Η ΙΔΙΩΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΨΗΦΙΑΚΗ ΕΠΟΧΗ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ VII

Πέτρος Στάγκος

ΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ XI

ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΣΤΟ 5o ΦΟΡΟΥΜ ΤΟΥ ΚΕΝΟΠ
ΓΙΑ ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ 1

Γιάννης Ιωαννίδης

ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ 5

Η ιδιωτικότητα στην ψηφιακή εποχή. Μια εισαγωγή 7

Λίλιαν Μήτρου

Iδιωτικότητα στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης 62

Φερενίκη Παναγοπούλου

Παραβίαση της ιδιωτικότητας στους Δημόσιους Χώρους
Ηλεκτρονική Παρακολούθηση Διαδηλώσεων
(Η ατυχής νομοθετική ρύθμιση του ΠΔ 75/2020) 77

Γρηγόρης Καλφέλης

Επεξεργασία προσωπικών δεδομένων από τη χρήση συστημάτων
επιτήρησης σε δημόσιους χώρους, σύμφωνα με το ΠΔ 75/2020 84

Γρηγόρης Τσόλιας

Χρήση συστημάτων εξ αποστάσεως βιομετρικής ταυτοποίησης
σε δημόσια προσβάσιμους χώρους από τις αρχές επιβολής
του νόμου 103

Νικόλαος Τολιόπουλος

Η Αρχή Διασφαλίσεως του Απορρήτου των Επικοινωνιών (ΑΔΑΕ).
Ένα θεσμικό αντίβαρο για την προστασία της πιο ευαίσθητης
πτυχής του ιδιωτικού βίου 115

Χρήστος Ράμμος

Το συνταγματικό πλαίσιο του δικαιώματος επικοινωνίας
και οι προϋποθέσεις άρσης του απορρήτου για λόγους
εθνικής ασφάλειας. 131

Παναγιώτης Μαντζούφας

Ιδιωτικότητα και προστασία δεδομένων υπό το πρίσμα
του Χάρτη Θεμελιωδών δικαιωμάτων 156

Θεόδωρος Γαλάνης

Το δικαίωμα στη λήθη κατά τη νομολογία του Δικαστηρίου
της Ευρωπαϊκής Ένωσης 181

Eυγενία Σαχπεκίδου

Το δικαίωμα στην ιδιωτικότητα στην ψηφιακή εποχή,
και το ευρωπαϊκό μοντέλο διακυβέρνησης της τεχνητής νοημοσύνης 201

Δημήτριος Κουκιάδης

Προστασία προσωπικών δεδομένων και ελευθερία της έκφρασης
στο διαδίκτυο, στο πλαίσιο της εφαρμογής της Πράξης της ΕΕ
για τις ψηφιακές υπηρεσίες 220

Ιωάννης Ιγγλεζάκης

Επιτεύγματα και όρια μιας ευρωπαϊκής ψηφιακής κυριαρχίας 236

Πέτρος Στάγκος

Χαιρετισμός στο 5ο Φόρουμ του ΚΕΝοΠ
για τα ανθρώπινα δικαιώματα

Γιάννης Ιωαννίδης

Βρίσκομαι με ιδιαίτερη ευχαρίστηση σ’ αυτό το Φόρουμ εκπροσωπώντας την Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΕΔΑ), καθώς τα τελευταία χρόνια συνδιοργανώνουμε το φόρουμ, πάντα με μεγάλη επιτυχία. Οι ευχαριστίες μου απευθύνονται στον πρόεδρο του ΚΕΝοΠ κ. Στάγκο που με προσκάλεσε να έρθω, ο οποίος, το θυμίζω, επί σειρά ετών ήταν μέλος της Επιτροπής μας, οριζόμενος από τη Νομική Σχολή του ΑΠΘ.

Η Εθνική Επιτροπή έχει ασχοληθεί με την θεματική του συνεδρίου, η οποία είναι πάρα πολύ κρίσιμη και σας συγχαίρω για την επιλογή, καθώς πράγματι ζούμε σε έναν κόσμο ψηφιακό. Τιμώντας τον ρόλο της ως το ανεξάρτητο συμβουλευτικό όργανο της Πολιτείας έχει γνωμοδοτήσει για μια σειρά ζητημάτων, όπως για τον τρόπο ενσωμάτωσης των οδηγιών για την ψηφιακή διακυβέρνηση, την προσβασιμότητα των ιστοτόπων και των εφαρμογών για φορητές συσκευές των οργανισμών του δημοσίου τομέα, τα ανοιχτά δεδομένα και την περαιτέρω χρήση των πληροφοριών, καθώς και για τον Ευρωπαϊκό Κώδικα Ηλεκτρονικών Επικοινωνιών. Έχουμε επίσης συνδράμει την Πολιτεία στις πρωτοβουλίες που έχει αναλάβει το τελευταίο διάστημα σε σχέση με τα θέματα τεχνητής νοημοσύνης. Η αδελφή – τρόπον τινά – εθνική επιτροπή, η Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής, η οποία ιδρύθηκε με τον ίδιο νόμο και ορίζει μέλος στην ΕΕΔΑ, αυτή τη στιγμή έχει αναλάβει σημαντικές πρωτοβουλίες προς αυτή την κατεύθυνση και συνεργαζόμαστε στενά.

Οφείλω να αναφέρω, εντελώς περιληπτικά, τις σχετικές δράσεις της ΕΕΔΑ: Η Εθνική Επιτροπή έχει ασχοληθεί με την ψηφιοποίηση στην εργασία και στις διαδικασίες ασύλου. Έχει καταθέσει τις προτάσεις της στα αρμόδια Υπουργεία για το μετριασμό του αντικτύπου των μέτρων ψηφιοποίησης στα δικαιώματα των εργαζομένων και των αιτούντων άσυλο. Ειδικότερα στον τομέα της εργασίας, η ΕΕΔΑ έχει διατυπώσει αμφιβολίες ως προς την ασφάλεια στους όρους εργασίας των αυτοαπασχολούμενων στις ψηφιακές πλατφόρμες (εκκρεμεί η έκδοση σχε-

τικού ΠΔ) και την εφαρμογή του μέτρου της ψηφιακής κάρτας εργασίας σε συνδυασμό με τις ευέλικτες μορφές εργασίας, όπως τη δυνατότητα μεταβολής των ωρών εργασίας από τον εργοδότη μέσω εφαρμογής σε κινητό τηλέφωνο χωρίς προηγούμενη ενημέρωση του συστήματος ΕΡΓΑΝΗ. Στο πεδίο του προσφυγικού, η ΕΕΔΑ επεσήμανε τα δυσανάλογα αποτελέσματα της ψηφιοποίησης της πρόσβασης στο άσυλο μέσω της πλατφόρμας skype καθώς και την ηλεκτρονικής επίδοσης των αποφάσεων επί των αιτημάτων διεθνούς προστασίας. Πιο πρόσφατα, η ΕΕΔΑ ασχολήθηκε με τα ζητήματα της τεχνητής νοημοσύνης στην ετήσια έκθεσή της για το κράτος δικαίου που υποβάλλει στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Επισημαίνω ότι η Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής και Τεχνοηθικής έχει εκδώσει την πρώτη, από μια σειρά γνωμών αναφορικά με την αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης κατά την υγειονομική κρίση της Covid-19. Τέλος, η ΕΕΔΑ σε ευρωπαϊκό επίπεδο, ως μέλος του Ευρωπαϊκού Δικτύου Εθνικών Θεσμών Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων έχει διατυπώσει συστάσεις προς τα όργανα της ΕΕ για την ενίσχυση της προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων στην Ευρωπαϊκή Πράξη για την Τεχνητή Νοημοσύνη ενώ διαδραματίζει ηγετικό ρόλο, μέσα από τις Ομάδες Εργασίας που προεδρεύει (σ.σ. ΟΕ για τη Μετανάστευση και το Άσυλο, ΟΕ για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Πολιτιστικά Δικαιώματα), στην από κοινού αντιμετώπιση των προκλήσεων που αντιμετωπίζουν οι Εθνικοί Θεσμοί Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων όταν ασκούν τις ελεγκτικές τους ή άλλες αρμοδιότητες σε πεδία στα οποία γίνεται ήδη χρήση αλγορίθμων ή άλλων έξυπνων συστημάτων όπως πχ για τη χορήγηση κοινωνικών επιδομάτων, τη μαζική παρακολούθηση δημόσιων συναθροίσεων, την επιτήρηση των συνόρων, την εξακρίβωση στοιχείων από την Αστυνομία, τον έλεγχο της αξιοπιστίας των ισχυρισμών των αιτούντων στις διαδικασίες ασύλου και πολλά άλλα. Ενδεικτικά αναφέρονται οι συστάσεις επί του Σχεδίου της Ευρωπαϊκής Πράξης για την Τεχνητή Νοημοσύνη: (1) Εξασφάλιση ενός ευρύτερου πεδίου εφαρμογής του νόμου περί τεχνητής νοημοσύνης, (2) Βελτίωση της διαφάνειας, της λογοδοσίας και των επανορθωτικών μέτρων, (3) Διασφάλιση αποτελεσματικής εποπτείας σε συνεργασία με τους Εθνικούς Θεσμούς Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, (4) Αποχή από την επιτήρηση από την εθνική ασφάλεια, τις αρχές επιβολής του νόμου και τις μεταναστευτικές αρχές με όρους διακριτικής μεταχείρισης και που δύνανται να προκαλέσουν βλάβη στα άτομα (υπό παρακολούθηση). Ειδικότερα, ως προς τις προκλήσεις στο χώρο της εργασίας, η ΕΕΔΑ υπογραμμίζει ότι το κλειδί για την δίκαιη ψηφιακή μετάβαση είναι η καλλιέργεια μιας win-win κατάστασης, η δημιουργία δηλαδή νέων θέσεων εργασίας παράλληλα με την προώθηση των ψηφιακών δεξιοτήτων, ώστε να αντισταθμιστεί η μετατόπιση που προκαλείται από την αυτοματοποίηση

και να διατηρηθεί και να ενισχυθεί το ανθρώπινο στοιχείο της εργασίας. Ως προς τον αντίκτυπο της τεχνητής νοημοσύνης στην κοινωνική ασφάλιση, η ΕΕΔΑ εφιστά την προσοχή στην ανάγκη διασφάλισης της αρχής της χρηστής διοίκησης και της διαφάνειας κατά την εφαρμογή της τεχνητής νοημοσύνης στα συστήματα αξιολόγησης, με σκοπό την αποτελεσματική στάθμιση των αναγκών σε κοινωνικές παροχές των πραγματικών δικαιούχων. Η αξιόπιστη στάθμιση, ωστόσο, δεν μπορεί να επαφίεται αποκλειστικά στα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης αποκλείοντας την εξατομικευμένη (ανθρώπινη) αξιολόγηση, καθώς τούτο επιβάλει η ανθρωποκεντρική προσέγγιση της τεχνητής νοημοσύνης.

Δεν πρόκειται να σας ταλαιπωρήσω με μακροσκελείς αναλύσεις επί του θέματος. Επιτρέψτε μου, όμως, να κάνω μια μικρή αναδρομή. Εγώ ορίζομαι στην Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου από την Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου. Κάποια στιγμή, προ σχεδόν εικοσαετίας, υπήρχε πάλι ένα μεγάλο σκάνδαλο παραβίασης της ιδιωτικότητας, το σκάνδαλο των υποκλοπών, της Vodafone όπως λέγαμε. Ως Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου είχαμε κάνει τότε μια εκδήλωση με τίτλο «Μπορεί να υπάρξει απόρρητο των επικοινωνιών σήμερα;», όπου παρίστατο και ο τότε πρόεδρος της ΑΔΑΕ, ο κύριος Λαμπρινόπουλος.

Μεταξύ των προβληματισμών εκείνης της εκδήλωσης, πέραν των προφανών σχετικά με την παραβίαση του απορρήτου των επικοινωνιών, περιλαμβανόταν η μετάβαση σε μια ψηφιακή εποχή, όπου αλλάζουν τα δεδομένα. Δεν επρόκειτο δηλαδή, ήδη από τότε, για την απλή παρακολούθηση των τηλεφώνων όπως συνέβαινε παλαιότερα. Δεύτερον, κρίσιμο ρόλο, ήδη από τότε, αναδείχθηκε ότι είχαν ιδιωτικοί φορείς, οι οποίοι εμπλέκονταν στην παραγωγή λογισμικού ή στην παροχή υπηρεσιών. Είναι χρήσιμο να κάνουμε την σύγκριση με το παρόν· θα έλεγε κανείς ότι τα πράγματα τριγύρω αλλάζουν αλλά βασικές προκλήσεις παραμένουν.

Σε εκείνη την εκδήλωση, είχαμε σκεφτεί να μην συζητάμε μόνο οι νομικοί μεταξύ μας, αλλά να έρθει και κάποιος ειδικός στις σχετικές τεχνολογίες να μας εξηγήσει ζητήματα που δεν κατέχουμε. Προσκαλέσαμε λοιπόν το Μιχάλη Μπλέτσα, διευθυντή του Media Lab του MIT, ο οποίος είναι τέκνο της Κρήτης αλλά πνευματικό τέκνο της Θεσσαλονίκης, καθώς έχει αποφοιτήσει από την Σχολή Ηλεκτρολόγων Μηχανικών του Πανεπιστημίου σας. Μεταξύ άλλων, μας είχε επισημάνει ότι το «next big thing» είναι οι αλγόριθμοι. Εμείς τότε δεν είχαμε ακούσει τίποτα περί αλγορίθμων και μας εξήγησε ορισμένα πράγματα.

Πρόσφατα, κουβεντιάζοντας μαζί του, μου είπε ότι υπάρχει άλλο ένα θέμα με τους αλγορίθμους, ένα θέμα ισότητας. Στην πραγματικότητα, πρόκειται για ανισότητα μεταξύ γλωσσών και, άρα, μεταξύ χωρών. Ο αλγόριθμος, όσο τον τροφοδοτείς, τόσο καλύτερος γίνεται. Συνεπώς, όταν του δίνεις τροφή κυρίως στα αγγλικά, γίνεται πολύ καλύτερος στα αγγλικά. Αυτό είχα στο μυαλό μου, καθώς σκεφτόμουν την θεματική της συγκεκριμένης ημερίδας, και συνέβη το εξής:

Εγώ είμαι φανατικός λάτρης του τένις (ως απλός θεατής) και ιδίως του Roger Federer. Ο αλγόριθμος το έχει καταλάβει και μου εμφανίζει συνεχώς είτε σύντομα βίντεο με τενίστες, ειδικά με τον Roger Federer, είτε μικρές ειδήσεις από ηλεκτρονικά περιοδικά για το τένις, τις οποίες μάλιστα ο αλγόριθμος μεταφράζει από μόνος του στα ελληνικά. Υπάρχει ένας νέος πρωταθλητής του τένις που ονομάζεται Sinner. Χθες, λοιπόν, μου εμφανίστηκε απευθείας στα ελληνικά η ακόλουθη είδηση:

«ΑΜΑΡΤΩΛΟΣ: Το είδωλό μου ήταν πάντα ο Roger Federer. Ονειρευόμουν να παίξω μαζί του, αλλά δυστυχώς δεν συνέβη ποτέ» (πράγματι, ο Sinner είναι πολύ νέος, ενώ ο Federer προσφάτως απεσύρθη). «Ποιος ξέρει αν μια μέρα θα μπορέσουμε να κάνουμε μια έκθεση μαζί» (εδώ μεταφράζει το exhibition, δηλαδή έναν αγώνα επίδειξης). «Θα το ήθελα πολύ. Είναι πολύ καλός σαν άνθρωπος, αλλά και ένας σπουδαίος πρωταθλητής».

Σκεφτόμουν, λοιπόν, αν αυτό είναι αισιόδοξο. Από μια πλευρά θα έλεγε κανείς ότι είναι. Ο αλγόριθμος δεν κατάφερε να καταλάβει ότι ένα ηλεκτρονικό περιοδικό για το τένις δεν ασχολείται με αμαρτίες και αμαρτωλούς, αλλά με το άθλημα στο οποίο υπάρχει ένας νέος πρωταθλητής με το όνομα Sinner. Έτσι βέβαια εμείς καταλαβαίνουμε ότι αυτή η μετάφραση δεν ήταν «ανθρώπου έργο». Από την άλλη πλευρά, μου ζήτησε να βαθμολογήσω την μετάφραση, δεν το έκανα, όμως φαντάζομαι ότι άλλοι πολλοί θα το κάνουν, ο αλγόριθμος θα βελτιωθεί και αύριο μεθαύριο πιθανόν να μην μπορούμε να διακρίνουμε μια «ανθρώπινη» μετάφραση από μία της τεχνητής νοημοσύνης.

Νομίζω ότι αυτού του τύπου τα ζητήματα είναι στον πυρήνα της θεματικής του συνεδρίου.

ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ

Η ιδιωτικότητα στην ψηφιακή εποχή. Μια εισαγωγή

Λίλιαν Μήτρου

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ

I. Τί είναι λοιπόν η ιδιωτικότητα;

1. Πολύ περισσότερα από το “right to be let alone”

2. Ιδιωτικότητα, ιδιωτικός βίος και προσωπικά δεδομένα.

3. Η συνταγματοποίηση της ιδιωτικότητας και της προστασίας προσωπικών δεδομένων

II. Τα χαρακτηριστικά της ψηφιακής εποχής και οι επιπτώσεις τους στην πληροφοριακή ιδιωτικότητα

1. H εξέλιξη της «υποδομής»

2. Και η ......δεδομενοποίηση (datafication)

3. Υπάρχει διάκριση μεταξύ δημόσιας και ιδιωτικής σφαίρας;

III. Η Τεχνητή Νοημοσύνη και η Ιδιωτικότητα

1. Αυτονομία και μάθηση

2. Η Τεχνητή Νοημοσύνη ως «δοκιμασία» για την προστασία προσωπικών δεδομένων

IV. Διάχυτη, «ιδιωτικοποιημένη» και προγνωστική επιτήρηση

1. To «δικαίωμα στην ασφάλεια» και η αντιστροφή παραδείγματος

2. Η πληροφοριακή όσμωση δημόσιου και ιδιωτικού τομέα

3. Τα συστήματα αναγνώρισης προσώπου

4. H προγνωστική αστυνόμευση

V. Η «αξιοποίηση» προσωπικών δεδομένων ως αποδεκτή καθημερινότητα

1. Το άτομο ως παραγωγός και καταναλωτής πληροφορίας

2. Και οι επιπτώσεις στην έννοια και αρχή της αναλογικότητας

VI. Αποδοχή, εμπορευματοποίηση, διαπραγμάτευση;

1. Στο διαδίκτυο κανείς «δεν είναι ποτέ μόνος»

2. Στοχευμένη συμπεριφορική διαφήμιση

3. Η συγκατάθεση ως πανάκεια;

VII. Τελικά μπορεί να προστατευτεί η ιδιωτικότητα στην ψηφιακή εποχή;

1. Η τεχνολογική ουδετερότητα και τα (μη;) τεχνολογικά όριά της

2. H προσέγγιση με βάση τον κίνδυνο.....

3. Ψηφιακή κυριαρχία ή μάχη με τους ανεμόμυλους;

I. Τί είναι λοιπόν η ιδιωτικότητα;

O ορισμός της ιδιωτικότητας είναι μία άσκηση προκλητική αλλά ταυτόχρονα δυσεπίλυτη. Η δυσχέρεια είναι εύλογη καθώς πρόκειται για έννοια, αξίωση, δικαίωμα στενά συνυφασμένο με το χωρο-χρονικό περιβάλλον μέσα στο οποίο εκδηλώνεται, επιδιώκεται και εξελίσσεται. Η διερεύνηση της έννοιας της ιδιωτικότητας, ακόμη και στην ψηφιακή εποχή, αναπόφευκτα εκκινεί από το περίφημο κείμενο των Warren & Brandeis που διατύπωσαν στο εμβληματικό άρθρο τους το 1890 ένα βασικό στοιχείο του δικαιώματος, δηλ. τον αυτοπροσδιορισμό ως προς την έκταση της κοινοποίησης σκέψεων, αισθημάτων, συναισθημάτων σε άλλους, αποσυνδέοντας το από την έννοια της ιδιοκτησίας (property) και διαγιγνώσκοντας το «δικαίωμα να αφήνεται κανείς μόνος και ανενόχλητος». Ωστόσο παρά το προφανές που ενδέχεται να υποδηλώνει η διατύπωση «right to be let alone” το δικαίωμα αυτό περιλαμβάνει πολύ περισσότερα από την απόσυρση και την προστασία έναντι έξωθεν επεμβάσεων.

1. Πολύ περισσότερα από το “right to be let alone”

Εκατό και πλέον χρόνια μετά - και υπό την καταλυτική επίδραση της τεχνολογικής επανάστασης – ήδη η «κλασική» αντίληψη της ιδιωτικότητας έχει σημαντικά εμπλουτιστεί με επιμέρους δικαιώματα, όπως το δικαίωμα σε

ιδιωτική ζωή, ο περιορισμός της προσβασιμότητας, ο αποκλειστικός έλεγχος της πρόσβασης στον ιδιωτικό χώρο (ή άσυλο της κατοικίας), η ελαχιστοποίηση των “παρεμβάσεων” (intrusiveness), η προσδοκία της εχεμύθειας, το δικαίωμα στο απόρρητο και το δικαίωμα στην απόλαυση της μοναξιάς, της – υπό στενή έννοια - ιδιωτικότητας (intimacy), της ανωνυμίας και της απόσυρσης (reserve). Στις ΗΠΑ, στην έννομη τάξη της «σύλληψης» του δικαιώματος αυτού η privacy συνδέθηκε με την ζώνη των ελεύθερων επιλογών. Υπό αυτήν την έννοια το συνταγματικό δικαίωμα της ιδιωτικότητας αποτέλεσε την βάση για πολλές αποφάσεις του Supreme Court αναφορικά με τον γάμο, την οικειότητα (intimacy), την αναπαραγωγή και την έκτρωση.

Η θεωρία του ελέγχου, όπως διατυπώθηκε στις ΗΠΑ, εξελίχθηκε με την έμφαση στη σχέση ιδιωτικότητας και ελευθερίας: Η ιδιωτικότητα αναφέρεται στην ικανότητα των προσώπων να διαμορφώνουν άποψη για τη ζωή τους και να ζουν σύμφωνα με αυτή. Στο σημείο αυτό η σχετική αμερικανική θεωρία συναντάται, χωρίς να ταυτίζεται, με την κυρίαρχη ευρωπαϊκή προσέγγιση, όπως αυτή εκφράζεται τόσο από τη θεωρία όσο και από τη νομολογία. Η προστασία της ιδιωτικότητας αναφέρεται στην αυτονομία του ανθρώπου, στη συμμετοχή του στην κοινωνική ζωή και στην επικοινωνία του με τους άλλους. Όπως χαρακτηριστικά επισημαίνει το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, το άρθρο 8 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου που κατοχυρώνει την προστασία του ιδιωτικού βίου αποσκοπεί κυρίως στην εξασφάλιση της ανάπτυξης, χωρίς εξωτερική παρέμβαση, της προσωπικότητας κάθε ατόμου στη σχέση του με άλλους ανθρώπους.

Tο γερμανικό Ομοσπονδιακό Συνταγματικό Δικαστήριο, διατυπώνοντας το δικαίωμα του πληροφοριακού αυτοπροσδιορισμού, εξαρτούσε την ανάπτυξη της προσωπικότητας στην κοινωνική συναναστροφή, στη διαμόρφωση ίδιας γνώμης, στην ελευθερία απόφασης και στη συμμετοχή στον κοινωνικό και πολιτικό διάλογο από την ελευθερία του πολίτη να (συμ)προσδιορίζει ποιες πληροφορίες που τον αφορούν θα καταστούν γνωστές στο περιβάλλον

του και αφετέρου τη δυνατότητα να εποπτεύει τον πληροφοριακό και αξιολογικό ορίζοντα αυτών με τους οποίους έρχεται σε επικοινωνία. Η προστασία των επιλογών ζωής έναντι του δημόσιου ελέγχου σχετίζεται περαιτέρω με την ισότητα καθώς προστατεύει τα άτομα έναντι της κοινωνικής δυσμένειας ή των διακρίσεων που μπορεί να συνεπάγεται η –συχνά μη σύννομη ή/και μη εξουσιοδοτημένη– γνώση μιας πληροφορίας.

Στην ευρωπαϊκή προσέγγιση, η ιδιωτικότητα συνδέεται, κυρίως και ιδιαίτερα στενά, με την αξία του ανθρώπου (dignity) και εκφράζεται ως αξίωση να μην καθίσταται το άτομο ένα πληροφοριακό αντικείμενο, ένα σύνολο δεδομένων προς επεξεργασία ή προς συναλλαγή. H αντίληψη αυτή ανάγεται στην ηθική αυτονομία, των ανθρώπων και συνακόλουθα στην αξίωση να μην αντιμετωπίζονται ως απλά «μέσα» για την επίτευξη ενός σκοπού.

Η αυτονομία και η ελευθερία της απόφασης δεν είναι σημαντική μόνο σε συνάρτηση με το άτομο, δε συνιστά απλώς μέσο για την πραγμάτωση των αντιλήψεων και των στόχων του σύμφωνα με τις αντιλήψεις του. H ελευθερία και η ιδιωτικότητα συνιστούν αλληλεξαρτώμενες έννοιες: η κάθε μία βασίζεται στην άλλη προκειμένου να αναπτύξει τη λειτουργία της κατά τον πλέον αποτελεσματικό τρόπο. Αμφότερες οι έννοιες εκφράζουν τον «σεβασμό», με τον οποίο μία φιλελεύθερη, δημοκρατική κοινωνία αντιμετωπίζει τα άτομα. Στην ικανότητα των ατόμων για ελεύθερες αποφάσεις και επιλογές, χωρίς παρεμβάσεις, καταγραφή και έλεγχο, βασίζει τη λειτουργία της μια κοινωνία ελευθερίας.

Η πληροφοριακή ιδιωτικότητα αποσκοπεί στο να καταστήσει δυνατή στο άτομο μία συγκεκριμένη συμμετοχή στις διαδικασίες της κοινωνίας. Καθιστά ταυτόχρονα δυνατή την άσκηση άλλων ελευθεριών και την απόλαυση άλλων ατομικών δικαιωμάτων, όπως η ελευθερία της έκφρασης, η συμμετοχή σε πολιτικές ή συνδικαλιστικές ενώσεις, η θρησκευτική ελευθερία. Με κάθε τέτοια απόφαση διασφαλίζεται το δημόσιο συμφέρον για μία σταθερή και εξελίξιμη κοινωνία που βασίζεται στη συμμετοχή των ατόμων στις κοι-

νωνικές και πολιτικές διεργασίες, στον ελεύθερο δημόσιο διάλογο και στην πολλαπλότητα.

Tο περιεχόμενο της ιδιωτικότητας σε σχέση με τον κοινωνικό περίγυρο συνιστά μία αξιοσημείωτη διαφορά μεταξύ της κυρίαρχης αμερικανικής και της αντίστοιχης ευρωπαϊκής προσέγγισης. Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου έχει ήδη εδώ και δεκαετίες συμβάλει σημαντικά στην εξέλιξη της έννοιας της ιδιωτικότητας που δηλώνει μια «κοινωνική ιδιότητα» και συνδέεται με την ικανότητα και την εγγύηση των συνθηκών συναναστροφής με τον περιβάλλοντα κόσμο εν γένει. Το Δικαστήριο επεκτείνει την ιδιωτικότητα πέρα από το «κατώφλι» και τους τοίχους του σπιτιού και αυτό που αντιλαμβανόμαστε ως «στενά προσωπική σφαίρα». Απορρίπτει τη σχηματική διάκριση μεταξύ ιδιωτικής και επαγγελματικής ζωής και δέχεται επίσης ότι «…υπάρχει μια ζώνη αλληλεπίδρασης των ατόμων ακόμη και σε δημόσιο πλαίσιο, η οποία εμπίπτει στο πεδίο του ιδιωτικού βίου». Το Δικαστήριο έχει επίσης αναγνωρίσει, έστω και περιορισμένη, αξίωση ιδιωτικότητας ακόμη και στο δημόσιο χώρο. Η αντίληψη αυτή αναπτύσσει κρίσιμες συνέπειες για την αντιμετώπιση των ζητημάτων προσβολής της πληροφοριακής/επικοινωνιακής ιδιωτικότητας στο πλαίσιο των εργασιακών σχέσεων ή σε σχέση με τη χρήση συστημάτων βιντεοεπιτήρησης ή αναγνώρισης προσώπων στο δημόσιο χώρο.

Η ιδιωτικότητα είναι έννοια στενά συνυφασμένη με την κοινωνία στην οποία αναπτύσσεται και αξιώνει την αναγνώρισή της. Ακόμη κι αν κάθε κοινωνία σε διάφορες ιστορικές στιγμές προσλαμβάνουν και ορίζουν την ιδιωτικότητα με βάση τις παραδοχές, τις παραδόσεις και τους κανόνες τους, είναι η αλληλοδιάδραση του προσώπου με την κοινωνία, η αναζήτηση και εύρεση του σημείου ισορροπίας «που αρχίζει, που περιορίζεται, που τελειώνει η ιδιωτικότητα» αυτό που καλείται να προσδιορίσει το δίκαιο.

2. Ιδιωτικότητα, ιδιωτικός βίος και προσωπικά δεδομένα

Η έννοια της ιδιωτικότητας εξελίσσεται μέσα στον χρόνο υπό την καθοριστική επίδραση της τεχνολογίας. Άλλωστε, η ιστορία θέλει τους Warren και Brandeis να αντλούν την έμπνευση και τα κίνητρα για το άρθρο ορόσημο ως προς τη γένεση της privacy από τις αντιδράσεις που προκλήθηκαν σε σχέση με τη δημοσιότητα μιας γαμήλιας τελετής σε μια περίοδο που η φωτογραφία είχε αρχίσει να διαδίδεται και οι εφημερίδες αναφέρονταν όλο και περισσότερο σε κοινωνικά γεγονότα.

Υπό την επίδραση των νέων τεχνολογιών οι πληροφορίες απέκτησαν μία αντικειμενική «υπόσταση», καθώς μπορούσαν να «αποχωριστούν» από το μεμονωμένο άτομο στο οποίο αναφέρονται, να αναπαραχθούν και να πολλαπλασιαστούν. Ιδιαίτερη σημασία απέκτησε σε αυτήν την συνάφεια το κριτήριο της “επεξεργασιμότητας”, καθώς η πληροφορία εν γένει και η προσωπική πληροφορία πολύ περισσότερο σχετίζεται με το περιβάλλον, τις περιρρέουσες συνθήκες και αποκτά την αξία της από τον συσχετισμό με άλλες πληροφορίες. Συνεπώς μία στενά “αξιολογική” προσέγγιση του “προσωπικού” χαρακτήρα μιας πληροφορίας και η ταύτιση του προσωπικού με το “ιδιωτικό” θα συνιστούσε υπό τα δεδομένα της Κοινωνίας της Πληροφορίας, και πλέον της ψηφιακής εποχής, εν τέλει ατελές παράδειγμα.

Η αναγκαιότητα της προστασίας της πληροφοριακής ιδιωτικότητας πρόβαλε επιτακτικότερη, όταν έγινε αντιληπτή η ποσοτική και ποιοτική διαφορά στις δυνατότητες συλλογής και επεξεργασίας πληροφοριών που επέτρεπαν τα πληροφοριακά συστήματα, η οποία -ήδη σε αυτή τη φάση εξέλιξης της τεχνολογίας - καθιστούσε δυνατή την πολυλειτουργική χρήση και την «αποξένωση» της πληροφορίας από το φορέα της, το αρχικό περιβάλλον και τους αρχικούς σκοπούς της συλλογής και της επεξεργασίας της. Η σύγκλιση των τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών, η αποκέντρωση της επεξεργασίας, η διείσδυση της επεξεργασίας και της δικτύωσης στο σύνολο σχεδόν της ανθρώπινης δραστηριότητας άλλαξαν ριζικά το περιβάλλον χρήσης της προσωπικής πληροφορίας αλλά και τα ζητήματα που ετίθεντο σε σχέση

με την προστασία της. Σε αυτό το πλαίσιο διαμορφώνεται το αίτημα για προστασία προσωπικών δεδομένων.

Σε αντίθεση με την ιδιωτικότητα υπό στενή έννοια, η προστασία προσωπικών δεδομένων ετέθη ευθύς εξαρχής ως αίτημα αναπόσπαστα συνδεδεμένο με την τεχνολογική εξέλιξη, καθώς αξιολογήθηκε πως οι υφιστάμενες ρυθμίσεις που συνίσταντο κατά κύριο λόγο στη δικαστική προστασία μέσω- συνήθως - της επίκλησης της προσβολής της προσωπικότητας δεν προσέφεραν επαρκή προστατευτική ασπίδα έναντι των διαφαινόμενων κινδύνων. Λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιαίτερες δυνατότητες και επιπτώσεις της ηλεκτρονικής επεξεργασίας προσωπικής πληροφορίας, το θεσμικό πλαίσιο της προστασίας προσωπικών δεδομένων δεν περιορίστηκε στη ρύθμιση και στην προστασία της πληροφορίας που το άτομο θεωρεί ιδιωτική και ευαίσθητη και για το λόγο αυτό επιθυμεί να απαγορεύσει ή να περιορίσει τη συλλογή, τη χρήση και τη διάδοσή της. Οι ρυθμίσεις που εντάσσονται στην «προστασία προσωπικών δεδομένων» αφορούν κάθε πληροφορία που αναφέρεται σε ένα φυσικό πρόσωπο, καθώς η πληροφοριακή αξία ακόμη και μιας – καταρχήν και καταρχάς - «αβλαβούς» πληροφορίας καθορίζεται εν τέλει από την επεξεργασία της, τον συνδυασμό της με άλλες πληροφορίες, από το περιβάλλον εντός του οποίου χρησιμοποιείται και αξιολογείται.

Η νομοθεσία για την προστασία προσωπικών δεδομένων δεν απαγορεύει την επεξεργασία προσωπικών δεδομένων: προσδιορίζει τους όρους, τις προϋποθέσεις και τις εγγυήσεις υπό τις οποίες είναι συνταγματικά αποδεκτή και σύννομη η επεξεργασία προσωπικών πληροφοριών θέτοντας μάλιστα και τις βασικές αρχές που διέπουν αυτήν την επεξεργασία (αρχή του σκοπού, αρχή της ελαχιστοποίησης, αρχή της ακρίβειας, αρχή της περιορισμένης τήρησης των δεδομένων, ασφάλεια και λογοδοσία). Το προστατευτικό πλέγμα συμπληρώνεται από την κατοχύρωση δικαιωμάτων, την επιβολή νέων υποχρεώσεων για όσους επεξεργάζονται δεδομένα (όπως η εκτίμηση αντικτύπου και η προστασία προσωπικών δεδομένων by design και by default) καθώς και τις ρυθμίσεις για τη διασυνοριακή ροή αλλά και τις κυρώσεις (αστικές, διοικητικές και ποινικές) σε περίπτωση παραβίασης των κανόνων. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση οι κανόνες που διέπουν την επεξεργασία προσωπικών δεδομένων περιλαμβάνονται στον Γενικό Κανονισμό Προστασίας Δεδομένων ενώ το πεδίο εφαρμογής της λεγόμενης «Αστυνομικής Οδηγί-

ας» 2016/680/ΕΕ (Law Enforcement Directive) αφορά την επεξεργασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα από αρμόδιες αρχές για τους σκοπούς της πρόληψης, διερεύνησης, ανίχνευσης ή δίωξης ποινικών αδικημάτων ή της εκτέλεσης ποινικών κυρώσεων. Ο Κανονισμός συμπληρώθηκε και η Οδηγία ενσωματώθηκε με τις ρυθμίσεις του ν. 4624/2019, ενός κειμένου το οποίο ωστόσο - πέραν των νομοτεχνικών αστοχιών – παρουσιάζει και σοβαρά προβλήματα εναρμόνισης με τις ρυθμίσεις και απαιτήσεις της ενωσιακής νομοθεσίας.

3. Η συνταγματοποίηση της ιδιωτικότητας και της προστασίας προσωπικών δεδομένων

Η ιδιωτικότητα και η προστασία προσωπικών δεδομένων μοιράζονται (αν όχι μια κοινή αφετηρία) έναν κοινό σκοπό, να προστατεύσουν την ιδιωτική αυτονομία ως προϋπόθεση συμμετοχής σε μία δημοκρατική κοινωνία. O σκοπός της προστασίας προσωπικών δεδομένων στην ψηφιακή εποχή ή στην αλγοριθμική κοινωνία είναι να παρέχει εγγυήσεις στα πρόσωπα ώστε να διατηρήσουν τον έλεγχο επί των δεδομένων τους και κατ’ αποτέλεσμα στην ίδια τη ζωή τους. Αντιπροσωπεύει τη θετική διάσταση της προστασίας της ιδιωτικότητας έναντι παρεμβάσεων στην ελευθερία του υποκειμένου «να αφήνεται μόνο του». Συν-καθορίζοντας το πλαίσιο διάθεσης των προσωπικών δεδομένων ένα πρόσωπο διαμορφώνει μεταξύ άλλων τη δημόσια εικόνα του και την κοινωνική ταυτότητά του. Η προστασία προσωπικών δεδομένων

συνδέεται με την αξίωση των προσώπων να διαμορφώνουν άποψη για τη ζωή τους και να ζουν σύμφωνα με αυτή χωρίς να διακυβεύεται αυτή η ελευθερία από την ανεξέλεγκτη συλλογή και χρήση πληροφορίας.

Το δικαίωμα προστασίας προσωπικών δεδομένων ενέχει τη σύλληψη του δικαιώματος ως αξίωσης ελέγχου επί των ιδίων πληροφοριών, ως εκδήλωση του πληροφοριακού αυτοπροσδιορισμού ενός προσώπου. Tαυτόχρονα, συνδέεται στενά με την αξία του ανθρώπου: το δικαίωμα στην προστασία προσωπικών δεδομένων έχει προταθεί ως ένας τρόπος αποκατάστασης της βλάβης, της διάβρωσης που επέρχεται στην ιδιωτικότητα και στην αξία του ανθρώπου μέσω της μεγάλης κλίμακας της επεξεργασίας δεδομένων. Η ανάδειξη της σημασίας του πληροφοριακού αυτοκαθορισμού αποτυπώθηκε στην «συνταγματοποίηση» όχι μόνο του ιδιωτικού βίου, της ιδιωτικότητας αλλά και των προσωπικών δεδομένων με την ένταξη ενός διακριτού δικαιώματος τόσο στο ελληνικό Σύνταγμα (άρθρο 9 Α) όσο και στον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων και Ελευθεριών της ΕΕ (άρθρο 8).

Η εμπέδωση της σημασίας του δικαιώματος οφείλεται επίσης στο Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, το οποίο εξέδωσε εμβληματικές αποφάσεις, όπως η Digital Rights Ireland ή Schrems καθώς και η απόφαση για το δικαίωμα στη λήθη (Google v. Spain), επισημαίνοντας και τους κινδύνους που συνεπιφέρει για τα δικαιώματα η εξέλιξη της τεχνολογίας. To Δικαστήριο υιοθέτησε μια διασταλτική ερμηνεία των δικαιωμάτων στην προστασία της ιδιωτικότητας και των προσωπικών δεδομένων ώστε να διασφαλίσει την αποτελεσματική προστασία τους, ενώ στην περίπτωση google spain η απόφαση υποδηλώνει

μία προσπάθεια της ενωσιακής έννομης τάξης να αντιμετωπίσει την ισχύ των ψηφιακών πλατφορμών και κατ’ επέκταση να «απαντήσει» στην σχετική κανονιστική αδράνεια της ΕΕ συμβάλλοντας στην διαμόρφωση ενός ευρωπαϊκού ψηφιακού συνταγματισμού.

Η αναγνώριση των θεμελιωδών δικαιωμάτων ως γενικών αρχών του δικαίου της ΕΕ άνοιξε τον δρόμο για τις ασκήσεις εξισορρόπησης μεταξύ των θεμελιωδών δικαιωμάτων ή μεταξύ της συνταγματικής και της οικονομικής διάστασης της ΕΕ. Το άρθρο 16 της Συνθήκης της Λισαβόνας που επιβάλλει την προστασία των προσωπικών δεδομένων στο σύνολο των πολιτικών της Ευρωπαϊκής ΄Ενωσης, δημιουργεί τη νομική βάση για την υιοθέτηση κανόνων για τη ρύθμιση της επεξεργασίας προσωπικών δεδομένων και, όπως και το άρθρο 8 του Χάρτη, υπάγει την τήρηση της προστασίας του δικαιώματος στον έλεγχο ανεξάρτητης αρχής.

Βέβαια δεν πρόκειται για απόλυτα δικαιώματα. Το δικαίωμα προστασίας προσωπικών δεδομένων θα πρέπει να αξιολογείται σε σχέση με την λειτουργία του στην κοινωνία και να εξισορροπείται με άλλα θεμελιώδη δικαιώματα σε συμφωνία προς την αρχή της αναλογικότητας. Η ανάγκη της εξισορρόπησης με το δημόσιο συμφέρον αλλά και άλλα δικαιώματα, όπως η ελευθερία της έκφρασης, επισημαίνεται παγίως στις αποφάσεις της Αρχής Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα(AΠΔΠΧ) και έχει αποτυπωθεί στη νομολογία των εθνικών δικαστηρίων αλλά και σε αυτή του ΕΔΔΑ και του ΔΕΕ.

Το παρόν κείμενο φιλοδοξεί να ανιχνεύσει την εξέλιξη της πληροφοριακής ιδιωτικότητας και τα ζητήματα που εγείρονται στην ψηφιακή εποχή. Η ανάλυσή μας έχει σημείο αφετηρίας ακριβώς τον τεχνολογικό παράγοντα. Η τε-

χνολογία τελεί σε μία «διαλεκτική» σχέση προς τις άλλες εξελίξεις: ο νέος ρόλος του κράτους και οι αλλαγές στη διάρθρωση της οικονομίας ενέτειναν τις ανάγκες για επεξεργασία δεδομένων. Οι νέες τεχνολογίες είναι προϊόν της κοινωνίας, η προέλευση και η εξέλιξή τους προσδιορίζονται από αυτή. Από την άλλη πλευρά οι τεχνολογίες επηρεάζουν, ενίοτε δε καθορίζουν την εξέλιξη της κοινωνίας και των θεσμών της. Η ανάπτυξη των τεχνολογιών της πληροφορίας και επικοινωνίας με την αλματώδη πρόοδό τους αλλάζουν το τοπίο: στην ψηφιακή εποχή οι υπηρεσίες που προσφέρονται από τις νέες τεχνολογίες συνιστούν κρίσιμο παράγοντα καθορισμού των κοινωνικών και οικονομικών δομών και σχέσεων. Στοιχείο της τεχνολογικής πραγματικότητας αποτελεί η θόλωση των ορίων μεταξύ δημόσιας και ιδιωτικής σφαίρας και η αντίστοιχη στάση των προσώπων. Κομβικό σημείο σε αυτήν την εξέλιξη συνιστά η εξέλιξη και διάδοση της χρήσης συστημάτων Τεχνητής Νοημοσύνης. Αναλύονται τα ζητήματα που τίθενται ως αποτέλεσμα της διάχυσης της επιτήρησης, η οποία λαμβάνει πλέον και προγνωστικό χαρακτήρα και αναδεικνύονται οι συνέπειες της αντίληψης της «αξιοποίησης» και εμπορευματοποίησης δεδομένων ως αποδεκτής καθημερινότητας. Υπό αυτό το πρίσμα εξετάζεται, εάν η συγκατάθεση εξακολουθεί να συνιστά πρόσφορη νομική βάση επεξεργασίας. Τέλος ερευνώνται τα χαρακτηριστικά των πρόσφατων κανονιστικών παρεμβάσεων.

II. Τα χαρακτηριστικά της ψηφιακής εποχής και οι επιπτώσεις τους στην πληροφοριακή ιδιωτικότητα

Ανατρέχοντας στην ιστορία και την ανθρώπινη εξέλιξη αντιλαμβανόμαστε ότι οι μηχανές, πάντα και σταδιακά όλο και περισσότερο, υποστήριζαν ή και αντικαθιστούσαν τον άνθρωπο σε σχέση με την ικανότητά του να αντιλαμβάνεται, να εκτιμά, να αξιολογεί, να διαχειρίζεται και να βελτιώνει την πραγματικότητά του. Η χρήση της τεχνολογίας κάθε εποχής για την αξιοποίηση και τη μόχλευση των πόρων ώστε να «τιθασευτεί» ο περιβάλλων κόσμος έχει υπάρξει και εξακολουθεί να είναι ένα προσδιοριστικό χαρακτηριστικό της ανθρώπινης ιστορίας.

1. H εξέλιξη της «υποδομής»

Όπως ήδη επισημάνθηκε, η εξέλιξη και η σταδιακή διάδοση της χρήσης των Τεχνολογιών Πληροφορικής και Επικοινωνιών (εφεξής και ΤΠΕ) βρίσκονταν στη βάση της διατύπωσης της αξίωσης για προστασία των προσωπικών δεδομένων. Οι τεχνολογίες αυτές εξελίχθηκαν και συνεχίζουν να εξελίσσονται ταχύτατα και δυναμικά. Από την «επανάσταση» των προσωπικών

υπολογιστών της δεκαετίας του ’80 έως τα smartphones -watches, -homes, -cities,.... -something της δεκαετίας που διατρέχουμε η διαφορά είναι εντυπωσιακή όσον αφορά τόσο τις τεχνολογικές δυνατότητες των συσκευών και εφαρμογών όσο και τον βαθμό διάδοσης και διείσδυσης στην καθημερινότητα εξαιρετικά μεγάλου αριθμού χρηστών.

‘Ενα άλλο, κρίσιμο χαρακτηριστικό της τεχνολογικής και συνακόλουθα εν γένει της εξέλιξης είναι η σύζευξη της τεχνολογίας, νοούμενη ως υποδομή και «εργαλεία», με την πληροφορία. Ήδη, η χρήση της σχετικής ορολογίας είναι ενδεικτική: ακόμη κι αν οι υπολογιστές, τα δίκτυα, το υπολογιστικό νέφος, η υποδομή του Διαδικτύου, το διαδίκτυο των πραγμάτων, τα συστήματα Τεχνητής Νοημοσύνης (εφεξής και ΤΝ) παρέχουν το πλαίσιο ως προς τις φάσεις εξέλιξης, η κοινωνία χαρακτηρίζεται τις τελευταίες δεκαετίες με σημείο αναφοράς την «πληροφορία», τα «δεδομένα». Η τρέχουσα (και μέχρι την αντικατάστασή της) αναφορά σε «ψηφιακή κοινωνία» (digital society) ή ψηφιακή εποχή ενέχει αυτήν τη σύζευξη.

Οι νέες τεχνολογικές δυνατότητες αλλάζουν άρδην τον τρόπο και την έκταση συλλογής επεξεργασίας των δεδομένων αυτών. Οι εξελίξεις αυτές διαμορφώνουν ένα είδος «κατακλυσμού δεδομένων» με καθοριστικές συνέπειες ως προς την προσβασιμότητα, διάρκεια και καθολικότητα της (ψηφιακής) πληροφορίας, χαρακτηριστικά που δεν είναι μόνο τεχνικά αλλά προσδιορίζουν ποσοτικά και ποιοτικά την επεξεργασία προσωπικών δεδομένων. Οι εξελίξεις ως προς την προσβασιμότητα και τη διαθεσιμότητα της πληροφορίας είναι καθοριστικές για τη μετεξέλιξη σε ψηφιακή εποχή, εξελισσόμενη σε κοινωνία της τεχνητής νοημοσύνης. Τα δεδομένα γίνονται «μεγάλα» (Big Data) και ο προσδιορισμός αυτός δεν εξαντλείται στον όγκο τους αλλά συμπεριλαμβάνει και τις δυνατότητες ανάλυσης που παρέχονται. Τα δεδο-

μένα μεγάλης κλίμακας, όπως επίσης χαρακτηρίζονται, σε συνδυασμό με την ραγδαία αύξηση του Διαδικτύου των Πραγμάτων οδήγησαν σε εκθετική αύξηση της πληροφορίας που -καταρχήν – είναι διαθέσιμη. Η εικονική ζωή και η συμμετοχή στα ψηφιακά κοινωνικά δίκτυα παράγουν με τη σειρά τους προσωπικές πληροφορίες που σε μεγάλο βαθμό είναι δημόσια προσβάσιμες και διαθέσιμες.

2. Και η ...δεδομενοποίηση (datafication)

Η νέα εποχή τροφοδοτείται με δεδομένα. Τα δεδομένα αυτά έγιναν «μεγάλα δεδομένα» και σχεδόν πανταχού παρόντα χάρι στην εξέλιξη της «έξυπνης υποδομής» (smart infrastructure) και των ψηφιακών πλατφορμών. Ο νέος εικονικός κόσμος περιλαμβάνει ένα οικοσύστημα δεδομένων με πληροφορίες για κάθε πτυχή της κοινωνίας και του φυσικού κόσμου. Δεν είναι παράδοξο που πολλοί αναφέρονται στην έννοια της δεδομενοποίησης (datafication), δηλ. στην κατανόηση των αντικειμένων και διαδικασιών ως δεδομένα. Οι διασυνδεδεμένες πλατφόρμες αποτυπώνουν ή/ και μετατρέπουν πολλές απόψεις της ζωής, όπως οι κοινωνικοί δεσμοί και οι σχέσεις, σε ψηφιακά δεδομένα και ίχνη, στα οποία μπορεί να ανακαλυφθούν συμπεριφορικά μοτίβα.

Οι σχέσεις μεταξύ συλλογικού και ιδιωτικού, μεταξύ ομάδας και προσώπου, μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού εξελίσσονται όλο και πιο έντονα με όρους δεδομένων και αφορούν την παραγωγή, τη ροή, τη χρήση και επανάχρησή τους και την εμπορευματοποίησή τους. Η ικανότητα να αξιοποιήσει κανείς την αξία των δεδομένων είναι κρίσιμη για την κοινωνία, την επιστήμη, την οικονομία. Τα δεδομένα είναι το προσδιοριστικό χαρακτηριστικό του 21 αιώνα με αποτέλεσμα να αναφέρονται συχνά ως το «νέο πετρέλαιο» (new oil), υποδηλώνοντας την ικανότητα να εξάγεται αξία από ακατέργαστα

δεδομένα μέσω νέων τεχνολογιών, όπως τα λεγόμενα data analytics ή τα συστήματα Τεχνητής Νοημοσύνης, και την μετασχηματιστική επίδραση που αυτό έχει στην κοινωνία, την οικονομία και το κράτος.

Στην «αξιοποίηση» της πληροφορίας εγγράφεται με κομβικό ρόλο το Διαδίκτυο. Βασίζεται στην τεχνολογική εξέλιξη, την ψηφιοποίηση, την αποκέντρωση και σμίκρυνση του «εξοπλισμού» του χρήστη, τις τεχνολογίες μετάδοσης δεδομένων, τα δίκτυα και την αρχιτεκτονική λογισμικού και -πλέον- δεν συνιστά απλώς «μέσο» αλλά μία πολυεπίπεδη υποδομή που προσφέρει τη βάση για περισσότερα μέσα και μορφές επικοινωνίας. Ενώ στην πρότερη φάση το Διαδίκτυο αναφερόταν ως μια διακριτή σφαίρα, ως «κυβερνοχώρος» (cyberspace) ή ως εικονική (ως αντιδιαστελλόμενη προς την πραγματική) πραγματικότητα, το Διαδίκτυο, οι τεχνικές και οι διευθετήσεις, οι συμφωνίες που συνδέονται με αυτό έχουν ενταχθεί, εμπεδωθεί στην κοινωνία. Η έννοια onlife είναι ένα από τα συνθήματα που αναφέρονται σε μία θολή online/offline υπερσυνδεδεμένη πραγματικότητα.

Παράγοντας και ταυτόχρονα προϊόν της σύγχρονης κοινωνίας, το Διαδίκτυο δρομολογεί ή -έστω- συνεπιφέρει θεμελιώδεις κοινωνικές αλλαγές, ενώ στο οικονομικό σύστημα συσχετίζεται άμεσα με την παγκοσμιοποίηση αλλά και τον διεθνή καταμερισμό εργασίας/οικονομίας. Έχει καταστεί η βάση για μια πολλαπλότητα επιχειρηματικών μοντέλων, συμπεριλαμβανόμενης της λεγόμενης share economy, στα οποία τα δεδομένα αντιμετωπίζονται ως οικονομικά αγαθά.

Τα ψηφιακά κοινωνικά δίκτυα, όπως το facebook, το Instagram, το tik-tok, συνιστούν «φλέβα χρυσού» ως προς την «εξόρυξη δεδομένων» και την αξιοποίηση των μεθόδων κατάρτισης προφίλ (profiling). Η ιδιαίτερη προστιθέμενη αξία των κοινωνικών δικτύων ως προς την εξόρυξη δεδομένων και

την άντληση γνώσης οφείλεται σε μία σειρά από παράγοντες: α) εκθετική αύξηση χρηστών και αντίστοιχα εκθετική αύξηση διαθέσιμης πληροφορίας και την β) κουλτούρα διαμοιρασμού (προσωπικών) δεδομένων, κουλτούρα που σκοπίμως και επισταμένως καλλιεργούν οι φορείς σελίδων κοινωνικής δικτύωσης και η οποία ενισχύει ακόμη περισσότερο τον διαμοιρασμό πληροφορίας. Ο «καπιταλισμός της επιτήρησης» (The surveillance capitalism) που εκμεταλλεύεται λεπτομερή προφίλ καταναλωτών είναι ένα κεντρικό στοιχείο πολλών οικονομικών δραστηριοτήτων. Η διείσδυση στην ιδιωτικότητα είναι κεντρικό, συστατικό στοιχείο στο επιχειρηματικό μοντέλο των πλατφορμών, συσκευών και υπηρεσιών, καθώς όσο περισσότερα δεδομένα συλλέγουν τόσο περισσότερη πληροφορία μπορούν να χρησιμοποιήσουν για την κατάρτιση προφίλ, για να τη διανείμουν και την πωλήσουν.

3. Υπάρχει διάκριση μεταξύ δημόσιας και ιδιωτικής σφαίρας;

Η διάδοση της προσωπικής πληροφορίας μέσω των κοινωνικών δικτύων συχνά συνοδεύεται από μία εσφαλμένη αίσθηση ότι αυτή η πληροφορία/ επικοινωνία (θα) είναι «ιδιωτική». Σε μια εποχή που οι φωτογραφίες μπορούν να ληφθούν ευχερέστατα, να “γίνουν tagged”, να εισπράξουν likes, να διαμοιραστούν μεταξύ αγνώστων αλλάζει αναπόφευκτα ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τη διάκριση μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού. Η αυτό-αποκάλυψη συνιστά, xωρίς αμφιβολία, προυπόθεση για κάθε κοινωνική σχέση. Η μετάδοση προσωπικής πληροφορίας ή η κοινολόγηση σκέψεων και συναισθημάτων είναι στοιχείο σχεδόν κάθε επικοινωνίας και συχνά απαιτείται για να δημιουργήσει κοινωνικούς δεσμούς. Η δεδομενοποίηση σχετίζεται με την αλλαγή του πεδίου, οδηγεί σε αλλαγή του «ακροατηρίου», του εύρους και της έντασης της επικοινωνίας και οδηγεί σε σύγχυση της δημόσιας και ιδιωτικής σφαίρας.

Αν αυτή η διάκριση βρίσκεται ήδη στο επίκεντρο της συζήτησης για την ιδιωτικότητα ήδη από το 1890, σήμερα η δεδομενοποίηση δεν έχει αλλάξει μόνο την κλίμακα της διείσδυσης στον ιδιωτικό βίο αλλά τον τρόπο που είμαστε πρόσωπα, αντιλαμβανόμαστε και απολαμβάνουμε την ιδιωτικότητα- παρουσία μας στα κοινωνικά δίκτυα.