Ο ΨΗΦΙΑΚΟΣ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΔΡΑΣΉ ΤΟΥ ΣΤΟ ΕΜΠΟΡΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ

ΕΝΟΤΗΤΑ Ι

Γενικές εισηγήσεις

Εισαγωγή κατά την έναρξη του 32ου Συνεδρίου ΣΕΕ 3

Γεώργιος Δ. Τριανταφυλλάκης

Ομ. Καθηγητής Νομικής Σχολής ΔΠΘ,
Πρόεδρος Συνδέσμου Ελλήνων Εμπορικολόγων

Ο ψηφιακός μετασχηματισμός στο δίκαιο της ΕΕ – μια γενική προσέγγιση 7

Μιχάλης-Θεόδωρος Μαρίνος

Ομ. Καθηγητής Νομικής Σχολής ΔΠΘ

Τα προσωπικά δεδομένα ως εμπόρευμα; 45

Λίλιαν Μήτρου

Καθηγήτρια Πολυτεχνικής Σχολής Πανεπιστημίου Αιγαίου, Δικηγόρος

ΕΝΟΤΗΤΑ ΙI

Ο ψηφιακός μετασχηματισμός του εταιρικού,
πτωχευτικού και τραπεζικού δικαίου

Το νομικό καθεστώς ενός αυτόνομου συστήματος τεχνητής
νοημοσύνης στο ιδιωτικό δίκαιο (ePerson) 69

Απόστολος Καραγκουνίδης

Καθηγητής Νομικής Σχολής ΔΠΘ, Δικηγόρος

Η νέα ψηφιακή οργανωτική μορφή της ΑΕ (επικοινωνία με μετόχους,
αποφάσεις ΓΣ βασισμένες σε blockchain, αυτοματοποίηση λήψης
αποφάσεων μέσω Big Data κλπ.) 90

Ρήγας Γιοβαννόπουλος

Αναπλ. Καθηγητής Νομικής Σχολής ΑΠΘ

Τα “Cryptoassets” στην πτώχευση 141

Δημήτρης Αυγητίδης

Καθηγητής Νομικής Σχολής ΔΠΘ

Συγκρούσεις και Τραπεζική Διακυβέρνηση στην εποχή των ψηφιακών νομισμάτων κεντρικών τραπεζών (CBDCs) και των εφαρμογών χρηματοοικονομικής τεχνολογίας (FinTech) 149

Ιωάννης Λιναρίτης

Επίκ. Καθηγητής Νομικής Σχολής ΔΠΘ, Associate Researcher, European Banking Institute

ΕΝΟΤΗΤΑ ΙΙΙ

Ψηφιακός μετασχηματισμός και δίκαιο του ανταγωνισμού

Τεχνητή Νοημοσύνη και Ανταγωνισμός 229

Αλεξάνδρα Π. Μικρουλέα

Καθηγήτρια Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ, Δικηγόρος

Προσωπικά δεδομένα και κατάχρηση δεσπόζουσας θέσης 267

Εμμανουήλ Μαστρομανώλης

Αναπλ. Καθηγητής Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ

Συλλογικές Αγωγές για Παραβάσεις του Δικαίου Ανταγωνισμού
στην Ψηφιακή Οικονομία 298

Μαρία Ιωαννίδου

Αναπλ. Καθηγήτρια (Queen Mary University of London), Δικηγόρος

ΕΝΟΤΗΤΑ ΙV

Χρηματοδότηση επιχειρήσεων (τραπεζική και χρηματιστηριακή)
στην ψηφιακή εποχή

Υποχρεώσεις των Τραπεζών κατά τον ψηφιακό μετασχηματισμό 333

Γιώργος Ν. Γιαννόπουλος

Καθηγητής Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ,
Διευθυντής του Εργαστηρίου Νομικής Πληροφορικής της Νομικής Σχολής

Η χρήση συστημάτων τεχνητής νοημοσύνης στη λήψη
χρηματοδοτικών αποφάσεων 338

Ιωάννης Παπαδημόπουλος

Καθηγητής Παν/μίου Θεσσαλίας, Δικηγόρος

Η εφαρμογή της ψηφιακής τεχνολογίας (blockchain, DLT)
στην εκτέλεση και εκκαθάριση συναλλαγών επί χρηματοπιστωτικών
μέσων ιδίως επί ψηφιακών αξιογράφων 365

Χριστίνα Ι. Ταρνανίδου

Αναπλ. Καθηγήτρια Εμπορικού Δικαίου με έμφαση στο Χρηματοοικονομικό Τομέα ΟΠΑ Δικηγόρος, Senior Partner Sardelas Petsa Law Firm

ΕΝΟΤΗΤΑ V

Ψηφιακό Περιβάλλον, Ευθύνη Παρόχων και Προστασία Καταναλωτή

Ψηφιακό Περιβάλλον, Ευθύνη Παρόχων και Προστασία Καταναλωτών 397

Ελίζα Αλεξανδρίδου

Ομ. Καθηγήτρια Νομικής Σχολής ΑΠΘ

Ψηφιακός μετασχηματισμός της αγοράς και προστασία των καταναλωτών 399

Ελίζα Αλεξανδρίδου

Ομ. Καθηγήτρια Νομικής Σχολής ΑΠΘ

Η επίδραση της Πράξης για τις Ψηφιακές Υπηρεσίες
στο δίκαιο καταναλωτή 411

Παρασκευή Παπαρσενίου

Καθηγήτρια Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ

Συμβάσεις προμήθειας ψηφιακού περιεχομένου –
Ζητήματα προστασίας καταναλωτή 424

Άννα Δεσποτίδου

Επίκ. Καθηγήτρια Νομικής Σχολής ΑΠΘ, Δικηγόρος, ΔΝ

Ευθύνη παρόχων στο ηλεκτρονικό εμπόριο
μετά τον Κανονισμό ΕΕ 2022/2065 474

Σύλβια Σταυρίδου

Αναπλ. Καθηγήτρια Νομικής Σχολής ΔΠΘ, Δικηγόρος

Η κατάρτιση των “smart legal contracts” 489

Γεώργιος Λέκκας

Καθηγητής Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ

Η τρισδιάστατη εκτύπωση και οι τέσσερις διαστάσεις
του δικαίου των αΰλων αγαθών [αδρομερής «χαρτογράφηση»
της προβληματικής σε 7 ερωτήσεις και απαντήσεις] 507

Γιώργος Ιω. Μπαμπέτας

Επίκ. Καθηγητής Νομικής Σχολής ΔΠΘ

Παρεμβάσεις

Πρόσβαση σε δεδομένα και xρήση αυτών μεταξύ Δημοσίου
και Ιδιωτικού Τομέα: Ευκαιρίες και προκλήσεις 517

Αντώνιος Μπρούμας

ΔΝ, Δικηγόρος

Το γενικό πλαίσιο των υποχρεώσεων δέουσας επιμέλειας
των Παρόχων Επιγραμμικών Πλατφορμών Διαμεσολάβησης βάσει
της DSA και η πρακτική εφαρμογή τους σε συνδυασμό με μέρος
διατάξεων της P2B και του Ν. 2251/1994 548

Μίνα Ζούλοβιτς

Δικηγόρος, Partner Ζούλοβιτς-Κοντογεώργου Δικηγορική Εταιρεία,
LL.M Computers & Communications Law, Διδάσκουσα Μεταπτυχιακού
Προγράμματος LL.M του Καθολικού Πανεπιστημίου της Lille (Νομική Βιβλιοθήκη College)

Ιωάννα Ζαφειρίου

Δικηγόρος, Senior Associate Ζούλοβιτς-Κοντογεώργου Δικηγορική Εταιρεία,
LL.M History, Philosophy and Sociology of Law, MSc Law and Informatics

Πράξη για τις Ψηφιακές Υπηρεσίες (Καν. ΕΕ 2022/2065 - DSA)
και δίκαιο προστασίας καταναλωτή 573

Ευάγγελος Μαργαρίτης

ΔΝ, Δικηγόρος, PostDoc Νομικής Αθηνών, CIPP/E

H απαγόρευση των Dark Patterns στο ενωσιακό δίκαιο 596

Γιάννος Παραμυθιώτης

ΔΝ, Δικηγόρος

Εξόρυξη κειμένων και δεδομένων και Πνευματική Ιδιοκτησία:
η «προτυποποιητική» επίδραση του Κανονισμού
για την Τεχνητή Νοημοσύνη 619

Θεόδωρος Χίου

ΔΝ, Δικηγόρος (IPrightsGR), Μεταδιδάκτωρ Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ

Το κέντρο κύριων συμφερόντων στη νέα ψηφιακή εποχή 638

Αθανάσιος Παΐζης

ΔΝ, Δικηγόρος

Κανονισμός (ΕΕ) 2022/2065 για Ψηφιακές Υπηρεσίες (DSA)
και ν. 5099/2024 668

Στεφανία - Χρυσούλα Μαρούδη

Δικηγόρος, LLM Maritime and Transport Law, Erasmus University Rotterdam,
LLM European Competition Law and Regulation, University of Amsterdam,
Υποψήφια Διδάκτωρ

Αξιόπιστα συστήματα Τεχνητής Νοημοσύνης (ΤΝ):
Κανονισμός της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την ΤΝ
[Artificial intelligence (AI), AIA, GPAI] 685

Δημήτριος Καπανδέλης

Δικηγόρος, LLM

Συμπεράσματα

Συμπεράσματα 32ου Συνεδρίου Εμπορικού Δικαίου (2024) 711

Ευάγγελος Περάκης

Ομ. Καθηγητής Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ

Παρασκευή 1 Νοεμβρίου 2024

ΕΝΟΤΗΤΑ Ι

Γενικές εισηγήσεις

Πρόεδρος: Χριστίνα Τσέτσου
Πρόεδρος Δικηγορικού Συλλόγου Ιωαννίνων

Εισαγωγή κατά την έναρξη του 32ου Συνεδρίου ΣΕΕ

Γεώργιος Δ. Τριανταφυλλάκης

Ομ. Καθηγητής Νομικής Σχολής ΔΠΘ, Πρόεδρος Συνδέσμου Ελλήνων Εμπορικολόγων

Αγαπητοί συνάδελφοι,

Κυρίες και Κύριοι,

Βρισκόμαστε στο κατώφλι μιας μοναδικής τεχνολογικής επανάστασης, η οποία υπόσχεται να ανατρέψει όλα όσα γνωρίζουμε και να αναδιαμορφώσει ριζικά την ζωή μας.

Δεν πρόκειται για μια ακόμη μεγάλη τεχνολογική πρόοδο, αλλά για ένα ριζικό μετασχηματισμό του ίδιου του τρόπου με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την εργασία, την οικονομία, την κοινωνία, τον άνθρωπο. Η ψηφιοποίηση, στο πιο ώριμο στάδιό της, με αιχμή του δόρατος την τεχνητή νοημοσύνη, δεν αποτελεί πλέον εργαλείο, αλλά καθίσταται το ίδιο το υπόβαθρο της συλλογικής μας ζωής.

Ζούμε πλέον σε μια εποχή όπου λέξεις όπως ψηφιοποίηση, αλγόριθμοι, Τεχνητή Νοημοσύνη (ΑΙ), μηχανική μάθηση (ML), νευρωνικά δίκτυα, Παραγωγική Νοημοσύνη (Generative AI), Γενική ΤΝ (General AI), blockchain, προσλαμβάνουν στο φαντασιακό μας υπερβατικά, αποκρυφιστικά χαρακτηριστικά, οι δε μύστες τους, ως νέοι αλχημιστές που ανακάλυψαν τα πολύτιμα μέσα που θα φέρουν το ελιξίριο της ζωής, θεωρείται ότι εξαπολύουν στην ανθρωπότητα μαγικές δυνάμεις που φαντάζουν, ... ευλογία και κατάρα ταυτόχρονα.

− Ευλογία, γιατί σύμφωνα με τους τεχνοουτοπιστές (Elon Mask, Samuel Altman open AΙ) η ανθρωπότητα για πρώτη φορά στην ιστορία της είναι έτοιμη να γευτεί τους καρπούς των κόπων της, απαλλασσόμενη από την πείνα, τις στερήσεις, την φτώχεια, τους λόγους για τους οποίους γίνονται πόλεμοι όπως ακόμη και από αυτή την ίδια την ανάγκη δουλειάς για την αναπαραγωγή της ζωής.

Και όλα αυτά γιατί σε αντίθεση με την αδυσώπητη έλλειψη πόρων που κατέτρυχε όλη την ανθρώπινη ιστορία μέχρι σήμερα, οι νέοι πόροι της εποχής, η πληροφορία και τα δεδομένα, είναι ανεξάντλητα.

Η Ψηφιοποίηση στο υπέρτατο στάδιο της Γενικής Τεχνητής Νοημοσύνης -ως καθολική κατανόηση και αυτονομία σκέψης- θα αναλάβει σχεδόν τα πάντα ...

Σ’ αυτόν τον θαυμαστό νέο κόσμο ο άνθρωπος θα γίνει πια, με τη βοήθεια της Ψηφιακής τεχνολογίας ένας νιτσεϊκός υπεράνθρωπος, ξανά γράφοντας την ιστορία ακόμα και αυτής της φυσικής του εξέλιξης.

− Από την άλλη πλευρά, κατάρα για τους τεχνο-σκεπτικιστές γιατί κατακλυζόμαστε πια από τον τρόμο ότι ανοίξαμε το κουτί της Πανδώρας, πετάγοντας από μέσα το μεγάλο και σκοτεινό μυστικό μιας απόλυτης και ανεξέλεγκτης δύναμης, της ΤΝ, που θα ορίσει τον κόσμο με νέους όρους, χωρίς φραγμούς, χωρίς βιωμένη ενσυναίσθηση, χωρίς ανθρωπισμό ή περιττές ευαισθησίες.

Η δύναμη αυτή δίνει μεν βραχυπρόθεσμα την ψευδαίσθηση στον άνθρωπο ότι γίνεται ένας κατά φαντασίαν θεός, ένας homo Deus (Γιούβαλ Χαράρι), εγγίζοντας έτσι τα όρια της Ύβρεως.

Όμως, η μακροπρόθεσμη οπτική είναι ερεβώδης (Steven Hawking): Ο άνθρωπος κινδυνεύει να οδηγηθεί σε μια υπαρξιακή δυστοπία, μια και απειλείται με μια υποδόρια μεταβίβαση εξουσίας στη νέα θεότητα της εποχής, τον αλγόριθμο και μάλιστα τον υπερ-αλγόριθμο, που θα συνιστά τη νέα εξουσία στην κοινωνία, για να δανειστώ την έκφραση από την μεταφυσική του Φουκώ.

Αυτός, ο “κύριος αλγόριθμος”, για να ανθρωπομορφίσουμε, αλλάζει ραγδαία τον τρόπο που κοινωνικοποιούμαστε, τον τρόπο που αλληλεπιδρούμε με τους άλλους ανθρώπους, επηρεάζοντας καταλυτικά όλους τους τομείς της ζωής μας. Από την εργασία και την εκπαίδευση έως την κοινωνική και προσωπική μας ζωή.

Δίπλα όμως στην εκτίναξη της παραγωγικότητας και της ευημερίας που φέρνει η χρήση του αλγόριθμου, ελλοχεύουν τεράστιοι κίνδυνοι για την ελευθερία, την ιδιωτικότητα, την προστασία των δεδομένων μας, τον τρόπο της οικονομικής οργάνωσής μας, αλλά και τη διαμόρφωση των πολιτικών μας πεποιθήσεων, επηρεάζοντας το ίδιο το δημοκρατικό πολίτευμα.

Μετ’ ου πολύ, τα νέα κέντρα αποφάσεων σε όλους τους κρίσιμους τομείς της ζωής μας θα είναι ψηφιακά φαντάσματα (δηλαδή συστήματα ψηφιακών αλγορίθμων) υποβαθμίζοντας έτσι τον άνθρωπο από οδηγό της ιστορίας του σε απλό συνοδηγό, από κύριο σε υπηρέτη της νέας τεχνολογίας κατά την εγελιανή έννοια (von Herrn zum Knecht).

Αγαπητοί συνάδελφοι, τι θέση παίρνουμε σε αυτό το κορυφαίο δίλημμα της εποχής μας, που μαζί με την κλιματική αλλαγή αποτελούν τις δύο μεγαλύτερες προκλήσεις τις εποχής μας;

Να αντισταθούμε σ’ αυτόν τον κατακλυσμό επικαλούμενοι τις βαθιές ρίζες των αξιών μας και των πολιτισμικών ανθρωποκεντρικών κατακτήσεων μας;

Εδώ ταιριάζει ο στίχος του Ντίνου Χριστιανόπουλου:

«είναι βαθιές οι ρίζες καυχήθηκαν τα δέντρα στη μπουλντόζα».

Το βέβαιο είναι ότι δεν μπορούμε να φρενάρουμε την εξέλιξη... διερωτόμαστε πια μάλιστα, αν υπάρχει ζωή χωρίς τον αλγόριθμο.

Η ψηφιοποίηση των πάντων, στην πιο ολοκληρωμένη της μορφή της τεχνητής νοημοσύνης, ήρθε για να μείνει με την ίδια δυναμική που η τέχνη της γραφής την τρίτη χιλιετηρίδα πΧ στη Μεσοποταμία (σφηνοειδής) και η τυπογραφία τον δέκατο πέμπτο αιώνα άλλαξαν συθέμελα τον πολιτισμό μας και την εξέλιξή μας. Με την ουσιώδη δια-

φορά ότι ενώ οι 2 προηγούμενες επαναστάσεις αφορούσαν στο απόθεμα, τη διατήρηση και τη διάδοση της γνώσης, η νέα επανάσταση κάνει ένα τεράστιο βήμα μπροστά, στη διαμόρφωση «σκέψης» και κρίσης για λήψη αποφάσεων. Έχουμε δηλαδή οιονεί «νοήμονα» συστήματα, έστω κατ’ απομίμηση της ανθρώπινης ευφυΐας...

Είναι πράγματι νοήμονα; Και ναι και όχι... Το βέβαιο είναι, για να απομυθοποιήσουμε λίγο την κατάσταση, ότι δεν σκέπτονται όπως οι άνθρωποι, διότι τους λείπει η υποκειμενική βιωματική εμπειρία, που διαμορφώνεται από το σώμα και τις αισθήσεις μας (που τις προσδιορίζουν οι βιολογικοί νευρώνες λόγω της άπειρης διακλάδωσης των δενδριτών τους) και κατά συνέπεια η ενσυναίσθηση (βασικό στοιχείο της ανθρώπινης κρίσης).

Αυτό που κάνουν είναι μια συμβολική προσομοίωση της ανθρώπινης σκέψης. Η όλη λειτουργία τους, με τα input και output είναι πλήρως στατιστική. Δεν πρόκειται για magical boxes, αλλά για προηγμένα συστήματα – μηχανές στατιστικής ανάλυσης με βάση τα δεδομένα και τις εντολές που έχουν τροφοδοτηθεί. Δεν είναι, όπως προσφυώς έχει λεχθεί, παρά μόνον... στοχαστικοί παπαγάλοι.

Ανεξάρτητα όμως ως προς την ιδιοσύστασή τους, ο ψηφιακός μετασχηματισμός της οικονομίας και της κοινωνίας εξελίσσεται σε δύναμη αυτονόμησης πλείστων όσων συστημάτων της ζωής μας: στην οργάνωση της πολιτείας, της κοινωνίας, των επιχειρήσεων.

Το μείιζον ερώτημα είναι τι μπορούμε να κάνουμε;

Αν δεν μπορούμε βεβαίως να φρενάρουμε την εξέλιξη, που μάλλον (και) δεν θέλουμε, προκειμένου να μην καταστούμε νέοι «λουδίτες» και «δεινόσαυροι» της νέας εποχής, μπορούμε όμως να την πλαισιώσουμε με κανόνες που θα διασφαλίζουν τα απόλυτα θεμελιώδη του νομικού πολιτισμού μας. Τα ατομικά δικαιώματα και το δημοκρατικό πολίτευμα.

Μόνον έτσι η προμηθεϊκή φωτιά που ξεχύθηκε εδώ και 2 δεκαετίες κυρίως μπορεί να ελπίζει κανείς ότι δεν θα εξελιχθεί σε υπαρξιακή απειλή για τον άνθρωπο.

Αγαπητοί συνάδελφοι, η τεχνολογία χωρίς αμφιβολία, μεταμορφώνει τη φύση κα τον κόσμο μας με πρωτόγνωρους ρυθμούς.

Χαρακτηριστικά η πρώτη βιομηχανική επανάσταση (περ. 1760 μΧ, εφεύρεση ατμομηχανής) χρειάστηκε επώαση 2-3 αιώνων, η δεύτερη ένα σχεδόν αιώνα (περ. 1870 μΧ, ηλεκτρισμός, μηχανή εσωτερικής καύσης), η τρίτη το ίδιο (περ. 1970-2000 μΧ, ηλεκτρονικά, ρομποτική, web – internet, που άλλαξε τα φυσικά όρια του κόσμου μας), η τέταρτη (ΤΝ, big data, IoT, blockchain) όμως μόλις μιάμιση δεκαετία. Ο άνθρωπος διήνησε όλα τα στάδια από homo sapiens σε homo Faber και σήμερα σε homo Digitalis, μια και τα εργαλεία του και το περιβάλλον του είναι πια ψηφιακά.

Έτσι λοιπόν μόλις πριν 10 χρόνια η οργάνωση ενός συνεδρίου εμπορικολόγων με αντικείμενο τις σύγχρονες τότε εξελίξεις στο εμπορικό και το εταιρικό δίκαιο θα εξέταζε θεματικές, όπως η τότε νέο-αναπτυσσόμενη, λόγω της οικονομικής κρίσης του 2008, ανάγκη για Compliance και Risk λειτουργίες στην ανώνυμη εταιρεία, για τον κανόνα bjr, με επικέντρωση στις υποχρεώσεις που συνάδουν με την επιμελή άσκηση των καθηκόντων των διοικητικών οργάνων των εταιρειών. Η ψηφιοποίηση στην πιο δημιουργική της έκφανση (ΑΙ) θα ήταν παντελώς απούσα.

Σήμερα το τοπίο αλλάζει άρδην. Η corporate digital responsibility, η εταιρεία στον αυτόματο πιλότο γίνεται το υπ’ αριθμόν ένα θέμα, το ίδιο δε και η ψηφιακή μετάλλαξη του ρόλου των οργάνων της εταιρείας.

Συνάμα επηρεάζονται καθοριστικά οι αγορές που συνιστούν την conditio sine qua non του κεφαλαιοκρατικού συστήματος, τα δεδομένα δε του καθενός μας καθίστανται εμπόρευμα.

Η πρώτη ύλη της ψηφιακής μας εποχής είναι η πληροφορία και τα δεδομένα του καθενός μας.

Επηρεάζεται έτσι και η ίδια η ουσία των περιουσιακών στοιχείων της εταιρείας και του καθενός μας.

Ακόμη, απειλείται η λειτουργία των τραπεζών στον διαμεσολαβητικό τους ρόλο από τις Fin tec και τις μεγάλες δικτυακές ψηφιακές πλατφόρμες (gatekeepers κλπ), με συνέπεια να ανακύπτει τεράστια ανάγκη προσαρμογής και νέων κανόνων διακυβέρνησης.

Εξάλλου, το ρόλο της χρηματοδότησης αναλαμβάνει η παροχή εξειδικευμένων συμβουλών με τη μορφή πληροφορίας ή δεδομένων, που συνιστούν το νέο κεφάλαιο, στο οποίο προσβλέπουν οι επιχειρήσεις.

Έτσι, αλλάζει όχι μόνο ο τρόπος χρηματοδότησης, αλλά και η ουσία της.

Καθοριστικά επίσης επηρεάζεται ο ανταγωνισμός, που συνιστά τον πυρήνα του συστήματος της οικονομίας της αγοράς και ανακύπτει ανάγκη επαναπροσανατολισμού των κανόνων του, για να ανταποκριθεί στις προκλήσεις και ιδιομορφίες των ψηφιακών αγορών (gatekeepers power, νέες theories of harm, ecosystem effects, συσχέτιση με προστασία δεδομένων).

Ανακύπτει ακόμη ανάγκη αυξημένης προστασίας του καταναλωτή για τις ψηφιακές υπηρεσίες που του παρέχονται με διεύρυνση των κανόνων της ευθύνης των παρόχων, ιδιαίτερα των ψηφιακών πλατφορμών.

Τέλος, νέες εφαρμογές όπως τα smart contracts (που ούτε smart, ούτε και contracts είναι, αλλά αυτοεκτελούμενοι κώδικες ) και η τρισδιάστατη εκτύπωση, εισάγουν νέους τρόπους επιτάχυνσης της συναλλακτικής και παραγωγικής διαδικασίας.

Στο φόντο αυτού του επαναστατικού μετασχηματισμού των πάντων, το δίκαιο – και δη το εμπορικό που αφουγκράζεται όσο κανένας άλλος κλάδος δικαίου το σφυγμό της συναλλακτικής ζωής – δεν μπορεί να μείνει αμέτοχο. Αντιθέτως, καλείται να παίξει καθοριστικό ρόλο: να περιφρουρήσει τις αξίες του ανθρωποκεντρικού μας πολιτισμού, να θέσει όρια, να διαμορφώσει κανόνες ευθύνης και ισορροπίας, ώστε ο άνθρωπος να παραμείνει υποκείμενο του δικαίου και όχι αντικείμενο των αλγοριθμικών του απεικονίσεων.

Η σημερινή μας συνάντηση, με τη συμμετοχή 16 διακεκριμένων εισηγητών, επιχειρεί να αναδείξει τις νέες παραμέτρους της ψηφιακής εποχής για το εμπορικό δίκαιο και την οικονομική οργάνωση, όχι ως μελλοντικό ενδεχόμενο, αλλά ως πλήρως παρόντα μετασχηματισμό, που μας καλεί όλους – νομικούς, οικονομολόγους, τεχνολόγους – να σκεφθούμε, να ρυθμίσουμε, να οριοθετήσουμε.

Εμείς δε ειδικά ως λειτουργοί της επιστήμης του εμπορικού δικαίου, που βρίσκεται από πλευράς θεσμικού εποικοδομήματος στον πυρήνα της μετάλλαξης αυτής, πρέπει να την πλαισιώσουμε με νομικά και αξιακά αντίβαρα που να διασφαλίζουν ότι ο άνθρωπος δεν θα περάσει από κύριος σε υπηρέτη της Ιστορίας.

Σας ευχαριστώ

Ο ψηφιακός μετασχηματισμός στο δίκαιο της ΕΕ – μια γενική προσέγγιση

Μιχάλης-Θεόδωρος Μαρίνος

Ομ. Καθηγητής Νομικής Σχολής ΔΠΘ

Α. Η ψηφιακή στρατηγική της ΕΕ

Ι. Bασικές ιδιότητες μετασχηματικών ή αποδιοργανωτικών τεχνολογιών

Η ψηφιακή τεχνολογία χαρακτηρίζεται ως μετασχηματική (transformative) ή/και αποδιοργανωτική (dispruptive).

(i) Χαρακτηρίζεται από την ανασφάλεια ως προς τις πραγματικές επιπτώσεις και τους κινδύνους που απορρέουν από αυτήν, των οποίων η εξέλιξη είναι δύσκολα προγνώσιμη.

(ii) Διέπεται από την αμφιθυμία ως προς την κανονιστική αξιολόγησή τους.

(iii) Διακρίνεται από το δυναμικό μετασχηματισμού, νοούμενο ως την ικανότητα μιας ριζοσπαστικής, αποδιοργανωτικής τεχνολογίας να αλλάξει κοινωνικές πρακτικές, αξίες και κανόνες, πράγμα που με τη σειρά του αντανακλάται και στην αξιολόγηση της ίδιας της τεχνολογίας.

(iv) Χαρακτηρίζεται από την ικανότητα να εκτοπίζει προγενέστερες ανταγωνιστικές τεχνολογίες από την αγορά, να περιορίζει ή και να μειώνει την επικράτησή τους – παράδειγμα αποτελεί το έντυπο, ιδίως ο ημερήσιος τύπος στην σημερινή εποχή.

(v) Χαρακτηρίζεται από την ικανότητά να επηρεάζει κανονιστικές έννοιες και σχέσεις και να παρεμβαίνει στη σχέση μεταξύ είναι και δέοντος, όπου το είναι επιδρά στο δέον και αντιστρόφως.

(vi) Όμως η διαδικασία του ψηφιακού μετασχηματισμού δεν δημιουργεί μόνον νέες ευκαιρίες και καινοτομικά πλεονεκτήματα· ενέχει και σοβαρούς κινδύνους. Για τον λόγο αυτό απαιτούνται:

- τεχνολογική ρύθμιση στραμμένη στο μέλλον (future proof) και ρήτρες προσαρμογής και αναθεώρησης,

- ρυθμιστική επέμβαση ανάλογα με τον κίνδυνο: όσο μεγαλύτερος ο κίνδυνος, τόσο εντονότερες οι ρυθμιστικές υποχρεώσεις,

- νομικές υποχρεώσεις συμπεριφοράς στο μέτρο του τεχνολογικά εφικτού,

- τήρηση της αρχής ότι δεν επιτρέπεται να επιτευχθεί με τεχνικό τρόπο, αυτό που απαγορεύεται νομικά,

- τήρηση της αρχής ότι ό,τι απαγορεύεται στο αναλογικό περιβάλλον, απαγορεύεται και στο ψηφιακό, αρχή στην οποία οικοδομείται ο Καν. DSA,

- σχεδιασμός του τεχνολογικού ψηφιακού «προϊόντος» σύμφωνα με νομικές ρυθμίσεις και αξίες (Law by Technological Design),

- χρήση της τεχνολογίας προς επίτευξη νομικών στόχων,

- ενίσχυση της διαλειτουργικότητας και των ανοικτών ψηφιακών τεχνολογιών (οpen source) προς όφελος του ανταγωνισμού και της ελευθερίας των χρηστών,

- προστασία από περιορισμούς του ανταγωνισμού.

ΙΙ. Συγκλίσεις τεχνολογιών

Η έννοια της τεχνολογικής σύγκλισης σημαίνει ότι δύο ή περισσότερες τεχνολογίες υπάγονται σε μια γενική, βασική τεχνολογία. Ένα παράδειγμα διαφορετικών τεχνολογικών γραμμών δίδει η φωτογραφία, η οποία μετεξελίχθηκε στην κινηματογραφία, καθώς και η ραδιοφωνία, η οποία οδήγησε, με την ενσωμάτωση περισσότερων φορέων, στην καταγραφή του ήχου σε φίλμ και σε δίσκους (LP). Πλέον η τεχνολογία του φιλμ και της τηλεόρασης συνδέονται πλήρως μέσω της ψηφιοποίησης, όπως και η υπολογιστική τεχνική με την επικοινωνία της πληροφορίας.

Η ψηφιακή τεχνολογία οδηγεί σε συγκλίσεις οι οποίες καθιστούν ιδιαίτερα δυσχερή τη ρυθμιστική επέμβαση του δικαίου, ιδίως ως προς το χρονικό σημείο της παρέμβασης αλλά και ως προς την έκτασή της. Εν πρώτοις το κατώφλι μεταξύ του «εδώ» αναλογικού offline κόσμου –βασιζόμενου στον άνθρακα– και του «εκεί» ψηφιακού online κόσμου –βασιζόμενου στο πυρίτιο των μικροκυκλωμάτων (microchips)– όσο πάει και θολώνει. Αυτό, πάντως, δεν σημαίνει ότι κάποιο από τα δύο επικρατεί· το ψηφιακό εισβάλλει στο αναλογικό και αντιστρόφως. Πρόκειται για κάτι καινοφανές, που προσδιορίζεται με διάφορες ονομασίες όπως «πανταχού παρούσα υπολογιστική εργασία», «διαδίκτυο των πραγμάτων» και «διαδικτυακώς επαυξημένα πράγματα» (augmented reality). Στην πραγματικότητα όμως η «πληροφοριόσφαιρα» (infosphere) απορροφά πρωτίστως μέσω των έξυπνων κινητών τηλεφώνων, ολοένα και περισσότερο χώρο από το αναλογικό περιβάλλον και συμπλέκει ρόλους και αλληλεπιδράσεις.

Εκ δευτέρου δημιουργείται νέο μοντέλο παροχής δικτύων και υπηρεσιών. Αυτό το μοντέλο βασίζεται, μεταξύ άλλων, όχι μόνο στον παραδοσιακό εξοπλισμό ηλεκτρονικών επικοινωνιών και στους παρόχους δικτύων και υπηρεσιών, αλλά και σε ένα σύνθετο οικοσύστημα προμηθευτών υπολογιστικού νέφους, παρυφών (edges), περιεχομένου, λογισμικού και εξαρτημάτων. Τα παραδοσιακά όρια μεταξύ αυτών των διαφόρων παραγόντων γίνονται όλο και πιο θολά, καθώς αποτελούν μέρος αυτού που μπορεί να

περιγραφεί ως «υπολογιστική συνέχεια» (computing continuum): από τσιπ και άλλα εξαρτήματα για επεξεργαστές υψηλής ταχύτητας ενσωματωμένους σε συσκευές, έως υπολογιστική παρυφών που λειτουργεί συνεκτικά με κεντρικές υπηρεσίες υπολογιστικού νέφους και εφαρμογές που λειτουργούν με τεχνητή νοημοσύνη και διαχειρίζονται το δίκτυο. Αυτό επιτρέπει την ενσωμάτωση υπολογιστών παντού στο δίκτυο.

Ειδικά στις πλατφόρμες, ο χωρισμός μεταξύ υποκείμενης τεχνολογικής υποδομής, μεταφοράς και δεδομένων, δεν είναι πλέον δυνατός λόγω της ολοένα μεγαλύτερης δικτύωσης. Το αυτό ισχύει και μεταξύ των διαφόρων υπηρεσιών που μεταφέρονται και προσφέρονται από μια ψηφιακή υποδομή (IT-infrastructure). Οι συνεχείς εξελίξεις στα ηλεκτρονικά είδη ευρείας κατανάλωσης αίρουν τις διαχωριστικές γραµµές ανάµεσα στις ψηφιακές συσκευές. Οι υπηρεσίες συγκλίνουν και µετακινούνται από τον φυσικό στον ψηφιακό, επιγραμμικό κόσµο (online world), ούσες καθολικά προσβάσιµες από οποιαδήποτε συσκευή, είτε πρόκειται για έξυπνο τηλέφωνο (smartphone), επιπαλάµιο ή προσωπικό υπολογιστή, ψηφιακό ραδιόφωνο ή τηλεόραση υψηλής ευκρίνειας. Το έξυπνο κινητό (smartphone) έχει αναχθεί σε «γενικού σκοπού συσκευή», η οποία στηρίζεται στο δίκτυο της κινητής τηλεφωνίας, το διαδίκτυο και το υπολογιστικό νέφος καθώς και στους άπειρους παρόχους εφαρμογών (apps). Ειδικά το παράδειγμα του έξυπνου τηλεφώνου (smartphone) κάνει τις τεχνολογίες που ενσωματώνει παντοδύναμες, διότι υπάρχει μια συσκευή με πολλούς σκοπούς και χρήσεις, η οποία συνεχώς αποσπά την (πολυδιασπασμένη) προσοχή του χρήστη του. Δύσκολα θα παραιτηθεί ο χρήστης από μια εξ αυτών των χρήσεων, αποδεχόμενος και την εκπλήρωση λιγότερων σκοπών, με αποτέλεσμα τη διαρκή αύξηση της υπαρξιακής σχεδόν εξάρτησής του από το έξυπνο τηλέφωνο, ιδίως για την πρόσβαση του στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, σε μηχανές αναζήτησης, σε αυτόματες εφαρμογές τεχνητής νοημοσύνης και ποικίλες διαφορετικές εφαρμογές (apps).

Δίπλα στην ήδη μνημονευθείσα διάκριση μεταξύ αναλογικών και ψηφιακών αγαθών, με ενδιάμεση κατηγορία τα πράγματα με ψηφιακά στοιχεία, προστίθεται μια σειρά άλλων παραδειγμάτων «θόλωσης» ορίων. Πορώδη είναι τα όρια μεταξύ υλικού (hardware) και λογισμικού (software), εξ ου και η ανάδειξη της έννοιας του υλικολογισμικού. Η έννοια του προϊόντος κατά τη νέα Οδηγία για την ευθύνη από ελαττωματικά προϊόντα διευρύνεται στον ηλεκτρισμό και πλέον στο λογισμικό, όπου ο όρος «προϊόν» περιλαμβάνει την ηλεκτρική ενέργεια, τα ψηφιακά κατασκευαστικά αρχεία και

το λογισμικό. Τα όρια μεταξύ ψηφιακού περιεχομένου και ψηφιακής υπηρεσίας αίρονται. Έτσι λ.χ. επιχειρηματικές πλατφόρμες που παρέχουν άνευ χρηματικού αντιτίμου («δωρεάν») ψηφιακές υπηρεσίες στους καταναλωτές, προσελκύουν διαφημιζόμενους μέσω της ανάλυσης και επεξεργασίας των προσωπικών δεδομένων που συλλέγουν από τους καταναλωτές, οι οποίοι στην άλλη μεριά της πλατφόρμας αντιπαρέχουν τα προσωπικά δεδομένα τους για να αποκτήσουν πρόσβαση στις υπηρεσίες της πλατφόρμας από τις «δωρεάν» υπηρεσίες (καταναλωτής ως ο βασικός προμηθευτής προσωπικών δεδομένων).

Oι ρόλοι μεταξύ καταναλωτή και επιχείρησης τέμνονται (prosumer). Ο χρήστης ψηφιακού περιεχομένου (user generated content, UGC) και ψηφιακών υπηρεσιών είναι καταναλωτής (consumer) και επιχείρηση (producer), μια τάση αυξανόμενη στο ψηφιακό περιβάλλον, η οποία δημιουργεί συγκρούσεις συμφερόντων. Στο περιβάλλον του λογισμικού ανοιχτού κώδικα (open source code), πολλοί χρήστες είναι επίσης προγραμματιστές. Χρησιμοποιούν το λογισμικό και ταυτόχρονα συμβάλλουν στην περαιτέρω ανάπτυξη γράφοντας κώδικα, αναφέροντας σφάλματα ή δημιουργώντας τεκμηρίωση. Σε εγχειρήματα όπως η Wikipedia, οι χρήστες συμβάλλουν ενεργά στη δημιουργία και συντήρηση περιεχομένου. Καταναλώνουν πληροφορίες και ταυτόχρονα είναι παραγωγοί που γράφουν και επεξεργάζονται άρθρα (crowdsourcing projects).

Η ψηφιοποίηση υπονομεύει σταδιακά τη διαχωριστική γραμμή μεταξύ αγοράς και κοινωνίας, πράγμα εμφανές στον Καν. DSA (Digital Services Act). Περαιτέρω αίρει την διάκριση μεταξύ καταναλωτή και πολίτη, δεδομένου μάλιστα ότι κάθε επαφή του με οιαδήποτε πλατφόρμα συνοδεύεται από την συλλογή και την αλγοριθμική επεξεργασία του προσωπικών δεδομένων του. Για παράδειγμα, όταν τα φυσικά πρόσωπα χρησιμοποιούν μέσα κοινωνικής δικτύωσης, καταναλώνουν ψηφιακό περιεχόμενο και ψηφιακές υπηρεσίες, αλλά συμβάλλουν επίσης στον δημόσιο διάλογο και ασκούν την ελευθερία έκφρασής τους. Στο νομικό επίπεδο γεννάται δε το ερώτημα αν η διαρκής αναφορά πολλών Κανονισμών στα θεμελιώδη δικαιώματα (λ.χ. DSA, Καν. 2024/900 για την πολιτική διαφήμιση και Καν. ΤΝ), “πόσο καταναλωτή και πόσον πολίτη περιέχει”. Τέλος η διάκριση μεταξύ προσωπικών και μη δεδομένων καθίσταται ρευστή με την άρση της ανωνυμοποίησής τους βάσει της ίδιας της τεχνολογίας.

Στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης παρατηρείται μια οιονεί αυτόματη σύγκλιση μεταξύ αλήθειας περιεχομένου και γνώμης του εκφέροντος, όπου τα γεγονότα είτε εκλαμβάνονται ως απολύτως αληθή, αν και ψευδή (fake news), είτε είναι απλώς αδιάφορα ή και ενοχλητικά για την εκφορά της γνώμης. Είχε προηγηθεί η σύμμειξη μεταξύ των παραδοσιακών ορίων μεταξύ ιδιωτικής και δημόσιας επικοινωνίας όπως και η διαχω-

ριστική γραμμή μεταξύ της ιδιωτικής και της δημόσιας χρήσης, συνδυαζόμενη με το «παράδοξο της ιδιωτικότητας». Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δεν φορτώνουν και μεταδίδουν περαιτέρω την παραγωγή υποκειμενικών απόψεων και προσωπικών «μικροκόσμων» αλλά προσδίδουν σε αυτές τις «νησίδες επικοινωνίας» τον χαρακτήρα παράλληλων δημοσιοτήτων και μιας πολυδιασπασμένης δημόσιας γνώμης. Αποτέλεσμα είναι η ταύτιση μεταξύ της υποκειμενικής άποψης και της αλήθειας γεγονότων ή η πλήρης υποκατάσταση των δεύτερων από την πρώτη. Τα παραδοσιακά μέσα όπως ο τύπος, η τηλεόραση και το ραδιόφωνο συγχωνεύονται όλο και περισσότερο με τα ψηφιακά μέσα. Οι ειδησεογραφικές πύλες (portals) προσφέρουν περιεχόμενο κειμένου, βίντεο και ήχου και πολλές εφημερίδες διαθέτουν ψηφιακές εκδόσεις. Τέλος, τα όρια μεταξύ ανθρώπου και μηχανής στο γνωστικό (cognitive) πεδίο [τεχνητή νοημοσύνη (ΑΙ), ρομποτική] δεν είναι πλέον άκαμπτα.

IIΙ. Το χρονικό σημείο της ρυθμιστικής επέμβασης: τo δίλημμα του Collingridge

Ο ενωσιακός νομοθέτης μπορεί να κατακριθεί για εξαιρετικά αργά νομοθετικά αντανακλαστικά, αλλά η τεχνολογική πραγματικότητα, όπως τόσο συχνά αποτυπώνεται στη νομική αντίδραση του δικαίου στην τεχνολογία, είναι ο λαγός πίσω από τον οποίο τρέχει η χελώνα του δικαίου. Η καθυστέρηση δεν είναι τυχαία, αλλά απορρέει από τη βασική συναλλακτική ελευθερία και την ελευθερία καινοτομίας που ισχύει. Kάθε έννομη τάξη αντιμετωπίζει το δίλημμα του Collingridge σύμφωνα με το οποίο οι συνέπειες μιας τεχνολογίας είναι εύκολα προβλέψιμες, μόνον όταν η τεχνολογία χρησιμοποιείται ήδη σε μεγάλη έκταση και έχει γίνει κοινωνικά αποδεκτή. Ωστόσο, στο στάδιο αυτό η τεχνολογία έχει ήδη καθιερωθεί και δύσκολα αλλάζει, όταν ο νομοθέτης αποφασίζει ex post να τη ρυθμίσει. Συνοπτικά ο νομοθέτης δεν επιθυμεί να αντιδράσει ούτε τόσο γρήγορα για να μην ανακόψει την τεχνική πρόοδο ούτε τόσο αργά, ώστε η παρέμβαση του να είναι περιττή. Αυτό καθιστά κατανοητή την συχνά αδίκως χαρακτηριζόμενη «καθυστερημένη» επέμβαση του δικαίου (legal lag), που στην ουσία αποτελεί αντιδραστική (reactive) και όχι προληπτική (proactively) ρύθμιση, αλλά δείχνει και τα όρια μιας προληπτικής ρύθμισης (ευρωπαϊκό μοντέλο) ή μιας αμιγώς ex post επέμβασης (αμερικανικό μοντέλο κατασταλτικής επέμβασης). To ότι το δίκαιο επεμβαίνει καθυστερημένα δεν μεταβάλλει τον κομβικό ρυθμιστικό ρόλο της έννομης τάξης ούτε οδηγεί αυτόματα στην υπερημερία του ενωσιακού νομοθέτη, ο οποίος άλλωστε δεν είναι υποχρεωμένος να αντιδρά σε κάθε τεχνολογική εξέλιξη. Το προπεριγραφέν δίλημμα είναι μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις που αντιμετωπίζει οποιοδήποτε εγχείρημα ex post ρύθμισης της καινοτομίας και τα όρια της ρυθμιστικής επέμβασης στην τεχνολογία.

H λεγόμενη κοινωνικά υπεύθυνη καινοτομία (responsible innovation), όπου η καινοτομία συμβαδίζει με τον έλεγχό της (technology governance) υλοποιείται εξαιρετικά δύσκολα, ισοδυναμώντας προς τον τετραγωνισμό του κύκλου. Ούτε η ρυθμιστική επέμβαση του δικαίου είναι δυνατόν να πρέπει να ακολουθεί το δόγμα ότι «τα αποτελέσματα της επέμβασης πρέπει να είναι πλήρως ορισμένα». Ο νομοθέτης ελλείψει δυνατότητας ακριβούς πρόβλεψης αρκείται σε πιθανολόγηση.

IV. Έκταση και ένταση της ρύθμισης (υπερρύθμιση και υπορρύθμιση)

Kάθε κρατική ρυθμιστική επέμβαση κινείται μεταξύ αποφυγής τόσο της υπερρύθμισης (overregulation) όσο και της υπορρύθμισης (underregulation), μεταξύ εστίασης στην «χθεσινή» τεχνολογία και την μελλοντική. O νομοθέτης αντιμετωπίζει ένα άλυτο δίλημμα. Αφενός, η αυξανόμενη χρήση πολύπλοκων αλγορίθμων που χρησιμοποιούν οι πλατφόρμες φέρνει τον νομοθέτη αντιμέτωπο με το καθήκον του να περιορίσει τους δυνητικούς κινδύνους από αυτές με μελλοντοστραφή και ανθρωποκεντρική προσέγγιση. Αφετέρου ο νομοθέτης αντιμετωπίζει την συνταγματικά κατοχυρωμένη ελευθερία δράσης και την επιχειρηματική ελευθερία των πλατφορμών (άρθρο 16 Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ), που επεξεργάζονται μεγάλα δεδομένα, διαμορφώνοντας μια αλυσίδα δημιουργίας αξίας από την οποία έμμεσα ωφελείται, ασφαλώς η τεχνολογική καινοτομία, αλλά και η κοινωνία στο σύνολό της. Μια «υπερβολική» νομοθετική ρύθμιση ενέχει τον κίνδυνο να περιορίσει κομβικές και μελλοντικά κρίσιμες τεχνολογίες, και με δυσμενή, μεταξύ άλλων, γεωπολιτική αντανάκλαση. Αυτό ακριβώς το δίλημμα αντιμετωπίζει και η ρύθμιση της ΤΝ με τον Καν. 2025/1689. Πρόκειται για ένα παράδειγμα «υπερβολικής ρύθμισης», όχι ιδιαίτερα ευνοϊκής στην καινοτομία και τις επενδύσεις, προφανώς υπαγορευθείσας από μια κοστοβόρα, τελειοθηρική (“catch-all”) και «δυστοπική» εξωνομική προσέγγιση.

V. Νομική προσαρμογή στον ψηφιακό μετασχηματισμό και αντίστροφα

Η προσαρμογή και η καινοτομία των νομικών κανόνων και των ρυθμιστικών καθεστώτων είναι απαραίτητες, πρώτον, για τη διευκόλυνση του ψηφιακού μετασχηματισμού, διότι οι ισχύοντες κανόνες ενδέχεται επίσης να εμποδίσουν τις ψηφιακές καινοτομίες, και δεύτερον, αφενός για τη στροφή της διαδικασίας τεχνολογικής και οικονομικής προόδου προς μια κατεύθυνση που οδηγεί σε υψηλότερη ευημερία για τους καταναλωτές και χρήστες των ψηφιακών υπηρεσιών, αφετέρου για τη διασφάλιση της συμβατότητάς τους με τις βασικές αξίες της κοινωνίας.

VI. H παρούσα φάση της ψηφιακής προσαρμογής

Στην πρώτη περίοδο ψηφιακής προσαρμογής, αναλογικά μηχανήματα και διαδικασίες γίνονται ψηφιακές, το λογισμικό και οι ψηφιακές βάσεις δεδομένων ανάγονται νομικά σε νέα αγαθά (εποχή λογισμικού). Το διαδίκτυο ήρθε με μια υπόσχεση να είναι ένας ελεύθερος χώρος, ανοικτός σε όλους. Ένα μέσο επικοινωνίας που θα διευκόλυνε την γνώση, θα αύξανε την εμπιστοσύνη και θα προκαλούσε τα αντιδημοκρατικά πολιτεύματα πολλών κρατών. Μετά τριάντα χρόνια λειτουργίας του διαδικτύου οι προσδοκίες αυτές διαψεύσθηκαν πλήρως και η εικόνα είναι εντελώς διαφορετική.

H δεύτερη περίοδος της ψηφιακής τεχνολογίας από το 2005 και μετά χαρακτηρίζεται:

(i) από την πανταχού παρουσία του διαδικτύου (ubiquity) και της υπολογιστικής δύναμης (cloud, ubiquitous computing), τη ραγδαία αύξηση της υπολογιστικής δύναμης και αποθήκευσης δεδομένων, την πλήρη εμπορευματοποίηση αυτών μέσω της στοχευμένης διαφήμισης με αντάλλαγμα τα προσωπικά δεδομένα των χρηστών, τη διασύνδεση ανθρώπων με μηχανές και τη διασύνδεση μηχανών μεταξύ τους, αλλά πρωτίστως την τεράστια παραγωγή δεδομένων (datification).

(ii) «Τα δεδομένα βρίσκονται στο επίκεντρο αυτού του μετασχηματισμού» είτε είναι προσωπικά δεδομένα είτε όχι, ενώ τα όρια μεταξύ της offline και της online ζωής μετατοπίζονται διαρκώς υπέρ της δεύτερης (online world) δημιουργώντας μια καινοφανή υβριδική κατηγορία (onlife ή infosphere).

(iii) Tα προσωπικά δεδομένα έχουν αναχθεί σε «νόμισμα» του διαδικτύου. Γενικότερα τα προσωπικά και μη δεδομένα αποκτούν τεράστια σημασία για τα συστήματα ΤΝ.

(iv) Οι ψηφιακές πλατφόρμες, ιδίως διαμεσολαβητικές, κοινωνικά δίκτυα και άλλες ψηφιακές υπηρεσίες, καθώς και το διαδίκτυο, ανάγονται σε βασικές υποδομές (infrastructures) του ψηφιακού πλέον κόσμου, στον οποίο λειτουργούν παγκοσμίως και διαρκώς.

(v) Η ρυθμιστική φιλελεύθερη στάση της πρώτης φάσεως εγκαταλείπεται βαθμιαία υπέρ μιας αποφασιστικής κρατικής παρέμβασης, τόσο σε σχέση με τις πλατφόρμες όσο και σε σχέση με την τεχνητή νοημοσύνη.

(vi) H αλλαγή αυτή πολιτικής απηχεί την κοινή γνώμη στην ΕΕ ότι η δημοκρατία δεν μπορεί να εγκαταλειφθεί μόνον στην ελευθερία του λόγου και τους εκούσιες κώδικες δεοντολογίας των πλατφορμών (Καν. DSA και Καν. 2024/900 σχετικά με τη διαφάνεια και τη στόχευση της πολιτικής διαφημιστικής προβολής) ούτε στο αργό ex post επεμβαίνον δίκαιο του ανταγωνισμού (DMA). H μεταστροφή αυτή οφείλεται και στην αναδυόμενη δικαιοπολιτική αρχή της ψηφιακής κυριαρχίας (digital sovereignty), η οποία αποτυπώνεται και στον ΓΚΠΔ. Η έννοια αυτή καταδεικνύει την ανάγκη η ΕΕ να κρατήσει ή να ανακτήσει την ελευθερία να προβαίνει στις δικές της επιλογές σε σχέση με τον ψηφιακό μετασχηματισμό, μειώνοντας την εξάρτηση από τις ΗΠΑ και την Κίνα.

VII. H νομοθετική απάντηση της ΕΕ στον ψηφιακό μετασχηματισμό

Η ΕΕ από το 2015 απαντά στις προκλήσεις του ψηφιακού μετασχηματισμού με τεράστια σε έκταση και βάθος ρύθμιση, η οποία αποτυπώνεται σε πολυάριθμες και εκτενείς ρυθμιστικές πράξεις (Κανονισμοί, μερικοί αποκαλούμενοι και «Πράξεις», ή Οδηγίες). Η ρυθμιστική αυτή επέμβαση, αρχίζοντας από τον Γενικό Κανονισμό για την Προστασία των Προσωπικών Δεδομένων (ΓΚΠΔ), εκτείνεται σε μια σωρεία ζητημάτων σε διάστημα οκτώ μόλις ετών, χρόνο ρεκόρ για τη νομοθετική διαδικασία της ΕΕ. Χαρακτηριστικό παράδειγμα πρωτοφανούς ταχύτητας αποτέλεσαν οι δύο βασικοί δίδυμοι Κανονισμοί [«Πράξεις» DMA (Digital Markets Act) και DSA (Digital Services Act], οι Κανονισμοί Data Act, Digital Governance Act (DGA) και o Καν. για την Τεχνητή Νοημοσύνη (Καν. 2024/1968), όπου η νομοθετική διαδικασία διήρκεσε μόλις δύο έτη, χρόνος εξαιρετικά βραχύς για τα δεδομένα της ΕΕ, ο οποίος συγχρόνως αποδίδει και μια ευρεία πολιτική συναίνεση αλλά και επισύρει τον ψόγο ότι εν προκειμένω η νομική ρύθμιση χρησιμοποιείται ως όπλο εναντίον αμερικανικών και κινεζικών ψηφιακών κολοσσών («weaponization of regulation»).

Χωρίς να εμβαθύνει κανείς ιδιαίτερα στην έννοια της νομικής ρύθμισης της αγοράς η επέμβαση του δικαίου με την μορφή αυτή (regulation) δικαιολογείται δικαιοπολιτικά, όταν υπό ένα σύστημα ελεύθερης αγοράς αποτυγχάνει η ίδια η συμμετοχή επιχειρήσεων και καταναλωτών σε αυτήν είτε επειδή υπάρχει πληροφοριακή ασυμμετρία με παράδειγμα την προστασία του καταναλωτή –και γενικότερα του χρήστη– έναντι των επιγραμμικών πλατφορμών είτε συστημικοί κίνδυνοι στην κοινωνική ή την πολιτική τάξη (παράδειγμα αποτελεί ο Καν. DSA και ο Καν. 2024/900 για την πολιτική διαφήμιση) και στον ανταγωνισμό [Καν. DMA (Digital Markets Act) και P2B (Καν. 1150/2019).

Οι βασικές υποδομές, τα προγράμματα ηλεκτρονικού υπολογιστή και τα τεχνικά πρότυπα που επιτρέπουν στον κυβερνοχώρο (cyberspace) να λειτουργεί δημιουργούνται από «τεχνικούς», επιχειρήσεις μπορούν να περιγραφούν συλλήβδην ως ψηφιακός κώδικας (code). Αυτό και μόνον το χαρακτηριστικό ανάγει την ψηφιακή υποδομή σε πολιτική υποδομή. Αλλά και γενικότερα η τεχνολογία έχει πολιτική διάσταση, διότι θεμελιώνει και παρέχει δύναμη. Η αρχιτεκτονική του Internet και η δυνατότητά του να επιβάλλει στους χρήστες του ορισμένα ρυθμιστικά αποτελέσματα μέσω των αξιολογικών παραμέτρων που το ίδιο θέτει είναι άλλο ένα τέτοιο παράδειγμα· το ίδιο ισχύει και για τον σχεδιασμό και τη λειτουργία κάθε πλατφόρμας, συμπεριλαμβανομένων και των διεπαφών της (users’ interfaces). Η ιδιωτική ρύθμιση και η αυτοοργάνωση (self-organization) κλείνει ή υποκαθιστά το ελλείπον κανονιστικό κενό (self-constitutionalizing regime), λ.χ. internet, lex mercatoria, lex sportiva, lex electronica). Μηχανικοί και προγραμματιστές λειτουργούν ως δημιουργοί ιδιωτικών «κανόνων» συμπεριφοράς. Το διαδίκτυο είναι το καλύτερο παράδειγμα, το οποίο δημιουργήθηκε παράλληλα και ανεξάρτητα από έννομες τάξεις, όπως και η οργάνωση των ονομάτων χώρου (domain names).

Ωστόσο, εν όψει της σημασίας του διαδικτύου, οι αποφάσεις για την αρχιτεκτονική και τη λειτουργία του αποκτούν πολιτική σημασία με επιδράσεις στην πολιτική, την οικονομία και την κοινωνία. Τεχνολογικές αποφάσεις δεν έχουν μόνον τεχνολογικές συνέπειες αλλά και απτή πολιτική, και ιδίως γεωπολιτική, διάσταση. Αυτό σημαίνει ότι κάθε ρυθμιστική επέμβαση πρέπει να λαμβάνει υπ’ όψιν και τον πολιτικό χαρακτήρα της ψηφιακής τεχνολογίας, ιδίως στην επικοινωνία, τον δημοκρατικό διάλογο και τα θεμελιώδη δικαιώματα, τον ανταγωνισμό και την καινοτομία, αλλά και άλλες γεωπολιτικές παραμέτρους. Τέτοιοι κίνδυνοι απαιτούν ειδική ρύθμιση, ώστε να εναρμονισθεί το ιδιωτικό προς το δημόσιο συμφέρον. Η εναρμόνιση μεταξύ ιδιωτικού και δημοσίου συμφέροντος ή, με ρυθμιστικούς όρους, μεταξύ αγοράς (private ordering) και ρυθμιστικής επέμβασης (public choice), αποτυπώνεται σε περισσότερες σχέσεις: P2P (Private to Plattform), B2P (Business to Plattform), B2B (Business to

Business), B2C (Βusiness to Consumer), B2G (Business to Government), G2B (Government to Business) P2G (Private to Government).

VΙII. H ενωσιακή ρύθμιση ως νομοθετικό τόλμημα

Στις σύγχρονες οικονομίες η τεχνολογική αλλαγή δεν είναι αυτοσκοπός αλλά ζωτικό τμήμα της οικονομικής δραστηριότητας στις αγορές. Υπό την θεώρηση του Hayek για τον ανταγωνισμό και την αντίληψη του ανταγωνισμού ως διαδικασίας καινοτομίας και απομίμησης (Schrumpeter), η οικονομική και επιχειρηματική δραστηριότητα εκλαμβάνεται ως μια διαρκής διαδικασία δοκιμής και λάθους (trial and error). Η διαδικασία αυτή συνοδεύεται από τη νομοθετική συν-εξέλιξη (co-evolution) της έννομης τάξης στο γενικότερο πλαίσιο της συν-εξέλιξης τεχνολογίας και κοινωνίας. Η παράλληλη αυτή εξέλιξη δημιουργεί καινοφανείς και ακόμα αδιευκρίνιστες σε βάθος σχέσεις μεταξύ μέχρι τώρα απομακρυσμένων νομικών κλάδων. Το ενοχικό δίκαιο συμπλέκεται με το δίκαιο των προσωπικών δεδομένων, το δίκαιο των προσωπικών δεδομένων με το δίκαιο της προστασίας του καταναλωτή, το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας με την καινοτομία (για παράδειγμα στην περίπτωση του data mining), το δίκαιο του ανταγωνισμού, γενικότερα διευρυνόμενο με την ασύμμετρη εποπτεία των ψηφιακών παρόχων, συμπλέκεται με το δίκαιο των προσωπικών και μη προσωπικών δεδομένων και τα θεμελιώδη δικαιώματα με τη ρύθμιση της τεχνητής νοημοσύνης.

Είναι επόμενο ότι η ενωσιακή νομοθεσία για τον ψηφιακό μετασχηματισμό διέπεται περισσότερο από τον πειραματισμό στη «ρυθμιστική δοσολογία» και λιγότερο από την βαθύτερη γνώση των «καλύτερων κανόνων» για την επίλυση των μυριάδων προβλημάτων που δημιουργεί η ψηφιακή τεχνολογία. Η αντίληψη αυτή συνδέεται τόσο με την αδυναμία πλήρους πρόβλεψης των συνεπειών μιας αποδιοργανωτικής τεχνολογίας όσο και με την αμφιθυμία κρίσης που την χαρακτηρίζει, δυσκολεύοντας σημαντικά μια μελλοντική ρύθμιση.

ΙΧ. Οι στόχοι της ενωσιακής ψηφιακής στρατηγικής – η ανθρωποκεντρική προσέγγιση

Η ψηφιακή στρατηγική της ΕΕ αναπτύσσεται στην δεκαεξασέλιδη Ανακοίνωση για τη διαμόρφωση του ψηφιακού μέλλοντος της Ευρώπης, η οποία δημοσιεύθηκε στις 19.2.2020. Η ΕΕ κτίζει το ρυθμιστικό μηχανισμό του ψηφιακού μετασχηματισμού με προσανατολισμό σε δικαιώματα (right driven model) και αξίες, όπως είναι η δημοκρατία και η θεμιτή, σύμφωνη με την καλή πίστη συμπεριφορά (fairness). Η ρυθμιστική επέμβαση οφείλει να σέβεται τα ατομικά δικαιώματα των πολιτών–χρηστών, να διατηρεί τις δημοκρατικές δομές της κοινωνίας και να εξασφαλίζει μια «δίκαιη» συμμετοχή στις ωφέλειες που απορρέουν από την ψηφιακή οικονομία.

Αυτό πρακτικά σημαίνει:

(i) Ότι η τεχνολογία έχει όριο στην πολιτική αυτονομία των πολιτών και την προστασία των χρηστών–καταναλωτών.

(ii) Ότι η ευρωπαϊκή προσέγγιση στηρίζεται στο προβάδισμα του δικαίου έναντι της τεχνολογίας (rule of law) και απορρίπτει την τεχνο-φιλελεύθερη (techno-libertarian). Πρόκειται για οπτική γωνία του ψηφιακού καπιταλισμού (data or platform capitalism), η οποία απαιτεί τη μεγαλύτερη δυνατή ελευθερία στην τεχνολογία, άρα, αντίστοιχα, και τη μεγαλύτερη δυνατή συρρίκνωση της κρατικής επέμβασης στον ψηφιακό μετασχηματισμό, προς όφελος της μη ρυθμιζόμενης ελευθερίας του ατόμου. Η εν λόγω προσέγγιση διέπεται από την προσήλωση στο μηχανισμό της αγοράς, τον εξαιρετικά περιορισμένο ρόλο της ρυθμιστικής επέμβασης («hands-off philosophy») και τη σχεδόν θρησκευτική προσήλωση στην καινοτομία (innovation driven approach), συμπληρώνεται δε από την ιδεολογική θέση ότι η επέμβαση στην οικονομία θέτει σε κίνδυνό την ατομική ελευθερία και ότι η τεχνολογία θα λύσει όλα τα προβλήματα (technology fix). Η ρυθμιστική παρέμβαση, αν υπάρχει, επέρχεται ex post και όχι ex ante [“innovate first and clean up the mess (if any) later»] και θεωρείται ότι βλάπτει εξ ορισμού σχεδόν την καινοτομία, ενώ η παραβίαση της ιδιωτικότητας και η εκμετάλλευση προσωπικών δεδομένων θεωρείται ως μια αναπόφευκτη παρενέργεια.

Πράγματι, το αμερικανικό μοντέλο κατάστησε δυνατή την εκρηκτική ανάπτυξη της Silicon Valley και άλλαξε τον κόσμο· η ίδια η Ευρωπαϊκή Ένωση, αλλά και πολλοί ερευνητές, αναγνωρίζουν την αδιαμφισβήτητη ικανότητά του να προωθήσει την τεχνολογική ανάπτυξη. Ωστόσο, αυτό επιτελέσθηκε και επιτελείται σε βάρος της ιδιωτικότητας, όπως δείχνει το παράδειγμα των προσωπικών δεδομένων ως αντίτιμο σε σύμβαση προμήθειας ψηφιακού περιεχομένου ή ψηφιακής υπηρεσίας (Οδ. 2019/770) και η στοχευμένη εξατομικευμένη διαφήμιση, των ατομικών δικαιωμάτων, της αξιοπρέπειας του ανθρώπου, της πολιτικής αυτονομίας και της δημοκρατίας. Αντίθετα, ακριβώς αυτά αποτέλεσαν τα κριτήρια που σε ενωσιακό επίπεδο προσδιόρισαν ιδιαίτερα τον Καν. για τις Ψηφιακές Υπηρεσίες και τον Καν. για την ΤΝ. Γενικότερα η ιδέα της αυτόματης ρύθμισης των (ψηφιακών) αγορών, η οποία δίδει το απόλυτο προβάδισμα στην ελευθερία του λόγου, είναι ξένη προς το ρυθμιστικό πλαίσιο της ενωσιακής ρύθμισης και γενικότερα κάθε κρατικής ρυθμιστικής επέμβασης, λ.χ. στους τομείς της ενέργειας, των τηλεπικοινωνιών κ.ά.

(iii) Ότι, ωστόσο, θα ήταν λάθος να δημιουργηθεί η εντύπωση ότι η πολιτική της ΕΕ στον ψηφιακό μετασχηματισμό απεμπολεί την οικονομία της αγοράς και έχει μόνον «αμυντικό» χαρακτήρα, όπως στον ΓΚΠΔ και τον Καν. ΤΝ. Μια τέτοια προσέγγιση συρρικνώνει το ενωσιακό δίκαιο του ψηφιακού μετασχηματισμού στην αντιμετώπιση αποκλειστικά και μόνον των τεχνολογικών κινδύνων. Ένα τέτοιο πόρισμα εν όψει της ακολουθούμενης ψηφιακής αυτονομίας που η ΕΕ επιδιώκει, με κύρια παραδείγματα τον Καν. για τα μικροκυκλώματα (Micrοchip Act) αλλά και τον Καν. DMA (Digital Markets Act), είναι εν μέρει μόνον είναι ακριβές. Πολλές διατάξεις των σχετικών Κανονισμών στηρίζονται στην ιδιωτική αυτονομία και τη σύμβαση, λ.χ. οι Καν. DMA, DGA, Data Act. Παγίως η στρατηγική της ΕΕ επιδιώκει να σχηματίσει μια ψηφιακή ενιαία αγορά, λόγος για τον οποίο έχει χαρακτηριστεί ως το κυρίαρχο παράδειγμα ενός

νέου φιλελευθερισμού στην Ευρώπη. Κύριος στόχος της εξακολουθεί να είναι ενίσχυση του διενωσιακού ανταγωνισμού και της ενωσιακής αγοράς.

Χ. Bασικές παράμετροι που προσδιορίζουν τη ρυθμιστική προσέγγιση

Η ρυθμιστική προσέγγιση της ΕΕ προσδιορίζεται σιωπηρά από δύο παραμέτρους. Πρώτον, τα δεδομένα που παράγει η ΕΕ δεν «κατέχονται» από ευρωπαίους πολίτες, αλλά από τρίτες εκτός ΕΕ επιχειρήσεις πλατφόρμες, λ.χ. Facebook (Meta), οι οποίες και τα επεξεργάζονται για ίδιο επιχειρηματικό όφελος. Δεύτερον, η καινοτομία στο ψηφιακό περιβάλλον, ιδίως η ανάπτυξη της ΤΝ (τεχνητής νοημοσύνης) προωθείται πρωτίστως εκτός ΕΕ, όπως φαίνεται και από τον ανταγωνισμό για την ΤΝ, όπου ο ρόλος της περιορίζεται σε εκείνον του χρήστη όμως σε μια ενιαία αγορά σχεδόν 500 εκ. ανθρώπων. Ο ευρωπαίος χρήστης υπηρεσιών πλατφόρμας χρησιμοποιεί σχεδόν αποκλειστικά αμερικανικές εταιρίες. Συνεπώς, σχεδόν κάθε ρυθμιστική επέμβαση του ενωσιακού νομοθέτη μπορεί να θεωρηθεί επίθεση στην καινοτομία και χρήση νομικών όπλων καταπολέμησής της («weaponization of regulation»).

Η θέση ότι «ο ψηφιακός μετασχηματισμός μπορεί να λειτουργήσει μόνο αν λειτουργεί για όλους και όχι μόνο για λίγους» είναι κεντρικής σημασίας. O σκοπός των ψηφιακών Κανονισμών, συμπεριλαμβανομένου και του Καν. ΤΝ είναι να ρυθμίσουν την ψηφιακή τεχνολογία σύμφωνα με μια ανθρωποκεντρική και κοινωνική προσέγγιση. Η ενωσιακή προσέγγιση καθοδηγείται από μια δυσπιστία στην αυτόματη λειτουργία της αγοράς, η οποία απαιτεί σε πολλές περιπτώσεις μια ρυθμιστική κρατική παρέμβαση.

Η νομική ρύθμιση έχει ex ante προληπτικό χαρακτήρα (Κανονισμοί DMA, DSA, Καν. ΑΙ, DGA, Data Act και ΓΚΠΔ). H προληπτικώς δρώσα ρύθμιση προλαμβάνει αντί να αποζημιώνει. H μορφή αυτή προληπτικής προστασίας διακρίνεται από την προσήλωσή στην δίκαιη κατανομή των ωφελειών λ.χ. από τα μη προσωπικά δεδομένα που προκύπτουν από συσκευές του διαδικτύου των πραγμάτων και από την αόριστη νομική έννοια της “fairness”, νοούμενης ως διανεμητικής δικαιοσύνης. H έννοια αυτή -ειδικά στον ψηφιακό τομέα- κινείται μεταξύ δικαίου κατά των περιορισμών του ανταγωνισμού, αθέμιτου ανταγωνισμού και ελέγχου ΓΟΣ

Από άποψη αντικειμένων εστιάζει στα δεδομένα (προσωπικά και μη), στις πλατφόρμες, την τεχνητή νοημοσύνη και στην ασφάλεια κρίσιμων υποδομών και συστημάτων.

B. Η ενωσιακή ρύθμιση: επέμβαση στη λειτουργία των πλατφορμών

Ι. Ενωσιακές ρυθμίσεις με έμφαση στις πλατφόρμες

Οι Κανονισμοί που εστιάζουν εν όλω ή εν μέρει στις πλατφόρμες αποτελούν τη ρυθμιστική μερίδια του λέοντος, χωρίς όμως να απαρτίζουν έναν συνεκτικό κώδικα, κάτι που άλλωστε δεν θα ήταν δυνατόν σε ένα τόσο ρευστό από άποψη αγοράς, καινοτομίας και δύναμης στην αγορά περιβάλλον. Οι Κανονισμοί που συνέχονται με πλατφόρμες είναι τουλάχιστον έξι: οι Καν. DMA και DSA, ο Καν. P2B (Καν. 2019/1150), ο Καν. σχετικά με την πρόληψη της διάδοσης τρομοκρατικού περιεχομένου στο διαδίκτυο, ο Καν. 2024/900 σχετικά με τη διαφάνεια και τη στόχευση της πολιτικής διαφημιστικής προβολής (άρθρο 7 παραγρ. 5), η οποία διέρχεται από πλατφόρμες διαμοιρασμού περιεχομένου και μέσα κοινωνικής δικτύωσης και ο Καν. σχετικά με τη θέσπιση κοινού πλαισίου για τις υπηρεσίες μέσων ενημέρωσης στην εσωτερική αγορά (European Media Freedom Act), που αφορά τα ψηφιακά μέσα ενημέρωσης (ιδίως άρθρα 15 και 18 επ.). Από άποψη στόχων ο βασικός Κανονισμός DMA αντιμετωπίζει την δύναμη των πλατφορμών στην αγορά, ενώ ο Kανονισμός DSA εστιάζει στη δύναμη των μέσων κοινωνικής δικτύωσης να επιδρούν στην πληροφόρηση και την επικοινωνία.

ΙΙ. Ανοικτή προς το μέλλον ρύθμιση

Κάθε ρυθμιστική επέμβαση πρέπει να απαντήσει στο ερώτημα της έντασης και έκτασής της και να σταθμίσει τα προσδοκώμενα οφέλη από μη επέμβαση. Η απάντηση προϋποθέτει μια «σταθερότητα» του ρυθμιστέου αντικειμένου, η οποία δεν είναι αυτονόητη στον ψηφιακό μετασχηματισμό. Σε ένα τέτοιο σύστημα τεχνολογικής διακυβέρνησης βοηθούν ορισμοί ανοικτοί στην τεχνολογική εξέλιξη. Τέτοιο ορισμοί εντάσσονται στην κατηγορία της ανοικτής στο μέλλον ρύθμισης (future proof regulation) και αναγκαστικά ανατρέχουν σε αόριστες νομικές έννοιες. Κλασικό παράδειγμα είναι η έννοια της αυτοματοποιημένης επεξεργασίας στον ΓΚΠΔ. Οι συνέπειες ως προς τους τεχνολογικούς ορισμούς του ενωσιακού ψηφιακού δικαίου είναι δύο: αφενός, η ερμηνεία τους είναι διασταλτική· αφετέρου δε, πρέπει να ερμηνεύονται κατά τρόπο τεχνολογικά ουδέτερο και δυναμικό. H σύνδεση ενός νομικού κανόνα με τη γενικώς αναγνωρισμένη στάθμη της τεχνικής (γενικώς αναγνωρισμένη εξέλιξη της τεχνολογίας σύμφωνα με τον Καν. ΤΝ, “state of the art”, “best available techniques” σε άλλα

νομοθετήματα) οδηγεί στη δυναμική προσαρμογή ενός κανόνα δικαίου, επειδή η στάθμη της τεχνικής διαρκώς εξελίσσεται. Η στάθμη της τεχνικής ως αόριστη νομική έννοια επηρεάζει το δίκαιο ευρεσιτεχνίας, την ευθύνη του παραγωγού, τον ΓΚΠΔ και άλλους Κανονισμούς, όπως τον Καν. ΤΝ.

Υπό τον όρο της στάθμης της τεχνικής νοούνται γενικές διαδικασίες και μέθοδοι, οι οποίες κατά την αντίληψη των ειδικών συναλλακτικών κύκλων αντικειμενικά απαιτούνται να επιτευχθεί ένας τεχνικός σκοπός με επαρκή ασφάλεια, διότι αναμένεται ότι κατασκευαστής ή ο υπεύθυνος επεξεργασίας γνωρίζει την κρατούσα στάθμη της τεχνικής στην οικεία αγορά. Κατά κανόνα, η αναφορά στη στάθμη της τεχνικής περιορίζει την ευθύνη του υπόχρεου, διότι δεν είναι υποχρεωμένος να επιδείξει υποχρεώσεις επιμέλειας ή να αναλάβει οργανωτικά μέτρα που υπερβαίνουν την στάθμη της τεχνικής. Επειδή η στάθμη της τεχνικής αφορά συστήματα, προϊόντα ή υπηρεσίες που βρίσκονται ήδη στην αγορά, μπορεί να διακριθεί από τη στάθμη της επιστήμης, η οποία αφορά εξελίξεις «του εργαστηρίου», που δεν έχουν δοκιμασθεί στην αγορά. Οι τελευταίες είναι εκτός στάθμης της τεχνικής, η οποία ειδικά στα προϊόντα της ψηφιακής τεχνολογίας συνδέεται με την ενιαία αγορά.

Ο Καν. για την ΤΝ (ΑΙ, Artificial Intelligence) επιδιώκει τον στόχο του «ανοίγματος στο μέλλον» με τρεις μηχανισμούς. Ο πρώτος μηχανισμός είναι ο ίδιος ο ορισμός του συστήματος ΤΝ (άρθρο 3 αρ. 1), ο οποίος ακόμη και αν παραβλέψει την εγγενή δυσκολία ή και αδυναμία ορισμού της νοημοσύνης διακρίνεται από εξαιρετικά αόριστες έννοιες (λειτουργία με «διαφορετικά επίπεδα αυτονομίας» και «προσαρμοστικότητα μετά την εφαρμογή του», «επηρεασμός υλικού ή εικονικού περιβάλλοντος»). Εδώ αποτυπώνεται και ο αναπόφευκτος κίνδυνος της ανοικτής στο μέλλον προσέγγισης, η ανασφάλεια δικαίου, που εκπορεύεται από ορισμούς που ακολουθούν αυτήν την τάση. Δεύτερον, οι τεχνικές προδιαγραφές διατυπώνονται με αναφορά σε ορισμένα αποτελέσματα και όχι με αναφορά στις ειδικές τεχνολογίες με τις οποίες επιτυγχάνεται αυτό το αποτέλεσμα. Τρίτον, ο Κανονισμός υιοθετεί μηχανισμούς, όπως τα ρυθμιστικά εργαστήρια (regulatory sandboxes, άρθρα 57, 58 Καν. ΤΝ, σκέψη 138) και τους περιοδικούς ελέγχους της αποτελεσματικότητας της ρυθμιστικής επέμβασης, δηλαδή του κατά πόσον η νομική ρύθμιση εξακολουθεί να είναι αποτελεσματική εν όψει της μεταβολής της τεχνολογίας.

Στην ίδια γραμμή εντάσσεται και το άρθρο 19 DMA. Η Επιτροπή μπορεί να διεξαγάγει διερεύνηση της αγοράς προκειμένου να εξετάσει αν μία ή περισσότερες υπηρεσίες του ψηφιακού τομέα θα πρέπει να προστεθούν στον κατάλογο των βασικών υπηρε-

σιών πλατφόρμας που επικαθορίζονται στο άρθρο 2 σημ. 2 DMA (Digital Markets Act) ή προκειμένου να εντοπίσει πρακτικές που περιορίζουν τη δυνατότητα διεκδίκησης βασικών υπηρεσιών πλατφόρμας ή είναι αθέμιτες, και δεν αντιμετωπίζονται αποτελεσματικά με τον παρόντα κανονισμό (άρθρο 19 παραγρ. 1 DMA). Η σκέψη 30 Καν. DMA επισημαίνει ότι η τάχιστα μεταβαλλόμενη και περίπλοκη τεχνολογική φύση των βασικών υπηρεσιών πλατφόρμας απαιτεί την τακτική επανεξέταση της ιδιότητας του πυλωρού, μεταξύ άλλων και για τις εταιρείες που αναμένεται ότι θα κατέχουν παγιωμένη και σταθερή θέση στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων τους στο εγγύς μέλλον (άρθρο 16, ως προς τον χαρακτηρισμό του πυλωρού, και άρθρο 19 DMA). Για τον λόγο αυτόν, άλλωστε, όλα τα νομοθετικά κείμενα του ψηφιακού μετασχηματισμού προβλέπουν ρήτρες επαναξέτασης και αναθεώρησής τους.

ΙΙΙ. Η προσέγγιση με βάση τις εικαζόμενες επιδράσεις των πλατφορμών στην αγορά

Η προσέγγιση του ενωσιακού νομοθέτη προσδιορίζεται από τις συνέπειες των πλατφορμών σε ατομικό και γενικό επίπεδο, ενώ πολλές φορές οι επιδιωκόμενοι στόχοι συμπλέκονται. Στο πρώτο επίπεδο εντάσσεται η προστασία της προσωπικότητας (hate speech, παραπληροφόρηση), η πληροφοριακή αυτονομία (προστασία προσωπικών δεδομένων, προστασία από την δημιουργία προφίλ, ενσυνείδητη συναίνεση επεξεργασίας δεδομένων), η προστασία των δικαιωμάτων διανοητικής, ιδίως πνευματικής, ιδιοκτησίας, η προστασία του ανταγωνισμού (εκμετάλλευση της δύναμης των πλατφορμών στην αγορά έναντι χρηστών και επιχειρήσεων), και η προστασία των συμφερόντων του καταναλωτή.

ΙV. Κύριοι ρυθμιστικοί στόχοι

(i) Ενιαία αγορά - εγγύηση λειτουργουσών και ανταγωνιστικών ψηφιακών αγορών

(ii) Ενίσχυση της καινοτομίας

(iii) Aλλοι στόχοι δημοσίου συμφέροντος – σύνδεση με θεμελιώδη δικαιώματα

(iv) Αυτονομία και προστασία χρήστη, καταναλωτή και φορέα προσωπικών δεδομένων και λειτουργία επιχειρήσεων στο ψηφιακό περιβάλλον υπό το πρόσημο της fairness.Οι ανωτέρω στόχοι θίγονται αναλυτικότερα κατωτέρω.

V. Νομική εργαλειοθήκη (ενδεικτική απαρίθμηση)

Η νομική εργαλειοθήκη για την προστασία των χρηστών αποτελείται από τους ακόλουθους βασικούς τομείς:

(i) Προστασία από παράνομο περιεχόμενο·

(ii) Έλεγχος των ΓΟΣ μεταξύ πλατφόρμας και χρήστη (καταναλωτή ή επιχείρησης). Παραδοσιακά ο έλεγχος ΓΟΣ γίνεται υπό μια διπολική προσέγγιση, η οποία εστιάζει στην ανισoρροπία των μερών λόγω διαπραγματευτικής και πληροφοριακής ασυμμετρίας. Η προσέγγιση αυτή, που ερείδεται στο αστικό δίκαιο, εγκαταλείπεται σιωπηρά

υπέρ μιας ρυθμιστικής προσέγγισης, η οποία εστιάζει στον έλεγχο των ΓΟΣ των πλατφορμών, οι οποίες λειτουργούν ως «ιδιώτες νομοθέτες». O έλεγχος εκκινεί από την σχέση P2C (Platform to Consumer) και διευρύνεται στην σχέση P2B (Platform to Business) (λ.χ. Καν. 2019/1150 και Data Act). Η στροφή αυτή έγινε με τον Καν. P2B και συνεχίσθηκε με την Πράξη για τις Ψηφιακές υπηρεσίες αλλά και τον Καν. Data Act·

(iii) Προστασία της ψηφιακής ταυτότητας του χρήστη, δηλαδή των λογαριασμών και της ψηφιακής ελευθερίας του λόγου του, με τον περιορισμό και έλεγχο των αποφάσεων της πλατφόρμας που επηρεάζουν τους χρήστες πιο βαθιά, κυρίως αυτών που επιβάλλουν αποκλεισμό από την πλατφόρμα, αναστολή ή περιορισμό·

(iv) Διαφάνεια όρων συναλλαγής και αλγορίθμων·

(v) Κανόνες διεκπεραίωσης καταγγελιών για τους μηχανισμούς λειτουργίας·

(vi) Αυτονομία του χρήστη–καταναλωτή και προστασία του από σκοτεινά μοτίβα (dark patterns) και γενικότερα από αθέμιτες εμπορικές πρακτικές·

(vii) Ασφάλεια ενός ψηφιακού προϊόντος ή υπηρεσίας ή προϊόντος με ψηφιακά στοιχεία· ειδικά η ασφάλεια ενός προϊόντος, λ.χ. μιας συσκευής του ΙοΤ ή μιας ρομποτικής συσκευής ή συστήματος ΤΝ, συνέχεται συμβιωτικά με την προστασία του καταναλωτή και του χρήστη.

Εκτός από την απάντηση στην αποτυχία της αγοράς, η οποία επιδιώκεται με τους «αμυντικούς» Κανονισμούς DMA και DSA, o νομοθέτης σχεδιάζει νέες αγορές (market design) στα μη προσωπικά δεδομένα με τους Κανονισμούς Data Act και Data Governance Act, oι οποίοι μπορούν να θεωρηθούν και οι πυλώνες μιας νέας ψηφιακής υποδομής (market infrastructure data law). Με αμφότερους επιδιώκεται, το ξεκλείδωμα «σιλό» δεδομένων, μέσα από το δίκαιο των συμβάσεων και με εν μέρει αναγκαστικούς κανόνες δικαίου για τον έλεγχο των ΓΟΣ μεταξύ ψηφιακών παρόχων και καταναλωτών ή επιχειρήσεων, τη δημιουργία συναλλακτικής διαφάνειας, τις ρυθμίσεις διαλειτουργικότητας κ.λπ. Απώτερος στρατηγικός στόχος είναι μια ενιαία αγορά δεδομένων εντός της οποίας τα δεδομένα, ιδίως τα μεγάλα δεδομένα (Big Data) κυκλοφορούν ελεύθερα υπό το κανονιστικό πρόσημο της κυριαρχίας επί των δεδομένων (data sovereignty).