SMART CONTRACTS

Νομικές προκλήσεις και επιχειρηματικές προοπτικές

Συνδυάστε Βιβλίο (έντυπο) + e-book και κερδίστε 14€
Δωρεάν μεταφορικά σε όλη την Ελλάδα για αγορές άνω των 30€
credit-card

Πληρώστε σε έως άτοκες δόσεις των /μήνα με πιστωτική κάρτα.

Σε απόθεμα

Τιμή: 32,00 €

* Απαιτούμενα πεδία

Κωδικός Προϊόντος: 18721
Κανέλλος Λ.
  • Έκδοση: 2022
  • Σχήμα: 17x24
  • Βιβλιοδεσία: Εύκαμπτη
  • Σελίδες: 304
  • ISBN: 978-960-654-920-5
Αποκτήστε τη συνδυαστική προσφορά
  • Αγοράζονται συχνά μαζί

    Συνδυαστική Προσφορά

    Βιβλίο (Έντυπο)
    Τιμή 40,00 €
    X1
    SMART CONTRACTS - Βιβλίο (έντυπο)
    +
    Βιντεοσκοπημένα (Εκπαίδευση/Εκδηλώσεις)
    Τιμή 150,00 €
    X1
    ΕΞΥΠΝΑ ΣΥΜΒΟΛΑΙΑ (SMART CONTRACTS) - (ΕΞ ΑΠΟΣΤΑΣΕΩΣ)
    =
    Σύνολο:

    από 190,00 €

    99,00 €

    έκπτωση 47.810%

Το βιβλίο «Smart Contracts» αποτελεί απαραίτητο επαγγελματικό εργαλείο προς εξοικείωση του νομικού  με τα λεγόμενα “έξυπνα συμβόλαια” ή smart contracts. Πρόκειται για υπολογιστικά συναλλακτικά πρωτόκολλα σε υποδομή blockchain, τα οποία ενεργοποιούνται αυτόματα εφόσον συντρέχουν ορισμένοι προκαθορισμένοι όροι. Εν προκειμένω, η επαλήθευση των συναλλαγών γίνεται συναινετικά και με αποκεντρωμένο τρόπο από τους ίδιους τους χρήστες, τους «κόμβους» του δικτύου, χωρίς τη μεσολάβηση μιας Κεντρικής Αρχής.

 Η πρακτική σημασία των έξυπνων συμβάσεων είναι μεγάλη, στο μέτρο που επιτρέπουν τη διενέργεια χιλιάδων κρυπτογραφημένων και ασφαλών συναλλαγών μεταξύ αγνώστων, με τη χρήση κρυπτονομισμάτων και ηλεκτρονικής υπογραφής.

 Εκτός από μεταβιβάσεις κινητών και ακινήτων, αγοραπωλησίες ενέργειας, ψηφιακών αγαθών, οι έξυπνες συμβάσεις υποστηρίζουν δάνεια και χρηματιστηριακές πράξεις, φορτωτικές και ναυλοσύμφωνα, ακόμα και αγορές εικονικών οικοπέδων  στο «Μετασύμπαν».

Οι έξυπνες συμβάσεις αναγνωρίζονται πλέον από την ελληνική νομοθεσία για τις αναδυόμενες τεχνολογίες (Ν 4961/2022) ως έγκυρα συμβατικά εργαλεία, υπό τους όρους του Αστικού Κώδικα. Λειτουργώντας ως εργαλείο εμπιστοσύνης, η καινοτόμος τεχνολογία του κατανεμημένου καθολικού, υπόσχεται να καταργήσει τους ενδιαμέσους, όπως, τράπεζες, ασφαλειομεσίτες, εκκαθαριστές συναλλαγών, δικαστές και δικηγόρους, μειώνοντας το συναλλακτικό κόστος και καταπολεμώντας τη γραφειοκρατία.

Αναμφίβολα,  η τεχνολογία εγείρει πολλαπλές προκλήσεις για το εθνικό και το ευρωπαϊκό δίκαιο. Παράλληλα, δημιουργεί προοπτικές νέας δικηγορικής ύλης για τους μυημένους. Με χρήση παραδειγμάτων και την παράθεση υποδειγμάτων, ο συγγραφέας αναλύει, με απλό και κατανοητό τρόπο, τα αναφυόμενα ζητήματα:

 εφαρμοστέου αστικού, δικονομικού και ποινικού δικαίου,

 προστασίας του ανταγωνισμού,

 προστασίας προσωπικών δεδομένων

 προστασίας καταναλωτή

 κυβερνοασφάλειας και ηλεκτρονικής εγκληματικότητας.  

 

Εισαγωγή 1

Λεξικό Βασικών Όρων 7

Μέρος Α

Η τεχνολογική και επιχειρηματική διάσταση
των έξυπνων συμβάσεων

Κεφάλαιο 1

Τεχνολογικό υπόβαθρο και λειτουργικά χαρακτηριστικά

Α. H υποδομή κατανεμημένου καθολικού 18

1. Μια παγκόσμια αποκεντρωμένη βάση δεδομένων 19

i. Οι πυλώνες του δικτύου 19

ii. Η δημοκρατική διακυβέρνηση του δικτύου 21

2. Αναζητώντας μια αρχιτεκτονική εμπιστοσύνης 22

i. Kεντροποιημένα συστήματα 23

ii. Αποκεντρωμένα συστήματα 23

iii. Κατανεμημένα συστήματα 24

3. Είδη δικτύων blockchain 25

i. Δημόσια δίκτυα 26

ii. Κοινοπρακτικά δίκτυα 27

iii. Ιδιωτικά δίκτυα 28

B. Η αλυσίδα των ομότιμων κόμβων 28

1. Η εξόρυξη κόμβων 29

2. Τα κίνητρα των εξορυκτών 30

3. Πρωτόκολλα και μηχανισμοί συναίνεσης 32

i. Aπόδειξη εργασίας 33

ii. Aπόδειξη μεριδίου συμμετοχής 34

XVIII

iii. Aπόδειξη αναλωθέντος χρόνου 35

iv. Εξουδετέρωση κακόβουλων κόμβων 35

4. Διενέργεια συναλλαγών με κρυπτονομίσματα 36

i. Μη εξομοίωση προς νόμιμο χρήμα 37

ii. Bitcoin versus Ethereum 38

iii. Κίνδυνοι χρήσης κρυπτονομισμάτων 39

iv. Επενδυτικά και περιουσιακά αγαθά 40

v. Φορολογία κρυπτοσυναλλαγών 42

Γ. Προστασία απορρήτου και εμπιστευτικότητας 43

1. Ασφάλεια δεδομένων 44

2. Επαλήθευση συναλλαγών 45

3. Χρονοσήμανση ψηφιακών εγγράφων 46

4. Τροποποίηση συμβατικών όρων 46

5. Ταυτοποίηση χρηστών 47

i. Ανωνυμοποίηση κρυπτοσυναλλαγών 47

ii. Ψευδωνυμοποίηση κρυπτοσυναλλαγών 49

Κεφάλαιο 2

Ο κώδικας του νόμου απέναντι στο νόμο του κώδικα

Α. Ο κύκλος ζωής των έξυπνων συμβάσεων 52

1. Κατάρτιση 54

2. Δομή 55

3. Περιεχόμενο 56

i. Απεικόνιση συναλλαγών 56

ii. Συναλλακτικά τέλη 57

4. Εκτέλεση 58

i. Ενεργοποίηση 59

ii. Επαλήθευση 60

Β. H ανάγκη επικοινωνίας με τον έξω κόσμο 61

1. Το πρόβλημα του μαντείου 62

i. Ο ρόλος των μαντείων στα έξυπνα συμβόλαια 63

ii. Κεντρικά και αποκεντρωμένα μαντεία 64

iii. Έλεγχος αξιοπιστίας των πληροφοριών 65

XIX

Γ. Αυθεντικοποίηση χρηστών 67

1. Ψηφιακές Υπογραφές 67

i. Ασύμμετρη κρυπτογράφηση 68

ii. Δικλείδες ασφαλείας 69

2. Ψηφιακά πορτοφόλια 71

i. Ατομικά κρυπτοπορτοφόλια 71

ii. Κρυπτοπορτοφόλια πολλαπλών υπογραφών 72

iii. Κριτήρια επιλογής παρόχου 72

Δ. Προστασία από απατηλές ενέργειες 74

1. Σφάλματα προγραμματισμού 75

2. Κυβερνοεπιθέσεις και προσβολή δικαιωμάτων 76

i. Επιθέσεις 51% 76

ii. Κακόβουλο λογισμικό 77

3. Εξαπάτηση συναλλασσομένων 78

Κεφάλαιο 3

Εφαρμογές blockchain και έξυπνων συμβάσεων

Α. Εφαρμογές δημοσίου τομέα 80

1. Κτηματολογικά αρχεία 81

2. Ληξιαρχικά, εμπορικά και φορολογικά μητρώα 82

3. Ψηφιακά διαπιστευτήρια πολιτών 83

4. Εκλογική διαδικασία - Ηλεκτρονικές ψηφοφορίες 84

5. Ψηφιακό χρήμα Κεντρικών Τραπεζών 85

6. Εκπαίδευση 86

7. Υγεία 88

8. Δικαιοσύνη 89

9. Προστασία πνευματικών δικαιωμάτων 91

Β. Εφαρμογές ιδιωτικού τομέα 92

1. Ψηφιακή αναπαράσταση αξίας 92

i. Είδη κρυπτοστοιχείων 93

ii. Επενδύσεις ακινήτων 95

iii. Εκμετάλλευση κινητής και ακίνητης περιουσίας 97

iv. Αγοραπωλησίες εικονικών οικοπέδων 98

XX

v. Επισφάλεια επενδύσεων 99

vi. Νομική φύση εικονικών οικοπέδων 100

2. Συμβολαιογραφικές υπηρεσίες 102

3. Μη ανταλλάξιμα ψηφιακά πιστοποιητικά ιδιοκτησίας (NFTs) 103

i. Αγορές συλλεκτικών αντικειμένων 105

ii. Δικαιώματα του αγοραστή 106

iii. Τεχνικές αβεβαιότητες και νομικοί κίνδυνοι 107

iv. Δικαστικές διενέξεις και αντιδικίες 109

4. Ασφαλιστικός τομέας 111

5. Αποκεντρωμένη χρηματοοικονομική 112

6. Αγορά ενέργειας 114

7. Εργασιακές σχέσεις 117

8. Ιχνηλάτηση εφοδιαστικής αλυσίδας 118

9. Φορτωτικές και ναυλοσύμφωνα 118

Μέρος Β

Η νομική και κανονιστική διάσταση των έξυπνων συμβάσεων

Κεφάλαιο 4

Οι έξυπνες νομικές συμβάσεις

Α. Είδη έξυπνων συμβάσεων 123

1. Νομική σύμβαση με εξωτερικό κώδικα 124

2. Υβριδική νομική σύμβαση με εσωτερικό κώδικα 125

3. Νομοκώδικας χωρίς συμβατικό κείμενο 127

Β. Λειτουργικότητα έξυπνων συμβολαίων 129

1. Στατικά 129

2. Δυναμικά 130

3. Αλληλεπιδραστικά 131

Γ. Χαρακτηριστικά έξυπνων συμβολαίων 132

1. Αδιάβλητα, Αυτόνομα και Αιτιοκρατικά 132

2. Αμετάβλητα, Διαφανή και Ευέλικτα 132

3. Κατανεμημένα και Προσαρμόσιμα 132

XXI

Δ. Τα έξυπνα συμβόλαια ως νομικές συμβάσεις 133

1. Εφαρμοστέο ευρωπαϊκό δίκαιο 135

i. Κανονισμός «Ρώμη I» για τις συμβατικές ενοχές 135

ii. Kανονισμός «Ρώμη II» για τις εξωσυμβατικές ενοχές 136

iii. Ευρωπαϊκή Πράξη για τα δεδομένα 136

2. Εθνικά νομοθετήματα 137

i. Ιταλία 137

ii. Kύπρος 138

iii. Ηνωμένο Bασίλειο 139

iv. Μονακό 139

v. Λοιπά ευρωπαϊκά κράτη 140

vi. ΗΠΑ 141

Ε. Η ελληνική νομοθεσία περί έξυπνων συμβάσεων 142

1. Ορισμός και νομική θεμελίωση 143

i. Άτυπο των δικαιοπραξιών 144

ii. Συμβατική ελευθερία 145

iii. Contractus ex machina 145

2. Κατάρτιση, κύρος και περιεχόμενο 146

i. Δομή άρθρων 146

ii. Διατύπωση συμβατικών όρων 147

iii. Ηλεκτρονική ανταλλαγή δηλώσεων βούλησης 147

α. Πρόταση σύναψης σύμβασης 150

β. Αποδοχή αντισυμβαλλομένου 150

γ. Καταχώριση στο ψηφιακό αποθετήριο 150

iv. Κατάρτιση μέσω αντιπροσώπου 151

3. Δικαιοπρακτική ικανότητα μερών 151

i. Δυσκολία ταυτοποίησης 152

ii. Έμμεση αναγνώριση χρηστών 153

iii. Νομιμοποίηση οργανισμών και εταιριών 153

4. Οι έξυπνες συμβάσεις ως ηλεκτρονικά έγγραφα 154

i. Τήρηση εμπορικών βιβλίων σε αλυσίδα κόμβων 154

ii. Η αποδεικτική ισχύς των έξυπνων συμβολαίων 156

5. Ηλεκτρονική υπογραφή 157

i. Απλή και προηγμένη ηλεκτρονική υπογραφή 158

ii. Εγκεκριμένη ηλεκτρονική υπογραφή 159

iii. Διασύνδεση με πανευρωπαϊκό κατάλογο φορέων εμπιστοσύνης 161

XXII

6. Επαναφορά των πραγμάτων στην προτέρα κατάσταση 162

7. Νομική ευθύνη των κρίκων της αλυσίδας κόμβων 162

i. Η πρόσβαση στο blockchain ως ψηφιακή υπηρεσία 163

ii. Οι επικυρωτές συναλλαγών ως παθητικοί ομόδικοι 164

iii. Οι κόμβοι ως διαιτητικοί πραγματογνώμονες 165

iv. Η νομική ευθύνη των «μαντείων» ως παρόχων πληροφοριών 167

Κεφάλαιο 5

Οικοδόμηση εμπιστοσύνης με αποδιαμεσολάβηση

Α. Ενίσχυση της αποδιαμεσολάβησης 169

1. Προς ένα εναλλακτικό πρότυπο αυτοοργάνωσης 170

i. Προς ένα καθεστώς εμπιστοσύνης χωρίς εμπιστοσύνη 170

ii. Τα έξυπνα συμβόλαια ως δαχτυλίδια του Γύγη 172

2. Μείωση κόστους συναλλαγών 173

i. Εξοικονόμηση αμοιβών τρίτων 174

ii. Νέα κέντρα κόστους 175

3. Προς ένα παράλληλο σύστημα πληρωμών; 176

Β. Αναζητώντας νέα συναλλακτικά πρότυπα 177

1. Η τεχνολογία ως εργαλείο εμπιστοσύνης 179

2. Διαφάνεια και λογοδοσία 180

Γ. H άλλη όψη της αποδιαμεσολάβησης 181

1. Εξάρτηση από προγραμματιστές 181

i. Νομική ευθύνη προγραμματιστή 182

ii. Η θέση της νομολογίας των δικαστηρίων 183

2. Προστασία καταναλωτή 184

i. Απευθείας συμβάσεις μεταξύ καταναλωτών 184

ii. Eπαρκής προσυμβατική ενημέρωση 185

iii. Ακυρότητα έξυπνων συμβάσεων 185

3. Αδυναμία υπαναχώρησης 186

4. Αναστολή αυτοματοποιημένης εκτέλεσης 188

i. Παράνομη ενεργοποίηση 188

ii. Διακόπτης απενεργοποίησης 189

5. Αδυναμία κωδικοποίησης εναλλακτικών επιλογών 190

XXIII

6. Ασάφεια νομικού καθεστώτος 190

i. Aυτόνομoι αποκεντρωμένοι οργανισμοί 191

ii. Απουσία διοικητικής εποπτείας και ελέγχου 192

7. Διαλειτουργικότητα και τεχνικά πρότυπα 192

i. Ο πύργος της Βαβέλ 193

ii. Ασφαλής τερματισμός και διακοπή 193

Δ. Επίλυση διαφορών από έξυπνες συμβάσεις 194

1. Ψηφιακή διαιτησία 194

i. Οι αποκεντρωμένες πλατφόρμες δικαιοσύνης 195

ii. Η επιλογή των ψηφιακών διαμεσολαβητών 196

2. Δικαστική επίλυση διαφορών 196

i. Ο κώδικας δεν είναι νόμος 196

ii. Το πρόβλημα της ερμηνείας 197

Κεφάλαιο 6

Νομικές προκλήσεις και προοπτικές

Α. Οι επιπτώσεις στα νομικά επαγγέλματα 199

1. Αναβαθμισμένος ρόλος των δικηγόρων 199

i. Νομιμότητα εξ αρχής και από το σχεδιασμό 200

ii. Πρότυπα έξυπνων νομικών συμβάσεων 201

iii. Έξυπνες υποσχετικές και εκποιητικές δικαιοπραξίες 202

iv. Εκτέλεση απλών συμβάσεων 203

Β. Εγκληματικά έξυπνα συμβόλαια 204

1. Επενδυτικές απάτες 204

2. Διασπορά εμπιστευτικών εγγράφων 206

3. Αποκεντρωμένη μαύρη αγορά πληροφοριών 206

4. Παράνομη διανομή οπτικοακουστικού περιεχομένου 207

Γ. Προστασία προσωπικών δεδομένων 207

1. Νομιμότητα πλήρως αυτοματοποιημένης επεξεργασίας 209

2. Ανωνυμοποίηση ή ψευδωνυμοποίηση δεδομένων; 210

3. Επαγγελματική ή ιδιωτική συναλλαγή; 211

 

XXIV

4. Οι θεματοφύλακες της ιδιωτικότητας στην αλυσίδα κόμβων 211

i. Υπεύθυνος και εκτελών επεξεργασία 211

ii. Ο ρόλος των κόμβων ως επικυρωτών συναλλαγών 213

iii. Ο ρόλος των προγραμματιστών 214

iv. Αδυναμία επιβολής κυρώσεων 215

v. Τεχνική προστασία δικαιωμάτων υποκειμένων 216

Δ. Προστασία ανταγωνισμού 218

1. Διασφάλιση πλουραλισμού 218

2. Εκτέλεση απαγορευμένων συμπράξεων 219

3. Νομολογία περί χειραγώγησης αγοράς 220

Ε. Έξυπνες συμβάσεις, διαδίκτυο των πραγμάτων και μετασύμπαν 221

1. Η Οδύσσεια του εικονικού διαστήματος 223

2. Αναμνήσεις από το μέλλον 224

3. Ηθικά και νομικά ζητήματα 224

i. Προστασία καταναλωτή 225

ii. Προσβολή εμπορικών σημάτων 226

iii. Σύγκλιση blockchain με τεχνητή νοημοσύνη 226

iv. Σύγκλιση blockchain με διαδίκτυο των πραγμάτων και υπολογιστικό νέφος 228

 

Επίλογος 231

Βιβλιογραφία 233

 

Πρότυπα και Υποδείγματα

Υπόδειγμα 1 – Νόμος 4961/2022 - Αναδυόμενες τεχνολογίες πληροφορικής
και επικοινωνιών, ενίσχυση της ψηφιακής διακυβέρνησης
και άλλες διατάξεις
243

Υπόδειγμα 2 – Κυπριακό νομοσχέδιο περί τεχνολογίας κατανεμημένου
καθολικού (2021)
245

Υπόδειγμα 3 – Πώληση οχήματος 247

Υπόδειγμα 4 – Πρόταση αγοράς περιουσιακών στοιχείων 249

Υπόδειγμα 5 – Εκμίσθωση ακινήτου 251

Υπόδειγμα 6 – Αγοραπωλησία ακινήτου 254

Υπόδειγμα 7 – Προγαμιαίο έξυπνο συμβόλαιο 255

XXV

Υπόδειγμα 8 – Ηλεκτρονική ψηφοφορία σε blockchain 256

Υπόδειγμα 9 – Έκδοση κρυπτονομισμάτων 257

Υπόδειγμα 10 – Παραβίαση πορτοφολιών πολλαπλών υπογραφών 258

Υπόδειγμα 11 – Συνοπτικός οδηγός κατάρτισης έξυπνων συμβολαίων 261

Υπόδειγμα 12 – Ευρωπαϊκή Πράξη για τα δεδομένα (άρθρο 30) 263

 

Αλφαβητικό ευρετήριο 265

1

Εισαγωγή

Η ιδέα της δημιουργίας έξυπνων συμβάσεων υφίσταται ήδη από τη δεκαετία του 1990. Ανήκει στον ουγγρικής καταγωγής Αμερικανό νομικό, προγραμματιστή και κρυπτογράφο Nick Szabo. Συνδυάζοντας νομικές και τεχνικές γνώσεις, ο επιστήμονας αυτός πρότεινε, σε σειρά άρθρων που δημοσιεύθηκαν από το 1994 και εφεξής, μια τεχνολογική λύση κωδικοποίησης των συμβατικών όρων μεταξύ συναλλασσομένων. Οι εν λόγω υποσχέσεις[1] εκτελούνται αυτόματα μέσω υπολογιστικών πρωτοκόλλων εφόσον συντρέχουν ορισμένα γεγονότα. Προπομπός των έξυπνων συμβάσεων ή συμβολαίων υπήρξε η ανταλλαγή ηλεκτρονικών δεδομένων (EDI) μεταξύ επιχειρήσεων, τα τερματικά και οι κάρτες στα σημεία πώλησης (POS), η αυτόματη διάθεση δικτυακής χωρητικότητας και τα διατραπεζικά δίκτυα εκκαθάρισης πληρωμών (SWIFT, ACH, FedWire).

Χαρακτηριστικό παράδειγμα έξυπνης σύμβασης, στην πιο απλή μορφή της, αποτελούν, κατά τον συγγραφέα, οι αυτόματοι πωλητές. Εν προκειμένω, μόνη η εισαγωγή από τον αγοραστή στην υποδοχή του μηχανήματος του ισόποσου τιμήματος πώλησης, βάσει του αναρτημένου τιμοκαταλόγου των ειδών, και το απλό πάτημα ενός κουμπιού με τον οικείο κωδικό ενεργοποιεί την παράδοση του επιλεγμένου προϊόντος. Παρότι ο αγοραστής έχει εν προκειμένω, έστω και σιωπηρά, τα δικαιώματα που του αναγνωρίζει ο νόμος επί σύμβασης πώλησης, η αγοραπωλησία εκτελείται αυτόματα, χωρίς την ανάγκη ύπαρξης εγγράφου και υπό αυξημένες συνθήκες ασφάλειας. Η μικρή αξία των κερμάτων που περιέχονται στη μηχανή σε σχέση με τον κίνδυνο σύλληψης του επίδοξου κλέφτη μειώνει το κίνητρο παραβίασης του κερματοδέκτη. Επιπρόσθετα, η συναλλαγή δεν προϋποθέτει την ύπαρξη σχέσης εμπιστοσύνης μεταξύ των μερών. Ούτε εξαρτάται από την αξιοπιστία και τη συναλλακτική ηθική των συναλλασσομένων. Επί της ουσίας, αν δεν ελεγθεί αυτόματα από τη μηχανή ότι καταβλήθηκε το αντίτιμο από τον αγοραστή, απλώς δεν παραδίδεται το προϊόν από τον αυτόματο πωλητή. Αν ο αγοραστής εισαγάγει στη σχισμή κέρμα μεγαλύτερης αξίας, έστω ένα ευρώ, για να προμηθευθεί ένα μικρό μπουκάλι νερό, το μηχάνημα του δίνει ρέστα πενήντα λεπτών. Σε περίπτωση που η μηχανή παρακρατήσει το κέρμα, λόγω βλάβης, χωρίς να παραδώσει το είδος, τότε καλείται τηλεφωνικά να παρέμβει ο συντηρητής του μηχανήματος και να επιστρέψει τα μη αναλωθέντα κέρματα στον αγοραστή. Στο πλαίσιο αυτό, η ασφάλεια της πλήρως αυτοματοποιημένης

2

συναλλαγής, η οποία εκτελείται στον φυσικό κόσμο με καταβολή πραγματικών χρημάτων είναι εγγυημένη[2].

Εντούτοις, η θεαματική ανάπτυξη της τεχνολογίας των αποκεντρωμένων μητρώων, από το 2009 και στο εξής, άλλαξε άρδην τους όρους του παιχνιδιού βοηθώντας στην εξάπλωση των έξυπνων συμβάσεων στους συναλλακτικούς κύκλους. Από τη μηχανική εκτέλεση μιας έξυπνης σύμβασης με καταβολή του τιμήματος σε παραστατικό χρήμα, φθάσαμε σταδιακά στην αυτοματοποιημένη εκτέλεσή της με καταβολή κρυπτονομισμάτων, μέσω ενός δικτύου κόμβων. Είναι αξιοσημείωτο ότι οι ενθουσιώδεις υπέρμαχοι του blockchain το αντιμετωπίζουν ως κάτι περισσότερο από μια νέα τεχνολογία. Υποστηρίζουν ότι αποτελεί μια «ήρεμη επανάσταση» αντίστοιχη με την ανακάλυψη του διαδικτύου. Εντάσσεται σε ένα ευρύτερο ιδεολογικό και δημοκρατικό κίνημα δημιουργίας διαφάνειας και εμπιστοσύνης στις επιχειρηματικές συναλλαγές. Η δυνατότητα απευθείας αλληλεπίδρασης μεταξύ χρηστών προσφέρει τη δυνατότητα απεξάρτησης από μεσάζοντες, πάταξης της γραφειοκρατίας και εξοικονόμησης κόστους. Εφεξής η εγκυρότητα των συναλλαγών δεν εξαρτάται από την επικύρωση και τον κεντρικό έλεγχο μιας έμπιστης τρίτης οντότητας, όπως μια κυβερνητική υπηρεσία, μια επίσημη κρατική αρχή, ένας συμβολαιογράφος ή μια τράπεζα. Σήμερα είναι πολύ δημοφιλής διεθνώς η τάση αποδιαμεσολάβησης και απαλλαγής από μεσάζοντες και γραφειοκρατικές διαδικασίες, οι οποίες επιβαρύνουν το κόστος των συναλλαγών. Η απεξάρτηση της οικονομίας από άχρηστα και κοστοβόρα βαρίδια εδραιώθηκε σήμερα μέσω του διαδικτύου και της οικονομίας διαμοιρασμού (sharing economy), η οποία δημιούργησε την έννοια του παραγωγού-καταναλωτή (prosumer).

Ενόψει του διάχυτου ενθουσιασμού που συνοδεύει την ανάπτυξη της θεωρούμενης ως επαναστατικής αυτής τεχνολογίας, η Ευρωπαϊκή Ένωση δημιούργησε από το 2018 την Ευρωπαϊκή Συνεργασία Τεχνολογίας Blockchain (European Blockchain Partnership-EBP)[3], όπου συμμετέχει και η Ελλάδα. Πρόκειται για ένα παρατηρητήριο και ένα forum ανταλλαγής απόψεων για την προαγωγή της νέας τεχνολογίας, ως τμήμα μιας ευρύτερης στρατηγικής για την ενιαία ψηφιακή αγορά. Τον Οκτώβριο 2018, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο εξέδωσε ψήφισμα σχετικά με τις τεχνολογίες κατανεμημένου καθολικού και το σύστημα blockchain για την οικοδόμηση εμπιστοσύνης με αποδιαμεσολάβηση. Το εν λόγω ψήφισμα αναφέρεται, μεταξύ άλλων, στο ρόλο των έξυπνων συμβολαίων στην ενιαία

3

ψηφιακή αγορά[4]. Στην ίδια κατεύθυνση, η τεχνολογία αλυσίδας συστοιχιών έχει ήδη ενταχθεί στην Ευρωπαϊκή Ψηφιακή Στρατηγική με δέσμη μέτρων για τον ψηφιακό χρηματοοικονομικό τομέα[5]. Ειδικότερα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει δημοσιεύει προτάσεις κανονισμών για πιλοτικό καθεστώς των αγορών με χρήση τεχνολογίας κατανεμημένου καθολικού (DLT)[6], για την ψηφιακή λειτουργική ανθεκτικότητα[7], για τις χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες[8] και για τις αγορές συναφείς με κρυπτοπεριουσιακά στοιχεία[9]. Ρυθμίσεις για τις έξυπνες συμβάσεις (ανθεκτικότητα, ασφαλής τερματισμός και διακοπή, αρχειοθέτηση και συνέχεια των δεδομένων, έλεγχος πρόσβασης, διαλειτουργικότητα, πρότυπα) περιέχει και η προς ψήφιση Πρόταση Ευρωπαϊκού Κανονισμού για εναρμονισμένους κανόνες δίκαιης πρόσβασης και δίκαιης χρήσης δεδομένων (Ευρωπαϊκή Πράξη για τα δεδομένα)[10]. Κατά τον Ευρωπαίο νομοθέτη, οι έξυπνες συμβάσεις ορίζονται ως «προγράμματα ηλεκτρονικών υπολογιστών σε ηλεκτρονικά καθολικά που εκτελούν και διακανονίζουν συναλλαγές βάσει προκαθορισμένων όρων»[11].

4

Στο νέο ψηφιακό τοπίο που ανατέλλει, οι ανατροπές και οι αλλαγές νοοτροπίας που επιφέρει η τεχνολογία είναι εντυπωσιακές. Είναι γνωστό ότι οι Κεντρικές Τράπεζες αντιτάσσονται στα κρυπτονομίσματα, τα οποία θεωρούν ότι απειλούν τη σταθερότητα του χρηματοπιστωτικού συστήματος, ένεκα απουσίας ρύθμισης, ελέγχων, εγγυήσεων που διευκολύνουν την εκδήλωση απατηλών πρακτικών σε βάρος του καταναλωτικού κοινού[12]. Εντούτοις, εξετάζουν τις υποκείμενες τεχνολογίες, όπως το blockchain, με σκοπό την έκδοση κεντρικά ελεγχόμενων «ψηφιακών τραπεζογραμματίων» (Central Βank Digital Currencies ή CBDC). Μεταξύ αυτών ανήκει η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ) που προωθεί το ψηφιακό ευρώ[13] και η Αμερικανική Ομοσπονδιακή Τράπεζα (Federal Reserve Bank), η οποία μελετά τη σκοπιμότητα έκδοσης του ψηφιακού δολλαρίου[14]. Σε αρκετές χώρες, υπάρχει ήδη δημοσιευμένη εθνική στρατηγική[15] καθώς και νομοθεσία για blockchain[16]. Σε ορισμένες έννομες τάξεις (Γαλλία, Γερμανία, Ηνωμένο Βασίλειο) τα έξυπνα συμβόλαια θεωρούνται ότι καλύπτονται ήδη από τον αστικό κώδικα και την κείμενη νομοθεσία περί ηλεκτρονικών συμβάσεων. Σε άλλες χώρες, υπάρχουν ειδικές διατάξεις νόμων για τα έξυπνα συμβόλαια μέσω υποδομής συστοιχίας κόμβων (DLT), κυρίως στο πλαίσιο νομοθεσίας για τις επιχειρήσεις ψηφιακού χρήματος και ηλεκτρονικών συναλλαγών (Ιταλία, Κύπρος, Ελβετία, Λουξεμβούργο, Πολωνία, Λιχτενστάιν, Ρωσία, Λευκορωσία). Στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, αρκετές Πολιτείες στις ΗΠΑ έχουν ψηφίσει ειδική νομοθεσία για έξυπνα συμβόλαια, ως εξειδίκευση ομοσπονδιακών διατάξεων περί ηλεκτρονικών συναλλαγών[17] (Αριζόνα, Καλιφόρνια, Νεβάδα, Οχάιο, Τέννεσι, Νέα Υόρκη κ.λπ). Στην Ελλάδα, ρυθμίσεις για το blockchain και τα έξυπνα συμβόλαια, όπως και για την κυβερνοασφάλεια και την τεχνητή νοημοσύνη, υπάρχουν στον πρόσφατο νόμο 4961/2022 του Υπουργείου Ψηφιακής Διακυβέρνησης για τις αναδυόμενες

5

τεχνολογίες (τεχνητή νοημοσύνη, ψηφιακή διακυβέρνηση, διαδίκτυο των πραγμάτων, drones, τρισδιάστατη εκτύπωση κ.λπ)[18].

Διάφοροι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί και εταιρίες ανά τον κόσμο χρησιμοποιούν ήδη πλήθος εφαρμογών blockchain και έξυπνων συμβολαίων. Μεταξύ αυτών, ανήκουν συστήματα ψηφιακής ταυτοποίησης των πολιτών[19] (Εσθονία, Ιταλία, Νότια Κορέα), των πελατών χρηματοπιστωτικών οργανισμών ή εμπορικών εταιριών (Know Your Customer/KYC), εφαρμογές για δημοσκοπήσεις και ηλεκτρονικές ψηφοφορίες[20] (ΗΠΑ, Καναδάς, Ουκρανία), για καταχώριση έγγειας ιδιοκτησίας σε δημόσια μητρώα ακινήτων[21] (Αυστραλία, Σουηδία), για συμβάσεις αγοράς και ανταλλαγές ενέργειας[22] (Ελλάδα, Γαλλία, Γερμανία, Νορβηγία), για ναυλοσύμφωνα[23] (Δανία, Ιαπωνία) κ.ο.κ. Υπάρχουν ακόμα παραδείγματα χρήσης της Τεχνολογίας Κατανεμημένου Καθολικού (ΤΚΚ) και των έξυπνων συμβολαίων για την φόρτιση ηλεκτρικών αυτοκινήτων[24] (Ελλάδα, Γερμανία), για την

6

ανταλλαγή ιατρικών δεδομένων μεταξύ νοσοκομείων και γιατρών (Ευρώπη, ΗΠΑ, Ντουμπάι)[25], για δημοπρασίες έργων τέχνης και «μη ανταλλάξιμων ψηφιακών κουπονιών» (NFTs) από εξειδικευμένες πλατφόρμες (Christies, Opensea, Rarible)[26] κ.λπ. Είναι αξιοσημείωτο ότι τα έξυπνα συμβόλαια χρησιμοποιήθηκαν ακόμα και για τη ρύθμιση περιουσιακών σχέσεων μεταξύ συζύγων. Ειδικότερα, ένα ζευγάρι από τη Σιγκαπούρη δημοσίευσε εν έτει 2016 στο blockchain Ethereum το προγαμιαίο συμβόλαιο που συνάφθηκε μεταξύ των συζύγων με τη μορφή ενός έξυπνου συμβολαίου ανοιχτού κώδικα (Υπόδειγμα 7)[27].

Στην προοπτική ανάλυσης της λειτουργίας των έξυπνων συμβάσεων, η ύλη του παρόντος εγχειριδίου χωρίζεται δύο μέρη, εκ των οποίων καθένα περιέχει τρία κεφάλαια. Αφού παραθέσουμε ένα εισαγωγικό λεξικό βασικών όρων της νέας τεχνολογίας, θα αναλύσουμε συνοπτικά, στο πρώτο μέρος, την τεχνολογική και επιχειρηματική τους διάσταση, ήτοι τη λειτουργία του blockchain Ethereum ως τεχνολογικού υποβάθρου των έξυπνων συμβάσεων (κεφάλαιο 1). Στη συνέχεια, θα αναφερθούμε στη δομή, στα είδη, στη διαδικασία σύναψης και την πρακτική λειτουργία τους (κεφάλαιο 2). Με αφετηρία ενδεικτικές εφαρμογές τους στο χώρο των συναλλαγών, σε δημόσιο και ιδιωτικό τομέα, θα αναδείξουμε τα πλεονεκτήματα αλλά και τις αδυναμίες τους ως ψηφιακών νομικών συμβάσεων (κεφάλαιο 3). Στο δεύτερο μέρος, θα αναλύσουμε τη νομική και κανονιστική τους διάσταση, εξετάζοντας τη σχέση τους με τις παραδοσιακές συμβάσεις (κεφάλαιο 4), το ρόλο τους ως εργαλείων δημιουργίας εμπιστοσύνης και αποδιαμεσολάβησης (κεφάλαιο 5), καθώς και τις προκλήσεις για την προστασία της ιδιωτικότητας, την προστασία καταναλωτή, του ανταγωνισμού καθώς και την ποινική εγκληματικότητα που διευκολύνει η ανωνυμία (κεφάλαιο 6). Τέλος, στο παράρτημα θα παραθέσουμε ενημερωτικά δώδεκα ενδεικτικά υποδείγματα έξυπνων συμβολαίων από διάφορους τομείς καθώς και αποσπάσματα συναφών νομοθετικών κειμένων.

1. Κατά τον συγγραφέα, τα έξυπνα συμβόλαια ορίζονται ως «a set of promises, specified in digital form, including protocols within which the parties perform on these promises», Βλ. Nick Szabo, smart contracts, 1994, https://www.fon.hum.uva.nl/rob/Courses/InformationInSpeech/CDROM/Literature/LOTwinterschool2006/szabo.best.vwh.net/smart.contracts.html, του ιδίου: Smart Contracts: Building Blocks for Digital Markets, https://www.fon.hum.uva.nl/rob/Courses/InformationInSpeech/CDROM/Literature/LOTwinterschool2006/szabo.best.vwh.net/smart_contracts_2.html

2. Τέτοιες αυτόματες μηχανές υπήρχαν ήδη από την εποχή του Ομήρου, όπως οι αυτοκίνητοι τρίποδες του Ηφαίστου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η αυτόματη κρήνη διανομής αγιασμού που υπήρχε στους αρχαίους αιγυπτιακούς ναούς, όπως περιέγραφε ο περίφημος μηχανικός Ήρων ο Αλεξανδρεύς (1ος αι. π.Χ.) στο βιβλίο του «Πνευματικά», το οποίο δημοσιεύθηκε στο έτος 62 π.Χ. Η εισαγωγή νομισμάτων στη σχισμή έκανε μια πλάκα να γέρνει ανοίγοντας μια βαλβίδα διαρροής νερού προς καθαρισμό των πιστών, προτού αυτοί εισέλθουν στο ναό. Το σύστημα εμπιστοσύνης βασιζόταν στην ευλάβεια, την εμπιστοσύνη και το φόβο των ανθρώπων για τη θρησκεία, βλ. Θ. Κ. Στεφανόπουλος και άλλοι, Ανθολογία αρχαίας ελληνικής γραμματείας, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, 2012, Ήρων Αλεξανδρεύς, Πνευματικά, σελ. 206.

3. https://digital-strategy.ec.europa.eu/en/policies/blockchain-partnership

4. Ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου της 3ης Οκτωβρίου 2018 σχετικά με τις τεχνολογίες κατανεμημένου καθολικού (DLT) και το σύστημα blockchain: οικοδόμηση εμπιστοσύνης με αποδιαμεσολάβηση (2017/2772(RSP)) https://op.europa.eu/el/publication-detail/-/publication/d94752df-35ee-11ea-ba6e-01aa75ed71a1

5. Ανακοίνωση της Επιτροπής προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, το Συμβούλιο, την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, την Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή και την Επιτροπή των Περιφερειών σχετικά με μια Στρατηγική ψηφιακών χρηματοοικονομικών υπηρεσιών για την ΕΕ, 23 Σεπτεμβρίου 2020, COM (2020) 591.

6. Πρόταση Κανονισμού του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου σχετικά με ένα πιλοτικό καθεστώς για τις υποδομές αγορών που βασίζονται στην τεχνολογία κατανεμημένου καθολικού - COM (2020)594.

7. Πρόταση Κανονισμού του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου σχετικά με την ψηφιακή λειτουργική ανθεκτικότητα του χρηματοπιστωτικού τομέα και την τροποποίηση των κανονισμών (ΕΚ) αριθ. 1060/2009, (ΕΕ) αριθ. 648/2012, (ΕΕ) αριθ. 600/2014 και (ΕΕ) αριθ. 909/2014 - COM (2020)595.

8. Πρόταση οδηγίας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για την τροποποίηση των οδηγιών 2006/43/EΚ, 2009/65/EΚ, 2009/138/EΕ, 2011/61/EΕ, EΕ/2013/36, 2014/65/EΕ, (EΕ) 2015/2366 και EΕ/2016/2341 - COM (2020)596.

9. Πρόταση Κανονισμού του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για τις αγορές κρυπτοστοιχείων και για την τροποποίηση της οδηγίας (ΕΕ) 2019/1937, COM/2020/593 final, https://www.europarl.europa.eu/legislative-train/theme-a-europe-fit-for-the-digital-age/file-crypto-assets-1

10. Πρόταση Κανονισμού του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για εναρμονισμένους κανόνες σχετικά με τη δίκαιη πρόσβαση σε δεδομένα και τη δίκαιη χρήση τους (Πράξη για τα δεδομένα), COM/2022/68 final, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/?uri=CELEX:52022PC0068 Στις 5 Ιουλίου 2022 η πρόταση έλαβε πρώτη ανάγνωση από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και διαβιβάστηκε στην Επιτροπή, δελτίο τύπου διαθέσιμο σε https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/IP_22_4313

11. Στις 5 Ιουλίου 2022 η πρόταση έλαβε πρώτη ανάγνωση από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και διαβιβάστηκε στην Επιτροπή. Σύμφωνα με τη γνώμη ποσοστού 79% όσων υπέβαλαν σχόλια στη σχετική πανευρωπαϊκή δημόσια διαβούλευση για την Πράξη για τα δεδομένα, η οποία ολοκληρώθηκε περί τα τέλη του 2021, οι έξυπνες συμβάσεις θεωρούνται ως αποτελεσματικό εργαλείο για την ασφαλή ανταλλαγή δεδομένων μεταξύ επιχειρήσεων και την τεχνική εφαρμογή της πρόσβασης στα δεδομένα του Διαδικτύου των πραγμάτων. Βλ. δελτίο τύπου σε https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/IP_22_4313

12. Βλ. δηλώσεις της Προέδρου της ΕΚΤ Κρ. Λαγκάρντ: Tα κρυπτονομίσματα δεν έχουν καμία αξία και πρέπει να ρυθμιστούν, 21 Μαίου 2022, https://www.capital.gr/diethni/3635643/k-lagkarnt-ta-kruptonomismata-den-exoun-kamia-axia-kai-prepei-na-ruthmistoun

13. Central Bank Digital Currencies and a Euro for the Future, https://www.eublockchainforum.eu/sites/default/files/reports/EUBOF-report-on-a-Digital-Euro-2906.pdf

14. Σχ. άρθρο, H Fed ανοίγει τη συζήτηση για ψηφιακό δολάριο, Στη δημοσιότητα έγγραφο εργασίας 40 σελίδων με τις πρώτες εκτιμήσεις της, 22.1.2022, https://www.kathimerini.gr/economy/561681034/h-fed-anoigei-ti-syzitisi-gia-psifiako-dolario/

15. Αποκεντρωμένες Τεχνολογίες (Blockchain), Εθνική Στρατηγική για την Κύπρο, http://mof.gov.cy/assets/modules/wnp/articles/201907/480/docs/blockchain_ypoyrgoy.pdf

16. Βλ. το κυπριακό νομοσχέδιο με τίτλο «Ο ΠΕΡΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΤΑΝΕΜΗΜΕΝΟΥ ΚΑΘΟΛΙΚΟΥ ΝΟΜΟΣ ΤΟΥ 2021» σε http://mof.gov.cy/assets/modules/wnp/articles/202109/949/docs/dlt_bill_el_for_public_consultation.docx

17. Melanie Kramer, Smart contracts are seeping into US law, https://bitcoinist.com/smart-contracts-are-seeping-into-u-s-law-tennessee-passes-bill/

18. Δ. Μαλλάς, «Έξυπνα συμβόλαια» και ρυθμίσεις για τις εφαρμογές ΑΙ προωθεί το υπουργείο Ψηφιακής Διακυβέρνησης, https://www.cnn.gr/tech/story/314038/exypna-symvolaia-kai-rythmiseis-gia-tis-efarmoges-ai-proothei-to-ypoyrgeio-psifiakis-diakyvernisis

19. Βλ. άρθρο Clare Sullivan, Eric Burger, E-residency and blockchain, https://isiarticles.com/bundles/Article/pre/pdf/140850.pdf, βλ. ακόμα https://e-estonia.com/wp-content/uploads/2020mar-nochanges-faq-a4-v03-blockchain-1-1.pdf, Estonia the digital Republic secured by blockchain, https://www.pwc.com/gx/en/services/legal/tech/assets/estonia-the-digital-republic-secured-by-blockchain.pdf

20. Σχ. Uzma Zafar and al., Blockchain for Electronic Voting System-Review and Open Research Challenges, https://www.mdpi.com/1424-8220/21/17/5874

21. Βλ. Georg Eder, Digital transformation: Blockchain and Land Titles, https://www.oecd.org/corruption/integrity-forum/academic-papers/Georg%20Eder-%20Blockchain%20-%20Ghana_verified.pdf

22. Τον Απρίλιο 2021, η εταιρία «Μυτιληναίος» υπέγραψε ένα έξυπνο συμβόλαιο αγοράς ενέργειας (Power Purchase Agreement) με την QEnergy στην πλατφόρμα της WePower, μιας από τις μεγαλύτερες διεθνώς πλατφόρμες αγοράς και εμπορίας ενέργειας που στηρίζεται στην τεχνολογία blockchain. Στο πλαίσιο της 10ετούς Σύμβασης Πώλησης Ενέργειας μεταξύ των δύο εταιριών, η QEnergy στοχεύει να αγοράσει την πλειονότητα του όγκου της ενεργειακής παραγωγής που θα προκύψει από την επέκταση των 22MW του φωτοβολταϊκού πάρκου Wagga North στην Αυστραλία (Wagga 2) που είχε εξαγοραστεί από την Terrain Solar το 2019. https://www.mytilineos.gr/news/press-releases/mytilineos-is-securing-a-new-ppa-in-australia-through-the-blockchain-technology/, Βλ. ακόμα Germany launches blockchain energy trading project, 2 February 2021, https://www.argusmedia.com/en/news/2182684-germany-launches-blockchain-energy-trading-project

23. Μεγάλες ναυτιλιακές εταιρίες όπως η Maersk, η MOL και τράπεζες, όπως η Sumitomo Mitsui Banking Corporation, συνεργάζονται με εταιρίες, όπως η IBM, για την δημιουργία της πλατφόρμας Tradelens με στόχο την αντικατάσταση των χάρτινων αρχείων σε όλο το εύρος της ναυτιλιακής βιομηχανίας, βλ. ανακοίνωση με τίτλο Maersk and IBM Introduce TradeLens Blockchain Shipping Solution, https://newsroom.ibm.com/2018-08-09-Maersk-and-IBM-Introduce-TradeLens-Blockchain-Shipping-Solution

24. Στην Ελλάδα, η εταιρία Parity ανέπτυξε μια εφαρμογή σε blockchain η οποία επιτρέπει σε οδηγούς ηλεκτρικών αυτοκινήτων να φορτίζουν το όχημα τους σε διαφορετικά σημεία φόρτισης, χρησιμοποιώντας ένα ενιαίο σύστημα πληρωμών. Κάθε οδηγός μπορεί, μέσω της εφαρμογής, να αποκτά πιστωτικές μονάδες (credit tokens), τα οποία στην συνέχεια εξαργυρώνει στους σταθμούς φόρτισης, ώστε να εξασφαλίσει χρόνο φόρτισης για το αυτοκίνητο. Οι συναλλαγές καταγράφονται σε ένα κατανεμημένο λογιστικό μητρώο. Ταυτόχρονα τους ενθαρρύνει να φορτίζουν το όχημα τους με «καθαρή» ενέργεια που προέρχεται από αιολικά και φωτοβολταϊκά πάρκα, περισσότερες πληροφορίες σε https://medium.com/hellenic-blockchain-hub-el/parity-platform-blockchain-58bb81b6eceb. Στη Γερμανία, η εταιρία Porsche, σε συνεργασία με την νεοφυή εταιρία XAIN εισάγει την τεχνολογία blockchain για την μόνιμη καταχώριση όλων των ψηφιακών δεδομένων του κάθε οχήματος σε μια ασφαλή πλατφόρμα, βλ. δελτίο τύπου, Porsche introduces blockchain to cars, https://www.porsche.com/usa/aboutporsche/pressreleases/pag/?id=479342&pool=international-de&lang=none

25. J. Casallas, Lovelle, Molano, Smart Contracts with Blockchain in the Public Sector, 31 Ιουλίου 2021, https://www.ijimai.org/journal/sites/default/files/2020-08/ijimai_6_3_8.pdf

26. Σήμερα υπάρχουν περισσότερες από 50 εφαρμογές για τον κόσμο της τέχνης και οι οίκοι δημοπρασιών σε όλο τον κόσμο αγωνίζονται για να ενσωματώσουν στις διαδικασίες τους. Επιπλέον, ένας εντελώς νέος τομέας ψηφιακής τέχνης έχει αναδυθεί με τη μορφή μη ανταλλάξιμων κουπονιών (NFTs). Πρόκειται για μοναδικά, επαληθεύσιμα και μεταβιβάσιμα ψηφιακά διακριτικά που μπορούν να αντιπροσωπεύουν την ψηφιακή τέχνη ή με άλλο τρόπο να αντιπροσωπεύουν ένα τμήμα ιδιοκτησίας σε ένα υπαρκτό έργο τέχνης.

27. Βλ. κείμενο έξυπνου προγαμιαίου συμβολαίου σε ιστοσελίδα http://prenupwithlove.com/, Σχ. άρθρο Michael del Castillo, Prenup Built in Ethereum Smart Contract Rethinks Marriage Obligations, https://www.coindesk.com/markets/2016/06/01/prenup-built-in-ethereum-smart-contract-rethinks-marriage-obligations/,

7

Λεξικό Βασικών Όρων

Το παρόν λεξικό βασικών όρων στοχεύει στην εξοικείωση του αναγνώστη με τη βασική ορολογία περί έξυπνων συμβάσεων ή συμβολαίων (smart contracts) και κατανεμημένου καθολικού (blockchain), ως τεχνολογικής υποδομής που τα φιλοξενεί. Χωρίς πρόθεση εξαντλητικής ανάλυσης, παρατίθενται σε λογική-νοηματική αλληλουχία, και όχι κατ’ ανάγκη σε αλφαβητική σειρά, μόνο οι έννοιες που είναι απαραίτητες για την κατανόηση των ζητημάτων με τα οποία ασχολείται από νομική σκοπιά το παρόν εγχειρίδιο. Η ταξινόμηση περιέχει την ελληνική λέξη και την αγγλική μετάφρασή της μαζί με μια συνοπτική της απλοποιημένη επεξήγηση, με αναφορά στους ορισμούς του άρθρου 31 Ν 4961/2022.

Αλυσίδα συστοιχιών ή κόμβων (blockchain), Τεχνολογία Κατανεμημένου Καθολικού (ΤΚΚ ή Digital Ledger Technology/DLT): είδος τεχνολογίας κατανεμημένου καθολικού που καταγράφει δεδομένα σε συστοιχίες (blocks), οι οποίες συνδέονται μεταξύ τους με χρονολογική σειρά και σχηματίζουν μια αλυσίδα (chain) συναινετικής, αποκεντρωμένης και μαθηματικά επαληθεύσιμης φύσης, η οποία βασίζεται κυρίως στην επιστήμη της κρυπτογραφίας (άρθρο 31 εδ. 1 Ν 4961/2022).

Ανοικτά (Δημόσια), κλειστά (ιδιωτικά) και υβριδικά δίκτυα Blockchain: υπάρχουν δημόσιες πλατφόρμες ανοικτές σε όλους (Bitcoin, Ethereum κ.λπ), ιδιωτικές πλατφόρμες προσπελάσιμες, βάσει πρόσκλησης και κωδικού, μόνο σε πιστοποιημένους συμμετέχοντες, όπως τα μέλη μιας κοινότητας, ή συγκεκριμένοι εταιρικοί χρήστες (Ripple, Hyperledger) καθώς και υβριδικές πλατφόρμες που διαθέτουν ταυτόχρονα δημόσιο και ιδιωτικό χώρο συναλλαγών.

Αποκεντρωμένοι Αυτόνομοι Οργανισμοί: (Decentralized Autonomous Organizations/DAO): αποτελούν σύνθετη μορφή έξυπνου συμβολαίου ως σύστημα κωδικοποιημένων κανόνων προγραμματισμένο σε ανοικτό κώδικα λογισμικού. Είναι δομημένο με λογική εταιρικής διακυβέρνησης, δηλαδή χωρίς ιεραρχική διαχείριση. Διοικείται από τα μέλη μιας διαδικτυακής κοινότητας με κοινό λογαριασμό. Στους DAO που βασίζονται σε έξυπνα συμβόλαια οι συμμετέχοντες χρησιμοποιούν διακριτικά διακυβέρνησης ώστε να έχουν δικαίωμα ψήφου για ζητήματα όπως η διάθεση επενδυτικών κεφαλαίων. Χρησιμοποιούνται για αυτοματοποιημένες εκστρατείες συγκέντρωσης χρημάτων από το πλήθος (crowdfunding), για έκδοση ψηφιακών διακριτικών και συμβολικών στοιχείων, για συστήματα λήψης αποφάσεων και για ηλεκτρονικές ψηφοφορίες.

Εξόρυξη (Mining): η διαδικασία προσθήκης νέων καταχωρίσεων σε ένα μπλοκ και η επαλήθευση ενός μπλοκ που έχει δημιουργηθεί από άλλους «εξορύκτες» ή «ανθρακωρύχους» (miners). Μέσω διάθεσης σημαντικής υπολογιστικής ισχύος, οι εξορύκτες σχηματίζουν κόμβους εντός ενός δικτύου, οι οποίοι συμμετέχουν ενεργά στην επαλήθευση της πιστότητας των συναλλαγών πριν αυτές ενωθούν σε μπλοκ.

8

Απόδειξη Εργασίας (Proof of Work): μηχανισμός συναινετικής απόδειξης εργασίας επιτυχούς εξόρυξης νέων κρυπτονομισμάτων. Αποτελεί όρο για την είσπραξη της αμοιβής των εξορυκτών για την τεχνογνωσία τους, την επένδυση χρόνου, το κόστος ηλεκτρικής ενέργειας και γενικότερα την ανταγωνιστική συμμετοχή τους στην πολύπλοκη διαδικασία επαλήθευσης των συναλλαγών του δικτύου, μέσω προσθήκης νέων κόμβων στο κοινόχρηστο καθολικό.

Απόδειξη Συμμετοχής (Proof of Stake): μηχανισμός επιλογής εξορυκτών βάσει απόδειξης πονταρίσματος υπαρχόντων κρυπτονομισμάτων, ώστε αυτοί να αυξήσουν τις πιθανότητες να επιλεγούν ως επαληθευτές κρυπτοσυναλλαγών. Αποτελεί νεότερη μέθοδο που κερδίζει διαρκώς έδαφος, αφού προσφέρει μεγαλύτερη ασφάλεια έναντι «επιθέσεων 51%» από χάκερς ενώ απαιτεί μικρότερη κατανάλωση ενέργειας, η οποία όμως δέχεται κριτική ότι ανταμείβει την επένδυση και όχι την εργασία.

Απόδειξη Αναλωθέντος χρόνου (Proof of Elapsed Time): μηχανισμός αλγοριθμικής επιλογής εξορυκτών. Ο οικείος αλγόριθμος PoET δημιουργεί έναν τυχαίο χρόνο αναμονής για κάθε κόμβο στο δίκτυο blockchain, ο οποίος πρέπει να παραμένει ανενεργός. Ο κόμβος με τον μικρότερο χρόνο αναμονής θα ενεργοποιηθεί πρώτος και θα κερδίσει το νέο μπλοκ που θα δεσμεύσει στην αλυσίδα. Η ροή εργασίας είναι παρόμοια με την απόδειξη εργασίας (PoW) του bitcoin, αλλά καταναλώνει λιγότερη ενέργεια, αυξάνοντας έτσι την απόδοση.

Διπλή ανάλωση (Double spending): η διπλή ανάλωση ή δαπάνη ενός ψηφιακού νομίσματος προκύπτει όταν αυτό µπορεί να δαπανηθεί παράνομα, ένεκα εξωτερικής κακόβουλης πράξης, επί ζημία των χρηστών, περισσότερες από µία φορές, λόγω της αλληλοεπικάλυψης του ψηφιακού κώδικα.

Ethereum: αποκεντρωμένη δημοφιλής πλατφόρμα blockchain με λογισμικό ανοικτού κώδικα (open source), την οποία εφηύρε ο ρωσοκαναδός προγραμματιστής Vitalik Buterin. Η πλατφόρμα χρησιμοποιεί ως μέσο πληρωμών των τελών συναλλαγής, τα οποία ονομάζονται gas, ένα εγγενές κρυπτονόμισμα, το Ether (ETH), ανταλλάξιμο, μέσω ανταλλακτηρίων, σε ευρώ, δολλάρια η άλλο νόμισμα. Υποστηρίζει τεχνικά πλήθος λειτουργιών, όπως αποκεντρωμένες εφαρμογές (dApps), μετακινήσεις νομισμάτων και κρυπτοστοιχείων (tokens ERXC-20), μη ανταλλάξιμων κρυπτοπαραστατικών (Non-Fungible Tokens ή NFTs) καθώς και την εκτέλεση έξυπνων συμβάσεων.

Εικονική πραγματικότητα (virtual reality): η προσομοίωση ενός πραγματικού ή φανταστικού περιβάλλοντος από έναν υπολογιστή. Η τρέχουσα τεχνολογία VR χρησιμοποιεί ακουστικά εικονικής πραγματικότητας ή περιβάλλοντα πολλαπλών προβολών, μερικές φορές σε συνδυασμό με φυσικά περιβάλλοντα ή σκηνικά, για τη δημιουργία εικόνων, ήχων και άλλων αισθήσεων που προσομοιώνουν τη φυσική παρουσία ενός χρήστη σε ένα εικονικό ή φανταστικό περιβάλλον. Ένα άτομο που χρησιμοποιεί εξοπλισμό εικονικής

9

πραγματικότητας είναι σε θέση να εμβυθιστεί στον τεχνητό κόσμο, να κινηθεί μέσα σε αυτόν και να αλληλεπιδράσει με εικονικά χαρακτηριστικά ή αντικείμενα.

Επαυξημένη πραγματικότητα (augmented reality): η τεχνολογία αυτή επιτρέπει την ζωντανή προβολή ενός φυσικού περιβάλλοντος, του οποίου η πραγματικότητα είναι επαυξημένη με την προβολή πληροφοριών (όπως ήχος, κείμενο, βίντεο, γραφικά) αλλά και εικονικών προσώπων ή χώρων σχεδιασμένων μέσα έναν ηλεκτρονικό υπολογιστή. Ο όρος εισήχθη το 1992 από τον Τομ Κάουντελ.

Έξυπνα συμβόλαια ή έξυπνες συμβάσεις (Smart Contracts): σύνολο κωδικοποιημένων λειτουργιών υπολογιστή, το οποίο οριστικοποιείται και εκτελείται μέσω τεχνολογίας κατανεμημένου καθολικού σε αυτοματοποιημένη ηλεκτρονική μορφή μέσω οδηγιών για την εκτέλεση ενεργειών, παραλείψεων ή ανοχών, οι οποίες βασίζονται στην ύπαρξη ή μη συγκεκριμένων προϋποθέσεων, σύμφωνα με όρους που καταγράφονται απευθείας σε ηλεκτρονικό κώδικα, προγραμματισμένες εντολές ή προγραμματισμένη γλώσσα (άρθρο 31 εδ. 9 Ν 4961/2022).

Επίθεση 51% (51% attack): κακόβουλη επίθεση σε μια αλυσίδα μπλοκ από μια ομάδα εξορυκτών που ελέγχουν περισσότερο από το 50% της υπολογιστικής ισχύος, ήτοι του ποσοστού κατακερματισμού εξόρυξης του δικτύου. Αποκτώντας πλειοψηφικό έλεγχο του δικτύου, οι εισβολείς μπορούν να διακόψουν την εγγραφή νέων μπλοκ εμποδίζοντας άλλους εξορύκτες να ολοκληρώσουν μπλοκ, με αποτέλεσμα την εκ μέρους τους υπεξαίρεση κρυπτονομισμάτων.

Κατανεμημένο καθολικό: αποθετήριο πληροφοριών που τηρεί αρχεία συναλλαγών και το οποίο διαμοιράζεται και συγχρονίζεται μεταξύ ενός συνόλου κόμβων δικτύου Τ.Κ.Κ. με τη χρήση μηχανισμού συναίνεσης (άρθρο 31 εδ. 11 Ν 4961/2022).

Κόμβος (node) δικτύου Τ.Κ.Κ.: συσκευή ή εφαρμογή λογισμικού που αποτελεί μέρος δικτύου και κατέχει πλήρες ή μερικό αντίγραφο των αρχείων όλων των συναλλαγών σε κατανεμημένο καθολικό (άρθρο 31 εδ. 11 Ν 4961/2022). Στην έννοια αυτή υπάγεται κάθε ηλεκτρονική συσκευή (υπολογιστής ή διακομιστής/server) ενός χρήστη που συνδέεται με τους άλλους χρήστες μέσω ενός δικτύου blockchain. Αποθηκεύει, μεταφέρει και διατηρεί ψηφιακά αρχεία που σχηματίζουν ομάδες (blocks) τα οποία καταγράφονται σε χρονολογική σειρά σχηματίζοντας αλυσίδες (chains). Τα αρχεία διαμοιράζονται σε όλους τους ισότιμους χρήστες του εν λόγω δικτύου, χωρίς την ύπαρξη οποιασδήποτε κεντρικής εξουσίας που κατέχει, ελέγχει ή διαχειρίζεται αυτή τη βάση δεδομένων. Όλα τα μέλη του δικτύου πιστοποιούν τη διενέργεια και αξιοπιστία των συναλλαγών.

Κρυπτογραφία: μαθηματικός αλγόριθμος που χρησιμοποιείται για την μετατροπή ψηφιακών δεδομένων σε ακατάληπτη μορφή, μέσω συνάρτησης κατακερματισμού (hash function), για όσους δεν διαθέτουν τα κατάλληλα αλγοριθμικά κλειδιά αποκρυπτογράφησης. Όταν χρησιμοποιείται το ίδιο κλειδί κρυπτογράφησης και αποκρυπτογράφησης

10

του μηνύματος λέγεται συμμετρική. Όταν χρησιμοποιούνται δυο κλειδιά, ένα δημόσιο και ένα ιδιωτικό, τότε λέγεται ασύμμετρη. Στο blockchain η τεχνική αυτή και νεότερες παραλλαγές της, όπως η κρυπτογραφία ελλειπτικών καμπυλών, χρησιμοποιείται για τη δημιουργία πορτοφολιών (wallets), για την υπογραφή συναλλαγών καθώς και για την επαλήθευση των κόμβων που απαρτίζουν την αλυσίδα.

Κρυπτονομίσματα: ψηφιακά εικονικά μέσα συναλλαγής που δεν αποτελούν νόμιμο χρήμα, δεν έχουν μορφή μετρητών και χρησιμοποιούν τεχνολογία κρυπτογράφησης για να επαληθεύσουν τη συναλλαγή και να εμποδίσουν την παραχάραξη. Παράγονται, διατίθενται και κυκλοφορούν αποκεντρωμένα από ιδιωτικούς φορείς, χωρίς την ανάγκη ύπαρξης εκδότριας κεντρικής τράπεζας. Σήμερα υπάρχουν κατ’ εκτίμηση άνω των 10.000 ειδών κρυπτονομίσματα, εκ των οποίων περίπου 1.500 είναι πολύ διαδεδομένα με γνωστότερα τα Bitcoin, Ethereum, Tether, Binance, Cardano, εκατοντάδες ανταλλακτήρια και περίπου 100 εκ. χρήστες παγκοσμίως. Κάθε κρυπτονόμισμα εξορύσσεται με μαθηματικά ελεγχόμενο ρυθμό, είναι ανώνυμο, βασίζεται σε δημόσια και ιδιωτικά κλειδιά για να ανταλλάσσει αξία σε συστήματα ισότιμων χρηστών («peer-to-peer»). Ενώ η προσφορά και η ανταλλακτική αξία του με πραγματικό χρήμα, όπως ευρώ ή δολλάρια, βασίζεται στη ζήτηση της ελεύθερης αγοράς. Η συνολική κεφαλαιοποίηση των κρυπτονομισμάτων εκτιμάται (Σεπτέμβριος 2022) σε 1,1 τρις δολλάρια ΗΠΑ, ενώ διαχρονικά παρουσιάζουν αστάθεια και μεγάλες διακυμάνσεις.

Δημόσιο κλειδί (Public Key): κώδικας κρυπτογράφησης ή διεύθυνση που χρησιμοποιείται για τη διενέργεια συναλλαγών ανάμεσα στα συναλλασσόμενα μέρη, επιτρέποντας στους χρήστες να λαμβάνουν κρυπτονομίσματα στους λογαριασμούς τους.

Ιδιωτικό κλειδί (Private Key): κώδικας κρυπτογράφησης που παρέχει στο χρήστη πρόσβαση στα δικά του κρυπτονομίσματα ή συναλλαγές. Είναι αντίστοιχο του κλασσικού password, με στόχο την προστασία των χρηστών από περιστατικά κλοπών και μη εξουσιοδοτημένης πρόσβασης στους λογαριασμούς τους.

Kρυπτοπεριουσιακό στοιχείο (Cryptoasset): ψηφιακή αναπαράσταση αξίας ή δικαιωµάτων που µπορούν να µεταβιβαστούν και να αποθηκευτούν ηλεκτρονικά, µε χρήση τεχνολογίας κατανεµηµένου καθολικού ή παρόµοιας τεχνολογίας, όπως το bitcoin αλλά και κάθε είδους παραλλαγή του.

Κρυπτοπορτοφόλι (Cryptowallet): εφαρμογή λογισμικού που επιτρέπει στο χρήστη την ψηφιακή αποθήκευση ψηφιακών κλειδιών κρυπτονομισμάτων, μέσω της οποίας αυτός μπορεί να επιχειρεί συναλλαγές σε έξυπνα συμβόλαια και άλλες εφαρμογές.

Μάρκα (Token): ψηφιακή μονάδα, αντίστοιχη με τις μάρκες στο καζίνο, που μπορεί να προγραμματιστεί, έχοντας τον δικό της κώδικα βάσης, ο οποίος σχετίζεται με μια υπάρχουσα αλυσίδα. Το Ethereum είναι η πιο συνηθισμένη πλατφόρμα για τη δημιουργία

11

tokens προς χρήση στο πλαίσιο αποκεντρωμένων εφαρμογών (DApps) χρηματοικονομικών συναλλαγών που εκτελούνται χάρη στα έξυπνα συμβόλαια.

Μετασύμπαν (Metaverse): όρος που επινοήθηκε το 1992 από τον αμερικανό συγγραφέα Neal Stephenson στο μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας «Snow Crash», ως σύμπτυξη ενός μελλοντικού (Meta) σύμπαντος (Universe). Προβάλλεται εκ νέου από τις τεχνολογικές εταιρίες, για να περιγράψει ένα μελλοντικό τρισδιάστατο ψηφιακό δίκτυο όπου οι άνθρωποι θα ζουν και θα αλληλεπιδρούν με τους άλλους όπως στην πραγματική ζωή. Δεν πρόκειται απλά για ένα βιντεοπαιχνίδι αλλά για ένα συγκερασμό ψηφιακών κόσμων, χάρη στις τεχνολογίες του διαδικτύου, της εικονικής και επαυξημένης πραγματικότητας, των κοινωνικών δικτύων, των κρυπτονομισμάτων και του blockchain.

Μη ανταλλάξιμο πιστοποιητικό ιδιοκτησίας (Non-Fungible Token ή NFT): ψηφιακή βεβαίωση-πιστοποιητικό ιδιοκτησίας του κατόχου ενός ψηφιακού περιουσιακού στοιχείου, όπως η αναπαράσταση ενός έργου τέχνης, μιας φωτογραφίας ή ενός συλλεκτικού αντικειμένου. Εκδίδεται μέσω ηλεκτρονικής διαδικασίας κοπής (minting) και είναι καταχωρημένο στο blockchain. Ένα NFT δεν παρέχει δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας επί του πρωτογενούς έργου, το οποίο μπορεί να ανήκει, κατά περίπτωση, σε ένα δημιουργό, μια δισκογραφική εταιρία, ένα μουσείο ή ένα άλλο δικαιούχο.

Ομότιμοι χρήστες (Peer to peer - P2P): τα δίκτυα P2P επιτρέπουν σε ισότιμους μεταξύ τους χρήστες στο blockchain να επικοινωνήσουν και να συναλλαγούν απευθείας με άλλα μέλη, χωρίς να βασίζονται σε ένα μεσολαβητή ή κάποιο τρίτο μέρος για να επιβεβαιώνει και να επαληθεύει τις εν λόγω διαδικασίες.

Παραστατικό χρήμα (Fiat Currency): ή αλλιώς χρήμα αναγκαστικής κυκλοφορίας είναι το μέσο πληρωμής το οποίο δεν καλύπτεται από αποθεματικό άλλων υλικών (π.χ. χρυσός) και επομένως στερείται κάποιας εσωτερικής αξίας, έστω και έμμεσα. Επιβάλλεται νομοθετικά από το κράτος ως μέσο πληρωμών. Εκφράζεται μέσω κάποιας νομισματικής μονάδας υπό μορφή χαρτονομισμάτων και κερμάτων, τα οποία μπορεί να έχουν ονομαστική αξία ίση, πολλαπλάσια ή υποπολλαπλάσια της νομισματικής μονάδας. Το χάρτινο χρήμα καλείται παραστατικό χρήμα διότι η χρήση και η αξία του εξαρτάται από την πίστωση της κυβέρνησης που το εκδίδει, και όχι από οποιοδήποτε δικαίωμα να μετατραπεί σε μεταλλικά νομίσματα.

Ρικαρντιανό συμβόλαιο (Ricardian Contract): αποτελεί μια παραδοσιακή σύμβαση συντεταγμένη σε ψηφιακή μορφή, με όρους αναγνώσιμους εν μέρει από τον άνθρωπο και εν μέρει από την μηχανή. Αποτελεί τρόπο επικοινωνίας ενός νομικού εγγράφου με ένα πρόγραμμα υπολογιστή. Η σχετική ορολογία εισήχθη το 1995 από τον προγραμματιστή και χρηματοοικονομικό κρυπτογράφο Ian Grigg στο πλαίσιο του συστήματος διεθνών πληρωμών «Ricardo». Η βασική διαφορά του ρικαρντιανού υβριδικού νομικού εγγράφου από ένα έξυπνο συμβόλαιο, που επίσης τρέχει σε πλατφόρμες blockchain, είναι ότι

12

το τελευταίο κατά κανόνα δεν είναι γραμμένο σε νομική γλώσσα. Απλώς εκτελεί αυτόματα, μέσω εντολών γλώσσας προγραμματισμού, τις ενέργειες που ορίζονται στη νομική συμφωνία. Όπως θα αναλυθεί στο οικείο κεφάλαιο, κάθε ρικαρντιανή σύμβαση δεν είναι έξυπνο συμβόλαιο. Αντίθετα, ένα υβριδικό έξυπνο συμβόλαιο, μικτού χαρακτήρα, που συνδυάζει νομικό κείμενο με κώδικα, αποτελεί ρικαρντιανή σύμβαση.

Συναλλαγή (transaction): ηλεκτρονικό μήνυμα δεδομένων που περιέχει το δημόσιο κλειδί του παραλήπτη επισυναπτόμενο στο ποσό που μεταφέρεται και υπογεγραμμένο από το ιδιωτικό κλειδί του αποστολέα. Το σύνολο των συναλλαγών σε κρυπτονομίσματα ή εφαρμογές δημιουργούν τη συστοιχία κόμβων του blockchain.

Σύστημα Τ.Κ.Κ.: το ψηφιακό σύστημα που βασίζεται στην Τ.Κ.Κ. ή την αλυσίδα συστοιχιών (blockchain). (άρθρο 31 εδ. 20 Ν 4961/2022).

Web 3.0: Ο «νοήμων» ή σημασιολογικός παγκόσμιος ιστός, νέα έκδοση του διαδικτύου, η οποία θα κατανοεί τις απαιτήσεις των χρηστών ενοποιώντας διαφορετικά περιεχόμενα μεταξύ τους χάρη, σε οντολογίες, μεταδεδομένα και πράκτορες λογισμικού· επιτρέπει στους χρήστες να αλληλεπιδρούν και να συνεργάζονται έξυπνα χωρίς να υπάρχουν κεντρικά σημεία ελέγχου.

Back to Top