητισμού στην Γερμανία 214

γ. Χορηγίες, εμπορικά σήματα, τηλεοπτικές μεταδόσεις αθλητικών αγώνων
στην Γερμανία 217

δ. Διατάξεις εργατικού, φορολογικού και δικαίου ανταγωνισμού
για τον αθλητισμό στην Γερμανία 218

ε. Διατάξεις για την βία, το αντιντόπινγκ, τον στοιχηματισμό, τους «στημένους
αγώνες» και τις πωλήσεις εισιτηρίων αθλητικών αγώνων στην «μαύρη αγορά»
στην Γερμανία 220

στ. Ηλεκτρονικά αθλήματα (e-sports) στην Γερμανία: δεν αναγνωρίζονται
ως αθλήματα 223

4. ΗΠΑ 224

α. Διοίκηση του αθλητισμού, ομοσπονδίες, το σύστημα ντραφτ του ΝΒΑ,
τα αθλητικά σωματεία στις ΗΠΑ 224

β. Επίλυση διαφορών του αθλητισμού στις ΗΠΑ 229

γ. Αθλητικές μεταδόσεις στις ΗΠΑ 229

δ. Διατάξεις εργατικού, φορολογικού και δικαίου ανταγωνισμού
για τον αθλητισμό στις ΗΠΑ 231

ε. Το δικαίωμα στην δημοσιότητα (image rights) στις ΗΠΑ 231

στ. Αθλητική βία και παράνομη βία στον αθλητισμό στις ΗΠΑ 250

ζ. Σωματική βλάβη αθλητή από αθλητή ως ποινικό αδίκημα στις ΗΠΑ 251

η. Αντιντόπινγκ στις ΗΠΑ (διατάξεις και νομολογία) 251

θ. Στοιχηματισμός στον αθλητισμό στις ΗΠΑ 255

Κεφάλαιο Z΄
Διεθνές δίκαιο του αθλητισμού με εφαρμογή σε Κύπρο και Ελλάδα

1. Η θεωρία περί διεθνούς έννομης τάξης του αθλητισμού 257

2. Η Διεθνής Ολυμπιακή Επιτροπή και οι Ολυμπιακοί Αγώνες
ως Διεθνείς Αγώνες 257

3. Οι Διεθνείς Ομοσπονδίες των αθλημάτων και οι Διεθνείς Αγώνες
των αθλημάτων 258

4. Η νομολογία του Διεθνούς Διαιτητικού Δικαστηρίου (CAS) και των διεθνών διαιτητικών και δικαιοδοτικών οργάνων για το δίκαιο του αθλητισμού 259

Κεφάλαιο H΄
Mελέτες περίπτωσης

1. Η Ολυμπιακή Εκεχειρία 262

2. Η σύγκρουση πολιτείας, ομοσπονδίας και διεθνούς ομοσπονδίας αθλήματος
και η αποβολή ομοσπονδιών κρατών από την Διεθνή Ομοσπονδία
Ποδοσφαίρου (FIFA) (Νόμος 3479/2006) 268

3. Η αφαίρεση απονεμηθέντων μεταλλίων από αθλητές που έλαβαν
παράνομες ουσίες (Μάριον Τζόουνς, Μοχάμεντ Τράφε) 270

4. Η απόφαση Μποσμάν του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης
(τότε ΔΕΚ) 272

5. Η ανταπεργία στο ΝΒΑ (αμερικανικό πρωτάθλημα καλαθοσφαίρισης) 276

Επίμετρο
H δικηγορία στον τομέα του δικαίου του αθλητισμού 278

Παράρτημα Ι
Ν 4726/2020 (ΦΕΚ Α΄ 181/18.9.2020) 281

Παράρτημα ΙΙ
Ο όρκος στους σύγχρονους Ολυμπιακούς Αγώνες 301

Ενδεικτική βιβλιογραφία 303

Αλφαβητικό ευρετήριο 307

Εισαγωγή

Ιστορική επισκόπηση του δικαίου του αθλητισμού Ελλάδας και Κύπρου, οι Ολυμπιακοί Αγώνες ως Πανελλήνιοι Αγώνες και η σύγχρονη πολυτομεακή διάσταση του δικαίου του αθλητισμού

Ο αθλητισμός γεννήθηκε στην Ελλάδα και στην Κύπρο. Το δίκαιο του αθλητισμού γεννήθηκε στην Ελλάδα και στην Κύπρο. Οι Ολυμπιακοί Αγώνες ως Πανελλήνιοι Αγώνες διεξάγονταν για εκατοντάδες χρόνια με συμμετοχή Ελλήνων από ολόκληρη την Ελλάδα και την Κύπρο.

Ως προς τους κανόνες του δικαίου του αθλητισμού στην αρχαία Κύπρο, υπάρχουν επαρκείς πληροφορίες, ενώ έχουν βρεθεί πολλά ευρήματα.

Έχουν βρεθεί σφραγίδες αθλητικές, επιγραφές που αναφέρονται σε στεφανίτες αθλητές, σε γυμνασιάρχους, σε γυμνάσια, υπό την έννοια των γυμναστηρίων στην Σαλαμίνα, στο Κίτιον, στην Αμαθούντα, στο Κούριον, στην Λάπηθο, στους Χύτρους και στην Καρπασία, ολόκληρο γυμναστήριο (ξυστός) στην Σαλαμίνα, ολόκληρο στάδιο του Κουρίου του 2ου αιώνα μ.Χ., σιδερένιες και χάλκινες στλεγγίδες, αθλητικές παραστάσεις αγγείων για αρματοδρομίες, ιπποδρομίες, πυγμαχία, δρόμους (στάδιον), ταυροκαθάψια, ακοντισμό, ξιφομαχία, πάλη, δισκοβολία, σφαιροβολία, καθώς και αγάλματα στεφανωμένων αθλητών. Στην Σαλαμίνα, στο Κίτιον και στην Πάφο διεξάγονταν αθλητικοί αγώνες, στην Σαλαμίνα και στο Κίτιον οικουμενικοί αγώνες, ενώ στην Πάφο Παγκύπριοι Αγώνες κάθε πέντε χρόνια.

Κύπριοι Ολυμπιονίκες αναφέρονται ο Ηρακλειδής ο Σαλαμίνιος (144α Ολύμπια, 204 π.Χ., στάδιον), ο Ονησίκριτος (150α Ολύμπια, 180 π.Χ., στάδιον), ο Δημήτριος ο Σαλαμίνιος (252α Ολύμπια, 229, στάδιον και πένταθλον- 253α Ολύμπια, 233, στάδιον και πένταθλον, 254α Ολύμπια, 237, στάδιον).

Οι κανόνες και οι κανονισμοί ομοίαζαν με εκείνους των πανελληνίων αγώνων.

Στην κλασική Ελλάδα είχαν καθιερωθεί δεκάδες τελετές, εορτές και αθλητικοί αγώνες. Οι αθλητικοί αγώνες τελούνταν σχεδόν σε όλες τις πόλεις Ελλάδας και Κύπρου και περιελάμβαναν αγωνίσματα, των οποίων ο αριθμός και το είδος από τόπο σε τόπο διαφέρουν. Ωστόσο, είναι άξιο ιδιαίτερης μνείας η ομοιότητα των αθλητικών διατάξεων που ρύθμιζαν όσα σχετίζονταν με τους αθλητικούς αγώνες και τα αγωνίσματα. Η ομοιότητα αυτή παρατηρείται ήδη από τα χρόνια του Ομήρου και αποτελεί την στέρεα βάση για την εξέλιξη ορισμένων αγώνων από τοπικούς σε διατοπικούς.

Ολύμπια - Πύθια - Ίσθμια - Νέμεα

Η δικαιϊκή ρύθμιση των πανελληνίων αθλητικών αγώνων αποτελούσε μέριμνα των διοργανωτών, για την ομαλή διεξαγωγή των αγωνισμάτων και το δίκαιο αποτέλεσμα. Ο καλλίτερος στέφεται νικητής. Οι υπόλοιποι δεν βραβεύονται. Εξαιρέσεις βραβείων σε δεύτερους δεν μαρτυρούνται, όπως σε παλαιότερες εποχές και σε άλλους αγώνες. Οι θεατές των ανδρικών γυμνικών αγώνων είναι μόνο άνδρες, ενδεδυμένοι. Στα Πύθια έμφαση δίδεται στους πολιτιστικούς αγώνες, ενώ το στεφάνι του νικητή αποτελείται από διαφορετικό υλικό σε κάθε μια από τις τέσσερις πανελλήνιες εορτές (Ολύμπια: ελιά, Πύθια: δάφνη, Ίσθμια: σέλινο, αργότερα πεύκο, Νέμεα: ελιά, αργότερα σέλινο).

Είναι δυνατόν κάποιος να αποφανθεί καταφατικά ότι υπήρχε ενιαίο (ή τουλάχιστο παρόμοιο) δίκαιο των πανελληνίων αθλητικών αγώνων, διότι εκεχειρία, αγωνίσματα, κριτές και βραβεία απαντώνται τόσο στα Ολύμπια, τα Πύθια και τα Ίσθμια, όσο και στα Νέμεα.

Το κριτήριο χαρακτηρισμού και καθορισμού, για παράδειγμα των Ισθμίων, ως πανελληνίων αγώνων και πανελλήνιας εορτής, ήταν (πιθανόν) η δύναμη της συνήθειας και η απήχηση που είχαν τα Ίσθμια στο Πανελλήνιο. Νομικά ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η σχέση φόνου και αθλητισμού στο πλαίσιο τόσο των αγώνων όσο και εκτός αυτού, δηλαδή στα γυμναστήρια, εκεί όπου οι νέοι αθλητές προετοιμάζονταν για τον αγώνα.

A. Έως την τέλεση των αγώνων: διατάξεις, κανόνες και νόμοι στην κλασική Ελλάδα

α. Οι νόμοι για τους προπονητές και τους αθλητές

i. Κωλύματα συμμετοχής προπονητών και αθλητών

Κωλύματα προπονητών (γυμναστών) δεν αναφέρονται ότι υπήρχαν πλην της υποχρέωσής τους (από το 388 π.Χ.) να είναι γυμνοί (κατά την παρουσία τους στους αγώνες, τουλάχιστον στα Ολύμπια).

Αθλητές εξ αρχής δεν επιτρεπόταν να συμμετάσχουν στους πανελληνίους αγώνες, αν ήταν:

1. Μη Έλληνες, δηλαδή βάρβαροι, καταγόμενοι από αλλοδαπές χώρες (ποτέ και σε καμία εποχή δεν σημειώθηκε παραβίαση),

2. Γυναίκες (με παραβιάσεις και με εξαιρέσεις, όπως αναλύεται κατωτέρω),

3. Δούλοι (ποτέ δεν σημειώθηκε τέτοια παραβίαση),

4. Μη αρτιμελείς ή σωματικά ελαττωματικοί (ποτέ δεν σημειώθηκε τέτοια παραβίαση. Σήμερα υπάρχουν ειδικοί αγώνες για τους ανθρώπους αυτούς, ενώ τότε δεν νοούνταν τέτοιοι αγώνες).

5. Νόθοι υιοί.

Αθλητές (αν και αρχικά επιτρεπόταν) απαγορευόταν να συμμετάσχουν, αν παραβίαζαν, οι ίδιοι ή η πόλη τους, διατάξεις είτε του ποινικού (1) είτε του ιερού δικαίου του αθλητισμού (2-3), δηλαδή αν ήταν:

1. Μιαροί, δηλαδή Έλληνες ελεύθεροι που είχαν διαπράξει έγκλημα,

2. Αποκλεισμένοι λόγω τιμωρίας της πόλης τους για παραβίαση της ιερής εκεχειρίας (τέτοια παραβίαση ήταν η περίπτωση του Λακεδαιμόνιου Λίχα, ο οποίος μαστιγώθηκε από τους ραβδούχους των Ολυμπίων κατ’ εντολή των Ελλανοδικών, διότι δεν είχε δικαίωμα συμμετοχής, αφού η Σπάρτη είχε εισβάλλει στο Λέπρεο και είχε παραβιάσει την ιερή εκεχειρία, ενώ αρνήθηκε να καταβάλει το πρόστιμο που της επέβαλαν οι Ηλείοι, με αποτέλεσμα την απαγόρευση συμμετοχής αθλητών από την Σπάρτη στα επόμενα Ολύμπια),

3. Μη ορκισθέντες στον Θεό (Δία, Απόλλωνα, Ποσειδώνα) υπέρ του οποίου τελούνταν οι αγώνες (ουδέποτε μαρτυρήθηκε τέτοια παραβίαση).

Αθλητές (αν και αρχικά επιτρεπόταν) απαγορευόταν να συμμετάσχουν, αν παραβίαζαν διατάξεις ειδικώς του κανονιστικού δικαίου του αθλητισμού, δηλαδή αν ήταν:

1. Μη καταλλήλως προπονημένοι,

2. Ενδεδυμένοι (ποτέ και σε καμία εποχή δεν σημειώθηκε τέτοια παραβίαση),

3. Υπερήμεροι ως προς την προθεσμία εμφάνισης στον τόπο διεξαγωγής των αγώνων (τέτοια παραβίαση σημειώθηκε από τον περιοδονίκη πυγμάχο Απολλώνιο Ράντη, ο οποίος καθυστέρησε να προσέλθει στα Ολύμπια, όχι γιατί του έτυχαν κακές καιρικές συνθήκες στο ταξίδι (όπως ψευδώς ισχυρίστηκε αρχικά), αλλά διότι συμμετείχε σε άλλους αγώνες και επεδίωξε να λάβει τα περισσότερα έπαθλα. Αυτό συνέβη στους ρωμαϊκούς χρόνους, όταν τα έπαθλα σήμαιναν υλικές απολαβές. Ποτέ δεν συνέβη τέτοια παραβίαση κατά την κλασική εποχή),

4. Μη δηλωμένοι (με όνομα, πατρώνυμο, τόπο καταγωγής, και για συγκεκριμένο αγώνισμα) στους καταλόγους των αρμοδίων αρχών των αγώνων,

5. Σε ηλικία μη επιτρεπόμενη (ως παίδες ή άνδρες αντίστοιχα).

ii. Υποχρεώσεις αθλητών για συμμετοχή στην κλασική Ελλάδα

iia. Η νομική υποχρέωση των αθλητών ή/ και πολιτών για προπόνηση

Προτού οι αθλητές εισέλθουν στον αγωνιστικό χώρο για να ανταγωνιστούν τους συναθλητές τους, οφείλουν να προετοιμαστούν. Η υποχρέωση αυτή είναι κατά κύριο λόγο ηθική απέναντι στους εαυτούς τους και σε όσους επενδύουν τις ελπίδες τους σε αυτούς, δηλαδή απέναντι στους προπονητές τους και την πόλη-κράτος.

Η υποχρέωση της προετοιμασίας των αθλητών με την συστηματική προπόνηση σε ειδικούς χώρους (γυμναστήρια) ήταν, ωστόσο, και νομική, τρεις διαστάσεις της οποίας είναι οι ακόλουθες.

Πρώτον, με σαφείς διατάξεις νόμων θεσπισμένων στην Ήλιδα, διοργανώτρια αρχή των Ολυμπίων, οι αθλητές έπρεπε να ορκιστούν ότι επί δέκα μήνες είχαν προπονηθεί για τους αθλητικούς αγώνες. Αντίστοιχη υποχρέωση είχαν και οι αθλητές που συμμετείχαν στα Ίσθμια.

Ο δικαιολογητικός λόγος αυτής της διάταξης δεν είναι γνωστός. Σήμερα, για παράδειγμα, δεν υπάρχει τέτοιος νόμος σε καμία αθλητική διοργάνωση, από καμία αθλητική ομοσπονδία ή κράτος. Παρουσιάζει, σε κάθε περίπτωση, ενδιαφέρον η διερεύνηση του δικαιολογητικού λόγου του νόμου αυτού που συναντάται στους πανελλήνιους αθλητικούς αγώνες, νόμου θεσπισμένου από τις πόλεις που τους διοργάνωναν.

Μια αιτιολογία πιθανή της θέσπισης νομικής υποχρέωσης προπόνησης είναι ότι οι διοργανωτές επιθυμούσαν την συμμετοχή αθλητών υψηλού επιπέδου. Σήμερα επιτρέπεται σε διεθνείς αγώνες η συμμετοχή αθλητών που επιτυγχάνουν συγκεκριμένα όρια χρόνου, μήκους, ύψους ή δύναμης. Κυρίως, επιτρέπεται η συμμετοχή αθλητών που εκλέχθηκαν σε προκριματική φάση από συναγωνισμό με αθλητές της ίδιας χώρας. Στους πανελλήνιους αθλητικούς αγώνες της κλασικής

Ελλάδας δεν υπήρχαν καταγεγραμμένα ρεκόρ (επιδόσεις), οπότε ο μόνος τρόπος επιλογής αθλητών ήταν η διεξαγωγή προκριματικών αγώνων. Δεν γνωρίζουμε αν τελούνταν προκριματικά σε κάθε πόλη πριν από την αποστολή αθλητών της στους πανελλήνιους αγώνες. Πιθανόν να αποστέλλονταν ο καλλίτερος, αυτός που έτρεχε γρηγορότερα, ή που πάλευε καλλίτερα. Πιθανόν εκτός του καλλίτερου να συμμετείχαν και άλλοι που πίστευαν ότι είχαν τις δυνατότητες να διακριθούν ή-ακόμα πιο σπουδαίο-ήταν τιμή για αυτούς να συμμετάσχουν. Αν αυτό συνδυασθεί με το ότι κατά την διάρκεια των πανελληνίων αθλητικών αγώνων τελούνταν προκριματικά ως τον τελικό, το συμπέρασμα που συνάγεται είναι το ακόλουθο.

Επειδή οι διοργανωτές δεν επιτρεπόταν να αποκλείσουν τον αθλητή που δήλωνε συμμετοχή και επειδή επιθυμούσαν οι γυμνικοί αγώνες να είναι υψηλού επιπέδου, θέσπισαν νόμο που υποχρέωνε τους αθλητές να δηλώνουν υπευθύνως ότι είχαν ασκηθεί και προετοιμαστεί για το συγκεκριμένο γεγονός επί χρονικό διάστημα που ποικίλει ανάλογα με τον κάθε αγώνα (στα Ολύμπια δέκα μηνών). Με αυτόν τον τρόπο επιθυμούσαν να

εξασφαλίσουν ότι οι αθλητές που συμμετείχαν τουλάχιστον είχαν προσπαθήσει ιδιαίτερα για τον σκοπό της διάκρισης και της συμμετοχής, ώστε ανταποδοτικά η διοργανώτρια αρχή «έχριζε» τον υποψήφιο αθλητή σε πραγματικό συμμετέχοντα των αγώνων αθλητή.

Μια δεύτερη πιθανή αιτιολογία θέσπισης νομικής υποχρέωσης για προπόνηση είναι ότι-ειδικά η διοργανώτρια αρχή των Ολυμπίων-επιθυμούσαν να παγιώσουν μια άποψη στην κοινή γνώμη για τους αθλητές και τους αγώνες. Ενίσχυαν το κύρος, την αίγλη και την σημασία των αγώνων και των αθλητών. Και αντίστροφα, εφ’ όσον οι αγώνες και οι αθλητές είχαν ήδη κύρος, αίγλη και σημασία, δεν θα ήταν νοητό να ελλείπει η συστηματική ενασχόληση των αθλητών με την προετοιμασία για τους αγώνες. Αυτή η συστηματική ενασχόληση έτεινε, μάλιστα, να καταλήξει σε επαγγελματική απασχόληση.

Μια τρίτη πιθανή αιτιολογία θέσπισης νομικής υποχρέωσης για προπόνηση των αθλητών σχετίζεται με την επαγγελματικότητα των αθλητών. Πράγματι, η καθιέρωση χρηματικών βραβείων στην Αθήνα για τους Ολυμπιονίκες, τους Ισθμιονίκες, και τους άλλους νικητές των πανελληνίων αθλητικών αγώνων αναμφίβολα σχετίζεται με την υποχρέωση των αθλητών για συστηματική προετοιμασία. Το ζήτημα του επαγγελματισμού ως νομικό επίσης παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, επειδή, όμως, η απονομή των χρηματικών βραβείων γινόταν μετά την τέλεση των αγώνων, είναι ορθότερο η ανάλυση του θέματος αυτού να καταστρωθεί στο κεφάλαιο που αφορά στις διατάξεις μετά την τέλεση των αγώνων. Από το σημείο αυτό αρκεί να σημειωθεί ότι η νομική υποχρέωση για προετοιμασία ωθούσε τους αθλητές σε επαγγελματισμό και επιβεβαιώνει τις απόψεις ορισμένων ιστορικών του αθλητισμού περί ύπαρξης επαγγελματιών αθλητών.

Δεύτερον, στην Σπάρτη η γύμναση των αγοριών και κοριτσιών, καθώς και των εφήβων ήταν υποχρεωτική για όλους. Όλα τα αγόρια προετοιμάζονταν για τις γυμνοπαιδιές, την ετήσια εορτή και αγώνες που γίνονταν στη Σπάρτη στα μέσα του καλοκαιριού (πρώτο δεκαήμερο του μήνα Εκατομβαιώνα). Η εορτή καθιερώθηκε κατά τον 7ο π.Χ. αιώνα στην μνήμη της παλαιάς συνήθειας των Σπαρτιατών να γυμνάζονται ντυμένοι. Στη διάρκειά τους οι Λακεδαιμόνιοι δεν έκαναν εκστρατείες, ενώ σε αυτές συμμετείχαν και κορίτσια και έγγαμοι (και όχι άγαμοι) άνδρες. Κατά το χορό τα αγόρια εκτελούσαν γυμναστικές ασκήσεις αναπαριστάνοντας τα σχήματα της πάλης και του παγκρατίου (χωρίς πτώση). Κατά τον Πλάτωνα στις γυμνοπαιδιές γίνονταν φοβερές σκληραγωγίες («δειναί καρ-

τερήσεις») και μάλιστα με την υπερβολική ζέστη. Κατά τον Nilsson οι γυμνοπαιδιές δεν είχαν θρησκευτική σημασία, αλλά ο κύριος χαρακτήρας τους ήταν αγωνιστικός. Αν λάβει κανείς υπ’ όψη του ότι για 100 χρόνια περίπου (684 ως και 588 π.Χ. ή 24η ως και 48η Ολυμπιάδα) πάντοτε Λακεδαιμόνιος ανακηρυσσόταν Ολυμπιονίκης, η άποψη αυτή περί του αγωνιστικού χαρακτήρα των γυμνοπαιδιών ευσταθεί. Επιπλέον, η διαμαστίγωση ήταν αγώνας αντοχής στους πόνους και ονομαζόταν και αγώνας καρτερίας. Αυτός ο αγώνας διεξαγόταν ανάμεσα σε εφήβους Σπαρτιάτες. Η Σπαρτιατική Πολιτεία τιμούσε τους νικητές, ενώ οι γονείς ενθάρρυναν τα παιδιά τους να καρτερούν και τα απειλούσαν αν έβλεπαν να δειλιάζουν.

Η αγωγή των νέων Σπαρτιατών περιελάμβανε την υποχρεωτική τους συμμετοχή και σε αγώνες μεταξύ ομάδων των «σφαιρέων», ένα είδος αμερικανικού ποδοσφαίρου ράγκμπι (άλλος ο Επίσκυρος, το ποδόσφαιρο της αρχαίας Ελλάδας). Αυτά τα γυμνάσματα σκληραγωγούσαν τους Σπαρτιάτες, τους μετέτρεπαν σε ικανούς στρατιώτες και επάξιους αθλητές-εκπροσώπους της Σπάρτης στους πανελλήνιους αθλητικούς αγώνες.

Τρίτον, στην Αθήνα η αγωγή των νέων δεν ήταν όμοια προς αυτή των νέων της Σπάρτης. Ωστόσο, Αθηναίοι πολίτες σημειώνουν και αυτοί νίκες στα Ολύμπια, τα Ίσθμια, τα Πύθια, τα Νέμεα και τους άλλους πανελλήνιους αθλητικούς αγώνες. Ο δήμος εκλέγει τους ειδικούς δασκάλους, όπως είναι οι παιδοτρίβαι, οι οπλομάχοι, οι ακοντιστές, οι τοξότες. Η γύμναση των νέων Αθηναίων ήταν επίσης υποχρεωτική, υπείχαν δηλαδή και αυτοί την νομική υποχρέωση της γύμνασης στα γυμναστήρια, όπως οι νέοι Σπαρτιάτες, για τους οποίους ο Αριστοτέλης δεν έχει και την καλλίτερη γνώμη.

iiβ. Γυμναστική και νόμος σχετίζονται και αναμιγνύονται σε δυο περιπτώσεις στην κλασική Αθήνα

Η πρώτη περίπτωση αφορά στη σφαίρα του όντος. Η Αθηναϊκή Πολιτεία είχε αναλάβει τα έξοδα συντήρησης και λειτουργίας των γυμνασίων που λειτουργούσαν στην πόλη. Αυτή είναι μια πραγματικότητα που προκύπτει σαφώς από τα αρχαία κείμενα και δίδει

οριστική απάντηση ότι τουλάχιστον οι νεαροί (παίδες και έφηβοι) αθλητές που προετοιμάζονταν για τους πανελλήνιους αθλητικούς αγώνες δεν ήταν υποχρεωμένοι να χρηματοδοτούν την προετοιμασία τους μόνοι τους, διότι η Πολιτεία τους παρείχε την βασική εκπαίδευση καταβάλλοντας τα έξοδα διατροφής τόσο στους ίδιους όσο και στους παιδοτρίβες και γυμναστές. Χαρακτηριστικό είναι και το περιστατικό που αναφέρει ο Ξενοφών για τους αγώνες που διοργάνωσε ο Αγησίλαος για το εκστρατευτικό σώμα της Ασίας. Αθλοθέτησε βραβεία… ύστερα από αυτό μπορούσε κανείς να δει όλα τα γυμναστήρια γεμάτα άντρες που γυμνάζονταν. Η πολιτεία παρείχε το δικαίωμα γύμνασης και (τότε) και κίνητρο. Η δεύτερη περίπτωση αφορά στη σφαίρα του δέοντος. Η Αθηναϊκή Πολιτεία οφείλει να παρέχει γύμναση κατάλληλη κατά τα κριτήρια που θέτει ο φιλόσοφος Αριστοτέλης και δίχως αμοιβές κατά τον άλλο μεγάλο φιλόσοφο της κλασικής Αθήνας Πλάτωνα. Εξ άλλου, κατά τον Πλάτωνα και οι γυναίκες είναι σε θέση να ιππεύουν και να γυμνάζονται και η Αθήνα πρέπει να εκμεταλλευτεί αυτή την ικανότητα των γυναικών, όπως συνέβαινε στον Πόντο, όπου οι γυναίκες υποχρεωτικά γυμνάζονταν στο τόξο και στην ιππασία. Και εδώ είναι εμφανές ότι γίνεται αναφορά σε πολεμική αγωγή, η οποία σχετιζόταν τόσο άμεσα με τους αθλητικούς αγώνες. Ο Σόλων φέρεται να έχει πει: Γι’ αυτό τους

γυμνάζουμε (τους νέους) υπερβολικά στα πιο δύσκολα πράγματα, γιατί αυτά είναι χρήσιμα στους πολέμους, όταν λόγου χάρη χρειαστεί να σηκώσει κάποιος και να κουβαλήσει τον πληγωμένο φίλο του ή να αρπάξει κάποιον εχθρό και να τον πάρει σηκωτό.

iiγ. Η νομική υποχρέωση των αθλητών να είναι γυμνοί (γυμνικοί αγώνες) στην κλασική Ελλάδα

Οι αθλητές ήταν υποχρεωμένοι να γυμνάζονται γυμνοί στην πόλη τους στα γυμναστήρια και στην συνέχεια να προπονούνται και να αγωνίζονται γυμνοί τριάντα ημέρες στην Ήλιδα, τα Ίσθμια, τη Νεμέα και τους Δελφούς.

Οι γυμναστές των αθλητών επίσης υπείχαν την υποχρέωση να είναι γυμνοί στα Ολύμπια από το 388 π.Χ. κατά την διάρκεια των αγώνων. Στα γυμναστήρια των πόλεων ήταν ενδεδυμένοι με πορφυρό χιτώνα, όπως προκύπτει από σωζόμενα αγγεία.

Η υποχρέωση αυτή ερειδόταν σε συγκεκριμένο νόμο που είχε ψηφίσει η Εκκλησία του Δήμου των Ηλείων.

Ο δικαιολογητικός λόγος για τον νόμο αυτό ήταν πολλαπλός. Αφ’ ενός εξασφαλιζόταν η ισότητα μεταξύ των αθλητών (ώστε κανείς δεν ήταν ανώτερος βάσει των αθλητικών ενδυμάτων παρά μονάχα βάσει του σώματός του) και αφ’ ετέρου η μη είσοδος γυναικών είτε αθλητριών είτε προπονητριών στους αγώνες, στους οποίους δεν επιτρεπόταν η είσοδος γυναικών. Περαιτέρω, διασφαλιζόταν η ασφάλεια όλων.

• Εξαίρεση ίσχυε ειδικά για τους ιππείς, διότι αυτοί απλώς οδηγούσαν το άλογο ή την φοράδα, ενώ νικητής ανακηρυσσόταν (άρα, ήταν αθλητής, αγωνιζόμενος) ο ιδιοκτήτης του ζώου.

• Εξαίρεση ίσχυε ειδικά και για τους ηνίοχους, διότι αυτοί απλώς οδηγούσαν το άρμα στο τέθριππο ή στην συνωρίδα (ή σε άλλο είδος αρματοδρομίας), ενώ νικητής ανακηρυσσόταν (άρα, ήταν αθλητής, αγωνιζόμενος) ο ιδιοκτήτης του άρματος και των ζώων.

iiδ. Η νομική υποχρέωση για έγκαιρη εμφάνιση και δήλωση για εγγραφή στους καταλόγους στην κλασική Ελλάδα

Οι αθλητές (τουλάχιστον στα Ολύμπια και στα Πύθια) ήταν υποχρεωμένοι να εμφανίζονται έγκαιρα στο στάδιο των αγώνων και να εγγράφονται στους σχετικούς καταλόγους με δήλωσή τους.

Ο δικαιολογητικός λόγος αυτής της υποχρέωσης ήταν παρόμοιος με αυτόν της υποχρέωσης για κατάλληλη προπόνηση, ως προς το ότι δεν υπήρχαν (όπως σήμερα) αθλητικοί σύλλογοι και αθλητική ομοσπονδία για κάθε αγώνισμα, οι οποίοι φρόντιζαν για έκδοση δελτίου αθλητή. Γι’ αυτό, (και εφ’ όσον οι πόλεις-κράτη δεν υπείχαν-ως φαίνεται-υποχρέωση έναντι των διοργανωτών να δηλώνουν τα ονόματα των αθλητών τους) οι ίδιοι οι αθλητές ατομικά έπρεπε να εμφανίζονται εγκαίρως και να δηλώνουν την παρουσία τους και το όνομά τους.

Η υποχρέωση αυτή των αθλητών συνδέεται και με την απαγόρευση τέλεσης ομαδικών αθλημάτων στους πανελλήνιους αθλητικούς αγώνες. Μόνο το άτομο συμμετείχε στους αγώνες ως αθλητής.

Διαπιστωνόταν, εξ άλλου, αν ο αθλητής είναι «καθαρός», ήτοι μη μιαρός, εγκληματίας ή ανήκε σε πόλη που είχε παραβιάσει την ιερή εκεχειρία, και γενικά, αν πληρούσε τις προϋποθέσεις συμμετοχής στους αγώνες (άνδρας, ελεύθερος πολίτης, Έλληνας).

iiε. Όρκος

Ενώ οι τρεις ως άνω υποχρεώσεις των αθλητών κάλλιστα χαρακτηρίζονται «νομικές», ο όρκος δεν είναι δυνατόν να θεωρηθεί «νομική» υποχρέωση, αλλά υποχρέωση. Κατά μία έννοια ήταν και νομική υποχρέωση, αλλά κυρίως ήταν απαραίτητη θρησκευτικής φύσης προϋπόθεση συμμετοχής των αθλητών στους πανελλήνιους αθλητικούς αγώνες. Στα Ολύμπια και στα Νέμεα οι αθλητές ορκίζονταν στον Δία, στα Πύθια οι αθλητές ορκίζονταν στον Απόλλωνα και στα Ίσθμια οι αθλητές ορκίζονταν στον Ποσειδώνα. Το ίδιο συνέβαινε και στους τοπικούς αθλητικούς αγώνες. Ο όρκος αυτός είχε, δηλαδή, κατά την κλασική εποχή των αγώνων πολλαπλή σημασία.

Κατά πρώτον, ήταν απόδειξη ότι οι αθλητές μετείχαν στην λατρεία του Θεού, πίστευαν με βαθιά θρησκευτικότητα και ευλάβεια σε αυτόν και αντιλαμβάνονταν οι ίδιοι την θρησκευτική διάσταση, τον θρησκευτικό χαρακτήρα και το θρησκευτικό υπόβαθρο των πανελληνίων αθλητικών αγώνων, οι οποίοι εντάσσονταν στο πλαίσιο εορτών: Ολύμπια, Πύθια, Ίσθμια, Νέμεα. Η εικόνα αυτή των αγώνων σήμερα δεν υπάρχει, για

παράδειγμα στους σύγχρονους Ολυμπιακούς αγώνες. Ούτε υπήρχε σε μεταγενέστερες εποχές σε τόσο έντονο βαθμό ή σε προγενέστερες, όταν δηλαδή οι αγώνες (πριν την αναδιοργάνωσή τους) τελούνταν στην μνήμη νεκρού ήρωα ή βασιλιά. Οι ταφικοί αγώνες ήταν χαρακτηριστικό της μυκηναϊκής Ελλάδας, αλλά και της γεωμετρικής εποχής, όπως αποδεικνύει η τέλεση αθλητικών αγώνων υπέρ του νεκρού Πατρόκλου. Στην κλασική Ελλάδα, όμως, οι αθλητικοί αγώνες τελούνται για να τιμηθεί άνδρας Θεός του Δωδεκάθεου.

Κατά δεύτερον, ο όρκος των αθλητών είχε και μια νομική διάσταση. Αποτελούσε δέσμευση των αθλητών ότι θα αγωνιστούν τίμια και νόμιμα, εντός των αγωνιστικών πλαισίων και των αθλητικών νόμων και κανονισμών.

Κατά τρίτον, ο όρκος ως τμήμα μιας μεγαλοπρεπούς τελετής «έναρξης» ήταν αναγκαίος για να παγιωθεί στην συνείδηση όλων των κοινωνών (αρχών, προπονητών, αθλητών και θεατών) η σημαντική διάσταση του θεσμού των πανελληνίων αθλητικών αγώνων. Αυτή η επανάληψη όμοιας πρακτικής (αγώνες κάθε τέσσερα ή κάθε δύο χρόνια) με την πεποίθηση ότι είναι δεσμευτική δημιουργούσε έθιμο με την νομική έννοια, διότι η πεποίθηση αυτή ενισχυόταν σημαντικά από τον όρκο ως απόδειξη θρησκευτικής συνείδησης και δέσμευσης έναντι του Θεού, ότι μετά από τέσσερα ή δύο χρόνια θα τον θυμηθούν και πάλι και θα τον τιμήσουν και πάλι.

Κατά τέταρτον, ο όρκος του Αθηναίου πλάι στον Σπαρτιάτη, τον Ρόδιο και τον Κροτωνιάτη σφυρηλατούσε και την κοινή (που υπήρχε ούτως ή άλλως) θρησκευτική συνείδηση και πίστη των απανταχού Ελλήνων.

Κατά πέμπτον, ο όρκος λειτουργούσε και ως ασφαλιστική δικλείδα ότι οι ορκισθέντες αθλητές είναι άνδρες, ελεύθεροι και Έλληνες, ώστε ήταν ένας ακόμη ανασταλτικός παράγοντας για τις γυναίκες (τους δούλους ή τους βαρβάρους) να μην επιχειρήσουν να συμμετάσχουν παρανόμως ως αθλητές στους πανελλήνιους αθλητικούς αγώνες.

iiστ. Η νόμιμη ηλικία στην κλασική Ελλάδα

Οι αθλητές ήταν υποχρεωμένοι να συμμετέχουν μόνο στην περίπτωση που είχαν συμπληρώσει ένα καθορισμένο κατώτατο όριο ηλικίας, είτε ως παίδες, είτε ως άνδρες. Οι Ελλανοδίκες είχαν την εξουσία πριν την έναρξη των αγώνων και βάσει της δήλωσης των αθλητών να τους κατατάσσουν-αναλόγως της ηλικίας τους-στην κατηγορία των παίδων ή των ανδρών.

iii. Δικαιώματα αθλητών (ή πόλεων) για συμμετοχή σε αγώνες

iiiα. Ανώτατο όριο ηλικίας αθλητών

Όριο ηλικίας προς τα πάνω δεν υπήρχε. Κάθε άνδρας με τις υπόλοιπες προϋποθέσεις να συντρέχουν στο πρόσωπό του είχε δικαίωμα συμμετοχής στους αγώνες. Για παράδειγμα, ο Μίλων ο Κροτωνιάτης συμμετείχε σε συνολικά έξι Ολύμπια (από το 532 π.Χ. ως το 512 π.Χ.), σε προχωρημένη ηλικία την τελευταία φορά.

iiiβ. Ειδικά η νομιμότητα της «μεταγραφής ή μετεγγραφής»: νόμιμη, αλλά και παράνομη

Η μεταγραφή αθλητή από (αθλητικό) Σύλλογο σε Σύλλογο ήταν νόμιμη κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους, όταν και σχηματίστηκαν οι Σύλλογοι. Στην κλασική εποχή δεν υπήρχαν Σύλλογοι. Οι αθλητές εκπροσωπούσαν τις πόλεις τους. Ενίοτε κάποιος αθλητής επιθυμούσε να μεταγραφεί από πόλη σε πόλη, λαμβάνοντας την «υπηκοότητα» της «πόλης υποδοχής». Γιατί το επιθυμούσε αυτό ένας αθλητής, ιδίως ένας Ολυμπιονίκης; Για τα χρήματα! Το νομικό ερώτημα που τίθεται εδώ είναι αν ήταν νόμιμη η «μεταγραφή» του αθλητή αυτού. Η απάντηση είναι διττή: ήταν και νόμιμη και παράνομη.

1. Η μεταγραφή του αθλητή Ολυμπιονίκη από πόλη σε πόλη ήταν νόμιμη για τους διοργανωτές των αγώνων (και βέβαια για την πόλη υποδοχής), δηλαδή ο αθλητής είχε το δικαίωμα να συμμετέχει αν είχε «μεταγραφεί» από πόλη σε πόλη,

2. Η ίδια μεταγραφή ήταν παράνομη για την πόλη, από την οποία ο αθλητής αποχωρούσε. Η πόλη του, μάλιστα, τον τιμωρούσε με εξορία ή άλλη ποινή.

Έτσι, για παράδειγμα, ο Σωτάδης ο Κρητικός αναδείχθηκε Ολυμπιονίκης στο αγώνισμα του δολίχου στα 99α Ολύμπια (384 π.Χ.), ενώ στα 100α Ολύμπια (380 π.Χ.) αναδείχθηκε Ολυμπιονίκης στο ίδιο αγώνισμα ως Εφέσιος, διότι η Έφεσος του προσέφερε χρήματα,

για να εκπροσωπήσει στα Ολύμπια την Έφεσο. Οι Κρήτες τον τιμώρησαν με την ποινή της εξορίας!

iiiγ. Το δικαίωμα της πόλης για αυτούσια συμμετοχή στους αγώνες στην κλασική Ελλάδα

Η ίδια η πόλη-κράτος είχε το δικαίωμα βάσει του δικαίου του αθλητισμού (τουλάχιστον των Ολυμπίων) για συμμετοχή της αυτούσια στους αγώνες, και ιδίως στα αγωνίσματα των «πλουσίων», ήτοι αρματοδρομίες και ιπποδρομίες, όπως προκύπτει από τον κατάλογο των Ολυμπιονικών, όπου αναφέρεται το Δημόσιο των Αργείων ως Ολυμπιονίκης του αγωνίσματος της ιπποδρομίας («κέλης», 75α Ολύμπια, 480 π.Χ.) και της αρματοδρομίας («τέθριππον», 77α Ολύμπια, 472 π.Χ.).

iv. Ο νόμος για τις γυναίκες στους αγώνες

Η συμμετοχή αθλητριών γυναικών απαγορευόταν στους πανελλήνιους αγώνες. Εξ άλλου, σύμφωνα με νόμο που είχε ψηφίσει η Εκκλησία του Δήμου των Ηλείων τις γυναίκες που συλλαμβάνονταν επ’ αυτοφώρω να παρευρίσκονται στα Ολύμπια ή να είχαν απλώς περάσει τον Αλφειό κατά τις απαγορευμένες ημέρες των Ολυμπίων, τις επέβαλαν την εσχάτη των ποινών (δίχως δίκη), δηλαδή θάνατο, ρίπτοντας αυτές από το κακοτράχαλο Τυπαίον όρος. Αυτή η μαρτυρία του Παυσανία ελέγχεται ως ανακριβής, διότι δεν αναφέρεται καμιά περίπτωση σύλληψης και εκτέλεσης γυναίκας που αποπειράθηκε να παραβεί τον νόμο. Βάσιμα υποθέτει κανείς ότι ο φόβος που προκαλούσε στις γυναίκες ο νόμος αυτός δεν τις επέτρεπε να τον παραβούν, ή ότι εν πάση περιπτώσει οι ελάχιστες που παραβίασαν τον νόμο αυτόν μάλλον δεν συνελήφθησαν. Αυτός ο νόμος αφορούσε στις έγγαμες (όχι άγαμες ή παρθένες ή κορίτσια) γυναίκες προπονήτριες, αλλά και θεατές.

• Εξαιρέσεις ίσχυαν στα αγωνίσματα της ιπποδρομίας και της αρματοδρομίας, όπου ως ιδιοκτήτριες των ίππων ή των αρμάτων είχαν δικαίωμα συμμετοχής και γυναίκες, οι οποίες αναγορεύονταν και Ολυμπιονίκες, όπως συνέβη με την Κυνίσκα από την Σπάρ-

τη στα 96α και 97α Ολύμπια (396 π.Χ. και 392 π.Χ. αντίστοιχα, επιγραφή ΙνΟ 160), η οποία αναδείχθηκε Ολυμπιονίκης στο αγώνισμα της αρματοδρομίας (τέθριππο).

• Εξαίρεση αποτελούσε και η ιέρεια της Δήμητρας Χαμύνης.

• Εξαίρεση ad hoc αποτέλεσε και η Καλλιπάτειρα ή Φερενίκη, η οποία, αν και συνελήφθη στο στάδιο της Ήλιδας, δεν τιμωρήθηκε, διότι ήταν θυγατέρα (του Διαγόρα), μητέρα, αδερφή και σύζυγος Ολυμπιονικών ανδρών.

v. Η επιλογή των αγωνισμάτων: αποκλεισμός των ομαδικών αθλημάτων στην κλασική Ελλάδα

Κατά τον Θουκυδίδη τα αγωνίσματα των αρχαίων είχαν ξεχασθεί και ένα-ένα που ξαναερχόταν στην μνήμη τους το προσέθεταν στα Ολύμπια και τους άλλους πανελλήνιους αθλητικούς αγώνες. Σε κάθε περίπτωση η διοργανώτρια αρχή της πόλης-κράτους όπου διεξάγονταν τα Ολύμπια, τα Πύθια, τα Ίσθμια, τα Νέμεα επέλεγε τα αγωνίσματα του προγράμματος των επόμενων αθλητικών αγώνων.

vi. Επιτρεπόμενα ομαδικά αγωνίσματα σε άλλους (τοπικούς) αγώνες και ειδικά οι κωπηλατικοί αγώνες

Ομαδικά αγωνίσματα δεν επιτρέπονται, μολονότι υπήρχαν και διεξάγονταν τόσο η λαμπαδηδρομία (ομοιάζει με την σημερινή σκυταλοδρομία) στα Παναθήναια και σε άλλες εκδηλώσεις-εορτές, όσο και η κωπηλασία στα πρώιμα (τοπικά) Ίσθμια.

Η μαρτυρία του Δίωνος Χρυσοστόμου είναι αποκαλυπτική: στα Ίσθμια, αναφέρει, τα οποία τελούνταν από πολύ παλιά, διεξαγόταν και αγώνας πλοίων (κωπηλασίας), όπου νίκησαν οι Αργοναύτες με την Αργώ. Αν και η μαρτυρία αυτή ελέγχεται ως ανακριβής, είναι, ωστόσο, ενδεικτική του ότι προτού τα Ίσθμια καθιερωθούν ως πανελλήνιοι αγώνες ομαδικά αγωνίσματα επιτρέπονται, αλλά μετά την καθιέρωση των Ισθμίων ως πανελληνίων αγώνων η κωπηλασία καταργείται ή και απαγορεύεται ή με την αναβίωση των αγώνων δεν επανεισάγεται εξ αιτίας του ότι είναι ένα ομαδικό άθλημα.

Κωπηλατικοί αγώνες στην ελληνική αρχαιότητα τελούνταν, ωστόσο, τουλάχιστον σε τέσσερις διαφορετικές περιπτώσεις τοπικών εορτών και αθλητικών αγώνων βάσει εγγράφων μαρτυριών.

(ι) Κατά την διάρκεια των τελαμώνιων Αιαντείων (γιορτές και αγώνες προς τιμή του Τελαμώνιου Αίαντα) στην Σαλαμίνα διεξαγόταν η άμιλλα πλοίων. (ιι) Κατά την διάρκεια των Διονυσίων Ερμιόνης (αγώνες προς τιμή του Διονύσου Μελαναίγιδα) στην Ερμιόνη (εκτός των μουσικών αγώνων) διεξαγόταν και η άμιλλα πλοίων. (ιιι) Κατά την διάρκεια των Δισωτηρίων (γιορτή και αγώνες προς τιμή του Δία Σωτήρα και της Αθηνάς Σωτήρας) στον Πειραιά (κυρίως) διεξαγόταν η άμιλλα πλοίων («νεῶν ἃμιλλα») με κωπηλάτες εφήβους και με πομπή (κατά συνέπεια, και κανονισμούς) όμοια με την νέα θαλασσοπλοΐα.

(ιν) Κάθε τέσσερα χρόνια (εορτή και αγώνες ναυτικοί) διεξαγόταν η άμιλλα πλοίων στο Σούνιο. Εκεί περί το 405 π.Χ. νίκησε ένας νέος Αθηναίος (περί τα 27 έτη) πιθανότατα από τον Δήμο Φρεάρρους της Λεοντίδας φυλής πληρώνοντας για την συμμετοχή του με τριήρη 15 μνες.

Β. Πριν και κατά την τέλεση των αγώνων: οι νόμοι και οι κανονισμοί στην κλασική Ελλάδα

α. Δούλοι και απλοί πολίτες

Από δύο ανεξάρτητες και μεταγενέστερες πηγές προκύπτει ότι, όπως οι αθλητές σκληραγωγούνταν κάτω από τον καυτό ήλιο της Ήλιδας και των άλλων ελληνικών πόλεων, από τον ίδιο ήλιο υπέφεραν και οι θεατές πριν και κατά την τέλεση των αγώνων. Το νομικό θέμα είναι εάν οι διοργανωτές ήταν υποχρεωμένοι είτε να παρέχουν στους θεατές ανέσεις, είτε να τους προφυλάσσουν από ενδεχόμενο τραυματισμό ή θάνατο, πριν ή κατά την τέλεση των αγώνων.

Σήμερα, η διοργανώτρια αρχή των Ολυμπιακών Αγώνων υπέχει την υποχρέωση να προστατεύει τους θεατές από κινδύνους, όπως να πεθάνουν από έλλειψη πόσιμου νερού, και να παρέχει σε αυτούς και τις αναγκαίες ανέσεις.

Στην εποχή, όμως, του Θαλή του Σοφού, τα πράγματα ήταν διαφορετικά, όπως παραθέτει (για γυμνικό -πανελλήνιο- αγώνα, άγνωστο για ποιόν ακριβώς) ο Διογένης Λαέρτιος. Ο σοφός πέθανε, ενώ παρακολουθούσε γυμνικό αγώνα από καύσωνα, δίψα και αρρώστια, γέρος πια. Στο μνήμα του είχε γραφεί: «Σε αυτό το μικρό μνήμα κείτεται ο μεγαλόφρονας Θαλής που η φήμη του και η σοφία του άγγιξαν τον ουρανό». Υπάρχει και δικό μου (του Διογένη Λαέρτιου) επίγραμμα στο πρώτο μου βιβλίο Επιγραμμάτων που έχει ως εξής: «Μια μέρα που αγώνες παρακολουθούσε, ήλιε Δία, άρπαξες τον σοφό Θαλή μέσα από το στάδιο, σε ευχαριστώ που τον πήρες κοντά σου, γιατί ο γέρος δεν μπορούσε πλέον να κοιτάζει τα αστέρια από την γη». Ο Λουκιανός για το ίδιο θέμα των θεατών (το έτος 153, επί ρωμαϊκής κυριαρχίας) σημειώνει: Ο Περεγρίνος επιτέθηκε (φραστικά) στον Ηρώδη τον Αττικό ειδικά επειδή είχε φέρει νερό στην Ολυμπία και γλύτωσε τους πανηγυριστές από τον κίνδυνο να πεθάνουν από την δίψα` τον κατηγόρησε ότι έκανε τους Έλληνες μαλθακούς, διότι οι θεατές των Ολυμπίων έπρεπε να αντέχουν στην δίψα-και, ναι, μα τον Δία, ακόμη και να πεθάνουν στον ξερότοπο εκείνο. Κι έλεγε αυτά πίνοντας εκείνο το νερό. Από το χωρίο αυτό συνάγεται ότι νερό στην Ολυμπία πριν τον Ηρώδη τον Αττικό δεν υπήρχε ή ότι αυτό που υπήρχε δεν επαρκούσε. Σε συνδυα-

σμό με την μαρτυρία του Διογένη Λαέρτιου είναι δυνατόν να καταλήξει κάποιος στο ότι δεν υπήρχε σαφής ούτε ρητή νομική υποχρέωση των διοργανωτών κατά την κλασική (αλλά και ελληνιστική) εποχή να προστατεύουν λαμβάνοντας συγκεκριμένα μέτρα τους θεατές, πόσο μάλλον να τους παρέχουν ανέσεις.

Εξ άλλου, η είσοδος των θεατών στο στάδιο ήταν δωρεάν και επιτρεπόμενη ακόμη και στους δούλους.

β. Επίσημοι στους αγώνες στην κλασική Ελλάδα

Ειδική μεταχείριση απολάμβαναν από την διοργανώτρια αρχή οι επίσημοι θεατές των αγώνων, δηλαδή οι θεωρίες των πόλεων (αφ’ ενός οι θεωροδόκοι αφ’ ετέρου οι πρόξενοι), άνδρες στους οποίους απένειμαν τιμές πριν την τέλεση των αγώνων (σίτιση στο Πρυτανείο της Ήλιδας) και εξασφάλιζαν ιδιαίτερη θέση στο στάδιο κατά την διεξαγωγή των αγωνισμάτων. Η ιδιαίτερη μεταχείριση των επισήμων (των θεωριών) ήταν νομική υποχρέωση εθιμικού δικαίου των διοργανωτών.

γ. Το δίκαιο του αθλητισμού και ο φόνος

Φόνος εκούσιος σε αγώνισμα δεν επιτρεπόταν. Ενώ, όμως ο ακούσιος φόνος τιμωρούνταν με εξορία παλαιότερα, ακόμα και αν είχε τελεσθεί εν ώρα αθλητικού αγώνα, την κλασική εποχή ο φόνος δεν τιμωρούνταν αν είχε τελεσθεί ακουσίως και κατά την διάρκεια προπόνησης στο γυμναστήριο (αν ήταν ανήλικος δράστης ο πατέρας ήταν συγκατηγορούμενος) ή κατά την διάρκεια αθλητικού αγώνα.

Ο δικαιολογητικός λόγος της ριζικής αυτής μεταστροφής είναι το γεγονός ότι οι αθλητικές δραστηριότητες πολλαπλασιάστηκαν την κλασική εποχή και τα ατυχή συμβάντα

στους αθλητικούς χώρους πιθανότατα αυξήθηκαν σε σχέση με παλαιότερες εποχές (όπως ήταν η εποχή της γεωμετρικής ή μυκηναϊκής Ελλάδας).

Η αρμόδια αρχή που δίκαζε τον φονέα ήταν το δικαστήριο της περιφέρειας όπου τελέστηκε ο φόνος, αλλά και το δικαστήριο της πόλης της ιθαγένειας του αθλητή. Δεν υπάρχουν μαρτυρίες για ποινική δίκη αθλητή που ακουσίως φόνευσε συναθλητή του στα Ολύμπια, στα Πύθια, στα Ίσθμια ή στα Νέμεα. Το πιο πιθανό είναι ότι αρμοδιότητα να τον δικάσουν θα είχαν τα δικαστήρια και του τόπου τέλεσης του αδικήματος και του τόπου καταγωγής, διότι δεν υπήρχε απαγόρευση για «διπλή» δίκη του αθλητή. Εξ άλλου, είναι πολύ πιθανό ότι στην πράξη το ένα δικαστήριο θα ακολουθούσε την κρίση του άλλου και ότι στην πράξη το δικαστήριο του τόπου καταγωγής θα επέβαλλε την ποινή της εξορίας στον δράστη, διότι τέτοια εξουσία δεν είχαν τα δικαστήρια άλλων πόλεων. Βάσει του «απαλλακτικού νόμου» της Αθήνας βάσιμα υποθέτουμε ότι ο ακούσιος φόνος στους πανελλήνιους αθλητικούς αγώνες δεν τιμωρούνταν. Το ακούσιο της πράξης έκριναν οι Ελλανοδίκες.

δ. Η τέλεση των αγωνισμάτων: διακρίσεις και κανονισμοί στην κλασική Ελλάδα

i. Διακρίσεις αγωνισμάτων

Τα βαρέα αγωνίσματα της κλασικής εποχής ήταν τρία: η πάλη, η πυγμαχία και το παγκράτιο.

Τα αγωνίσματα δρόμου της κλασικής εποχής ήταν επίσης τρία: το στάδιο, ο δίαυλος (δύο στάδια) και ο δόλιχος (αγώνας δρόμου αντοχής, καμία σχέση με τον σημερινό Μαραθώνιο δρόμο, ο οποίος ουδέποτε απετέλεσε αγώνισμα των πανελληνίων αθλητικών αγώνων).

Τα αγωνίσματα των ρίψεων και των αλμάτων ήταν και αυτά τρία: δίσκος, ακόντιο και άλμα σε μήκος. Αυτά τα αγωνίσματα δεν τελούνταν χωριστά, αλλά μόνο ως τμήμα του πεντάθλου. Τα υπόλοιπα δύο αγωνίσματα ήταν η πάλη και το στάδιο, τα οποία τελούνταν και χωριστά και ως τμήμα του πεντάθλου. Το πένταθλο αποτελούνταν από πέντε αγωνίσματα, δηλαδή δύο ρίψεις (δίσκος, ακόντιο), ένα άλμα (σε μήκος), έναν δρόμο (στάδιο) και ένα βαρύ αγώνισμα (πάλη). Η σειρά με την οποία τελούνταν τα πέντε αθλήματα δεν μας είναι γνωστή, γι’ αυτό και έχουν διατυπωθεί διάφορες θεωρίες για την σειρά των αγωνισμάτων που ακολουθούσαν στους αγώνες οι αθλητές. Τα αγωνίσματα των «πλουσίων» ήταν εκείνα που απαιτούσαν την χρήση αρμάτων και ίππων. Η αρματοδρομία ήταν το «τέθριππον», διότι τέσσερα άλογα έσερναν το άρμα, σε αντίθεση με την αρματοδρομία των ομηρικών χρόνων (ή και των μυκηναϊκών χρόνων), όταν το άρμα κινούνταν με δύο ίππους. Το αγώνισμα της συνωρίδας (αρματοδρομία δύο αλό-

γων) προσετέθη μεταγενέστερα, ενώ η απήνη (αρματοδρομία τεσσάρων ημιόνων εισήχθη το 500 π.Χ. και καταργήθηκε το 444 π.Χ.). Η ιπποδρομία ήταν αγώνισμα που έλαβε ταυτοχρόνως διάφορες μορφές και τύπους, ως ιπποδρομία πώλων και φοράδων (κάλπη), αλλά και όσων αναφέρονται στον χρονολογικό πίνακα των Ολυμπίων. Μόνο ορισμένα αγωνίσματα τελούνταν και από άνδρες και από παίδες, δηλαδή το στάδιο, το παγκράτιο, η πάλη, η πυγμαχία. Οι παίδες δεν αγωνίζονταν στα αθλήματα των «πλουσίων» (αρματοδρομίες ή ιπποδρομίες), ενώ άπαξ διεξήχθη στα Ολύμπια το πένταθλο παίδων.

ii. Κανονισμοί αγωνισμάτων στην κλασική Ελλάδα

Το είδος και ο αριθμός των αγωνισμάτων των πανελληνίων αθλητικών αγώνων της κλασικής εποχής δεν ήταν όμοιος για τα Ολύμπια, τα Πύθια, τα Ίσθμια και τα Νέμεα. Ωστόσο, υπήρχαν αγωνίσματα κοινά και στους τέσσερις πανελλήνιους αγώνες.

Σε κάθε περίπτωση οι κανονισμοί της διεξαγωγής των αγωνισμάτων ήταν ταυτόσημοι. Αυτό είχε πολύ μεγάλη πρακτική σημασία, διότι οι αθλητές γνώριζαν εκ των προτέρων τα πλαίσια εντός των οποίων όφειλαν να αγωνίζονται.

Αυτή η ταυτότητα των κανονισμών ίσχυε από πολλούς αιώνες, δηλαδή από την εποχή τουλάχιστον του Ομήρου, την γεωμετρική Ελλάδα, αλλά και την εποχή του Τρωικού Πολέμου (μυκηναϊκή Ελλάδα), όταν οι Έλληνες από την Θεσσαλία, την Στερεά Ελλάδα, την Πελοπόννησο, την Κρήτη και τα άλλα νησιά αποδεδειγμένα είχαν κοινούς αθλητικούς κανονισμούς για τα επιμέρους αγωνίσματα.

Αξιοσημείωτο είναι ότι για όλα τα αγωνίσματα ίσχυαν οι αυτοί κανόνες, είτε αυτά αφορούσαν στους άνδρες είτε στους παίδες. Για τους παίδες επιτρεπόμενα αγωνίσματα ήταν λιγότερα από όσα για τους άνδρες, όπως (προανεφέρθη και) προκύπτει από τους χρονολογικούς πίνακες. Οι κανονισμοί για την αρματοδρομία (πλην του γεγονότος ότι τελούνταν και «τέθριππον» (τέσσερις ίπποι) και «συνωρίδα» (δύο ίπποι), αλλά και ανάλογα και για τις ιπποδρομίες, «ίππος κέλης»), την πάλη, την πυγμαχία, το στάδιο (και τον οπλιτόδρομο) και τον δίσκο ήταν όμοιοι με αυτούς των ομηρικών χρόνων, όπως έχει ανωτέρω αναφερθεί.

Ειδικά στα είδη της αρματοδρομίας και της ιπποδρομίας σημειώνεται μία ριζική αλλαγή στους κανονισμούς. Ο ηνίοχος ή ο ιππέας δεν βραβεύεται και δεν είναι ο ιδιοκτήτης του άρματος ή του αλόγου, ούτε θεωρείται αθλητής. Σε παλαιότερες εποχές ο ιδιοκτήτης ήταν και ο ηνίοχος ή ο ιππέας, στους κλασικούς αγώνες, όμως, αθλητής του αγωνί-

σματος ήταν ο ιδιοκτήτης του άρματος ή του αλόγου, πρόσωπο διαφορετικό από τον ηνίοχο ή τον ιππέα.

Η σχέση μεταξύ του ιδιοκτήτη και του ηνιόχου ή ιππέα ήταν αποτέλεσμα μεταξύ τους σύμβασης και νόμιμη στο πλαίσιο των αγώνων. Όπως μαρτυρεί ο Πλάτων, ο ιδιοκτήτης του άρματος κατέβαλλε «μισθόν» στον ηνίοχο, ώστε η συμβατική σχέση αυτή είχε στοιχεία εργατικού δικαίου. Εξ άλλου, ο ηνίοχος των Πυθίων του 480 π.Χ. πιθανόν να είναι ο ίδιος ο ιδιοκτήτης, διότι είναι πιθανό ότι η αλλαγή αυτή των κανόνων επήλθε κατά την ύστερη κλασική εποχή.

Ο δόλιχος ήταν αγώνας δρόμου αντοχής 7-24 στάδια, ενώ ο δίαυλος ήταν αγώνας ταχύτητας δύο σταδίων (369, 92 μέτρα), όπως το στάδιο. Αγώνες δολίχου και διαύλου παίδων υπήρχαν βάσει νόμου («νομοθετήσαντες δολίχου … διαύλου παισίν») στα Πύθια. Στα Ίσθμια και τα Νέμεα (μόνο) διεξαγόταν και ο δρόμος ημιαντοχής τεσσάρων (4) σταδίων (739, 84 μέτρα) ίππιος. Ο αφέτης έδινε το σήμα (για όλους τους αγώνες δρόμου) και όποιος εκκινούσε νωρίτερα ακυρωνόταν. Ειδικά στον δίαυλο, οι αθλητές έστριβαν στο τέρμα του σταδίου από τον καμπτήρα και επέστρεφαν στην αφετηρία.

Το άλμα σε μήκος διεξαγόταν όπως σήμερα, με την διαφορά ότι οι αθλητές είχαν δικαίωμα μίας προσπάθειας, ενώ ήταν μόνο τμήμα του πεντάθλου. Υπήρχε ειδικός διάδρομος για φόρα και ειδικό σκάμμα από άμμο. Το αγώνισμα του μήκους οι νόμοι (ή κανονισμοί) χαρακτήριζαν ως το πιο δύσκολο.

Γι’ αυτό και υπήρχε συνοδεία αυλού για τον συντονισμό των βημάτων του αθλητή, ο οποίος κρατούσε ειδικά βάρη (αλτήρες) τόσο για ώθηση όσο και για να είναι ευκρινή τα σημεία που ο αθλητής σημάδευε στο πέρασμά του, κατά την απογείωση και την προσγείωση στο σκάμμα.