ΑΥΤΟΚΙΝΗΤΙΚΟ ΑΤΥΧΗΜΑ

ΜΕΡΟΣ Α΄

[ Ι ] Ευθύνη κατά τον Ν ΓϡΝ/1911

Περιεχόμενα

Α. Νομική φύση / Προϋποθέσεις ευθύνης

1. Νομική φύση 1

2. Έννοια αυτοκινήτου 2-21

Β. Υποκείμενα ευθύνης

1. Κάτοχος 22-35

2. Ιδιοκτήτης 36-41

3. Οδηγός 42

4. Ποιοι δεν έχουν δικαίωμα αποζημίωσης κατά τον ΓϡΝ/1911 43-47

Γ. Η αιτιώδης συνάφεια ως προϋπόθεση ευθύνης κατά τον Ν ΓϡΝ/1911 48-50

Δ. Προϋποθέσεις απαλλαγής από την ευθύνη των ενεχομένων κατά τον Ν ΓϡΝ/1911 προσώπων

1. Η ανωτέρα βία ως λόγος απαλλαγής 51-55

2. Η υπαιτιότητα παθόντα 56-60

3. Το πταίσμα τρίτου προσώπου που δεν ανήκει στην υπηρεσία του αυτοκινήτου 61-66

4. Το ελάττωμα του αυτοκινήτου 67

5. Η κατάσταση ανάγκης 68

Ε. Καταλογισμός ευθύνης επί κοινών ζημιών από κοινό πταίσμα (άρθρο 6)

1. Οι προϋποθέσεις καταλογισμού της ζημίας ανάλογα με τη βαρύτητα του πταίσματος 69

2. Συσχετισμός του άρθρου 6 του Ν ΓϡΝ/1911 με την ΑΚ 300 70

ΣΤ. Η παραγραφή των αξιώσεων από τον Ν ΓϡΝ/1911

1. Η διετής παραγραφή των αξιώσεων από τον Ν ΓϡΝ/1911 71

2. Η αφετηρία της παραγραφής 72

Ζ. Η εσωτερική σχέση αναγωγής των ενεχομένων προσώπων

1. Δικαίωμα αναγωγής του μη υπαιτίου (άρθρο 8) 73

2. Η παραγραφή του δικαιώματος της αναγωγής 74

Η. Η εύλογη αποζημίωση κατά τον Ν ΓϡΝ/1911

1. Οι «κατ’ ιδίαν περιστάσεις» που λαμβάνονται υπόψη κατά την επιδίκαση της αποζημίωσης 75-76

2. Ποιες αξιώσεις αφορά η αποζημίωση του άρθρου 9 του Ν ΓϡΝ/1911 77

3. Περισσότεροι υπόχρεοι και έκταση της ευθύνης εκάστου αυτών 78

4. Το δικαίωμα αναγωγής του καταβαλόντος συνοφειλέτη 79-81

Θ. Σύγκρουση αυτοκινήτων - ζημίες (άρθρο 10)

1. Η ratio της ρύθμισης 82

2. Έννοια σύγκρουσης 83

3. Ζημίες επιβαινόντων ή βλάβη των πραγμάτων που βρίσκονται εντός των αυτοκινήτων «σε λειτουργία» 84

4. Μη εφαρμογή του άρθρου 10 του Ν ΓϡΝ/1911 επί ζημιών

προσώπων ή πραγμάτων που βρίσκονται έξω από τα συγκρουσθέντα αυτοκίνητα 85

5. Ποιες διατάξεις του Ν ΓϡΝ/1911 εφαρμόζονται επί συγκρούσεως αυτοκινήτων 86-88

Ι. Μέτρα προς εξασφάλιση των απαιτήσεων του ζημιωθέντος

1. Ενέχυρο επί του αυτοκινήτου 89-92

2. Η κράτηση του αυτοκινήτου από την αστυνομική αρχή (άρθρο 11 παρ. 2 του Ν ΓϡΝ/1911) 93-94

3. Συντηρητική κατάσχεση του αυτοκινήτου 95-96

ΙΑ. Εξαιρέσεις από την εφαρμογή του Ν ΓϡΝ/1911 (άρθρο 13)

1. Μη εφαρμογή του Ν ΓϡΝ/1911 σε περίπτωση βλάβης των μεταφερομένων με το ζημιογόνο αυτοκίνητο προσώπων ή πραγμάτων 97-98

2. Εφαρμογή του Ν ΓϡΝ/1911 όταν ζητείται χρηματική ικανοποίηση λόγω ψυχικής οδύνης 99

3. Εφαρμογή του Ν ΓϡΝ/1911 για πρόσωπα και πράγματα που μεταφέρονται με λεωφορείο 100

4. Ειδικά ζητήματα σε περίπτωση τραυματισμού ή θανατώσεως επιβάτη ή τρίτου από τη σύγκρουση αυτοκινήτων 101-103

Βιβλιογραφία - Αρθρογραφία

– Βαλτούδης, Η αναλογική εφαρμογή των λόγων ευθύνης από διακινδύνευση, ΕλλΔνη 2016, 329. – Γεωργίου Κ., Η αστική ευθύνη από τροχαία ατυχήματα. 2012. – Δημοπούλου Ζ., Ευθύνη από διακινδύνευση: Οι λόγοι περιορισμού και απαλλαγής από την ευθύνη, 2003. – Κρητικός Αθ., Αποζημίωση από αυτοκινητικά ατυχήματα, 5η έκδ., 2019, τ. Ι. – Κρητικός Αθ., Αποζημίωση από αυτοκινητικά ατυχήματα, τ. 1, 5η έκδ., 2019. – Ίδιος, Το δίκαιο ποδηλάτη και οδηγού ηλεκτρικού πατινιού, 2021. – Ίδιος, Κώδικας Οδικής Κυκλοφορίας, 2η έκδ. 2021. – Μανουσάκης Γ., σε Ν. Λεοντή (επιμ.), Ειδικές Διαδικασίες, 2η έκδ., 2020. – Ρούσσος Κλ., Συνυπαιτιότητα (άρθρο 300 ΑΚ), ΕφΑΔΠολΔ 2010, 747. – Τριάντος Ν./Βαφειάδου Π., Αποζημίωση από Τροχαία Ατυχήματα, έκδ. 2012. – Φλούδας Α., Αστική ευθύνη εξ αυτοκινητικών ατυχημάτων, 1981.

Α. Νομική φύση / προϋποθέσεις ευθύνης

1. Νομική φύση

Για τη γένεση της ευθύνης από διακινδύνευση, αρκεί η λειτουργία του αυτοκινήτου (τεχνικό γεγονός), η οποία δεν συνδέεται με ορισμένη πράξη, ούτε έχει ως προϋπόθεση την ύπαρξη πταίσματος. Η ζημία πρέπει πάντα να συνδέεται με τους τυπικούς κινδύνους της λειτουργίας του αυτοκινήτου. Υποστηρίζεται ότι δεν είναι αδικοπρακτική ευθύνη, αλλά ειδική ιδιόμορφη ευθύνη (Α. Φλούδας, Αστική ευθύνη εξ αυτοκινητικών ατυχημάτων, 1981, 11). Κατά την κρατούσα όμως άποψη η ευθύνη με βάση το Ν ΓϡΝ/1911 θεωρείται γνήσια αντικειμενική ευθύνη (άνευ πταίσματος) από αδικοπραξία (ευθύνη από διακινδύνευση) σε βάρος των σχετικά προβλεπόμενων προσώπων (ΑΠ 550/2021, ΑΠ 391/2018, ΑΠ 1866/2017, ΜΕφΑθ 2233/2021, ΜΕφΑθ 871/2020, ΜΕφΑθ 3232/2019, ΜΕφΘεσ 2567/2018 ΤΝΠ QUALEX, ΕφΑΔΠολΔ 2019,1351, ΜΕφΘεσ 2441/2017, ΜΕφΘεσ

236/2017 ΤΝΠ QUALEX, ΜΕφΘεσ 236/2017 ΜΕφΠειρ 5/2018, ΜΕφΔωδ 134/2015, ΜΠρΑθ 1072/2019 ΤΝΠ QUALEX, ΕιρΣικυώνος 10/2018 ΤΝΠ QUALEX).

Στις προϋποθέσεις για τη στοιχειοθέτηση της ευθύνης δεν περιλαμβάνεται ούτε η πράξη ούτε το παράνομο [ΑΠ 550/2021 ΤΝΠ QUALEX].

2. Έννοια αυτοκινήτου

i. Έννοια αυτοκινήτου κατά το Ν Γ ΓϡΝ/1911 – Υπαγόμενα/Μη υπαγόμενα αυτοκίνητα/Εξαιρέσεις

Η έννοια του αυτοκινήτου προσδιορίζεται από το άρθρο 2 εδ. α΄ Ν ΓϡΝ/1911, κατά το οποίο αυτοκίνητο είναι το δια μηχανικής δυνάμεως και ουχί επί τροχιών κινούμενο όχημα ή τροχήλατο. Από τον ορισμό αυτό προκύπτει ότι απαιτείται όχημα ή τροχήλατο αντικείμενο, χωρίς να απαιτείται η μεταφορά προσώπων ή πραγμάτων (ΑΠ 296/2012 ΤΝΠ QUALEX). Όχημα είναι καθετί που κρατά ή υποστηρίζει κάτι άλλο. Τροχήλατο είναι καθετί το οποίο τραβιέται σε τροχούς (ΜΠρΑθ 1263/2008 ΕφΑΔΠολΔ 2011, 653). Περαιτέρω, σαφώς συνάγεται ότι το όχημα πρέπει να μην κινείται σε τροχιές. Τροχιές είναι κατά κανόνα ράβδοι μεταλλικές με τις οποίες κατασκευάζεται δρόμος τον οποίο κατ’ ανάγκη ακολουθούν ορισμένου τύπου οχήματα.

Ως «αυτοκίνητα» κατά τον Ν ΓϡΝ/1911 χαρακτηρίζονται: 1. Τα επιβατικά, φορτηγά, λεωφορεία και πούλμαν. 2. Τα ηλεκτρικά λεωφορεία (τρόλεϋ-μπας). 3. Τα με μηχανική δύναμη κινούμενα έλκηθρα. 4. Οι μηχανισμοί που κινούνται σε ερπύστριες π.χ. πολεμικά άρματα. 5. Τα διάφορα αγροτικά μηχανήματα και γεωργικοί ελκυστήρες (βλ. από τη νομολογία ΜΕφΘεσ 2883/2017 ΤΝΠ QUALEX, ΕιρΦλωρ 21/2018 ΧρΙΔ 2018, 602), αυτοπροωθούμενες μηχανές εκτελέσεως γεωργικών εργασιών, θεριζοαλωνιστικές μηχανές. 6. Τα διάφορα ρυμουλκούμενα, ημιρυμουλκούμενα οχήματα και συνδυασμοί αυτών. 7. Οι μοτοσικλέτες, τα μοτοποδήλατα, δηλαδή τα δίτροχα ή τρίτροχα οχήματα που είναι εφοδιασμένα με κινητήρα, ανεξάρτητα από την ισχύ της μηχανής τους και του κυλινδρικού όγκου του κινητήρα τους (Α. Φλούδας, ό.π., 13, Α. Κρητικός, Αποζημίωση από αυτοκινητικά ατυχήματα, τ. 1, 5η έκδ., 2019, σελ. 114, Γ. Μανουσάκης, σε Ν. Λεοντή, Ειδικές Διαδικασίες, 2η έκδ., 2020, σελ. 320, 321).

Δεν χαρακτηρίζονται ως «αυτοκίνητα»: 1. Τα κινούμενα στο νερό (πλοία, λέμβοι) ή στον αέρα, ο εναέριος σιδηρόδρομος, ο ανελκυστήρας. 2. Οι τροχιόδρομοι, αυτοκινητάμαξες και σιδηρόδρομοι, γιατί κινούνται σε τροχιές. 3.Τα κινούμενα με μυική δύναμη, όπως τα ποδήλατα (ΜΠρΑθ 5986/2007 ΕφΑΔΠολΔ 2009, σελ. 335), ζωήλατα οχήματα (άμαξα) (Α. Φλούδας, ό.π., 13, Γ. Μανουσάκης, ό.π., σελ. 321, 322). 4. Τα οχήματα που θεωρούνται ως παιχνίδια (συνήθως στο λούνα παρκ που κινούνται με μπαταρία ή ηλεκτρισμό) (Α. Κρητικός, Αποζημίωση από αυτοκινητικά ατυχήματα, τ. 1, 5η έκδ., 2019, σελ. 116).

Το μηχάνημα έργου, κινούμενο επί τροχών στο έδαφος με μηχανική ενέργεια και προοριζόμενο για την εκσκαφή χωμάτων, φόρτωση κ.λπ., είναι αυτοκίνητο κατά την έννοια του

νόμου (ΑΠ 238/2015, ΑΠ 209/2017 ΤΝΠ QUALEX, E7 2017,1432, βλ. και ΑΠ 296/2012 ΤΝΠ QUALEX).

Αυτοκίνητο θεωρείται και ο φορτωτής (Κlark) που χρησιμοποιείται σε χώρους εργοταξίων ή εργοστασίων για τη φόρτωση ή εκφόρτωση πραγμάτων. O χαρακτηρισμός αυτός δεν επηρεάζεται από το ότι το όχημα αναπτύσσει μικρή ταχύτητα. Συνεπώς με τη συνδρομή και των λοιπών προϋποθέσεων του νόμου δημιουργείται ευθύνη, αν τραυματισθεί κάποιος διερχόμενος από το εμπόρευμα που πέφτει από την αρπάγη του φορτωτή.

Αυτοκίνητο, κατά την έννοια του Ν Γ ΓϡΝ/1911, είναι και το επί τροχών κινούμενο ανυψωτικό – περονοφόρο μηχάνημα, το οποίο δεν χρησιμοποιείται ως στατικό εργαλείο, αλλά ενεργεί μεταφόρφωση εμπορευμάτων, κινούμενο αυτοδυνάμως, από ενός σημείου σε άλλο, ακόμη και εντός ιδιωτικού γηπέδου, το οποίο όμως είναι προσιτό στο κοινό ή σε αριθμό προσώπων που δικαιούνται να συχνάζουν σε αυτό (ΜΕφΘεσ 1586/2017 ΤΝΠ QUALEX). Δεν αναιρείται ο χαρακτηρισμός αυτός από το ότι το όχημα αναπτύσσει μικτή ταχύτητα (βλ. Κρητικό, ό.π., σελ. 114, 115).

«Αυτοκίνητο» θεωρείται ο ελκυστήρας με τη φρέζα (ΜΕφΘεσ 2501/2019 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ).

Το τραμ δεν υπάγεται στην έννοια του αυτοκινήτου του άρθρου 2 εδ. α΄ του Ν ΓϡΝ/1911 επειδή κινείται επί σιδηροτροχιών, εφαρμόζονται όμως οι κανόνες κυκλοφορίας του ΚΟΚ (άρθρο 2 παρ. 2 ΚΟΚ: ορισμός οδικού οχήματος) (ΤρΕφΑθ 2509/2020 ΤΝΠ QUALEX: αποζημίωση λόγω παράσυρσης πεζού από τραμ, ΠΠρΑθ 4704/2012 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΜΠρΑθ 1263/2008 ΕφΑΔΠολΔ 2011, 653, ΜΠρΑθ 1263/2008, ΕφΑθ 1379/2014 ΤΝΠ QUALEX).

Επί αυτοκινητικού ατυχήματος, η εξατομίκευση του ζημιογόνου οχήματος γίνεται, κατ’ αρχάς, με αναφορά του αριθμού κυκλοφορίας του, εάν δε αυτό στερείται τέτοιου, αρκεί μία γενική περιγραφή του και η περαιτέρω αναφορά ότι αυτό ήταν που οδηγείτο, κατά τον κρίσιμο χρόνο, από τον υπαίτιο οδηγό και ότι ανήκει στον συνευθυνόμενο, έναντι του παθόντος, κατά τους όρους του Ν ΓϡΝ/1911 ιδιοκτήμονά του. Τα λοιπά χαρακτηριστικά του στοιχεία, εφ’ όσον απαιτηθεί, μπορούν να προκύψουν από τις αποδείξεις [ΜΕφΘεσ 1586/2017 ΤΝΠ QUALEX].

Με το άρθρο 13 του Ν ΓϡΝ/1911 ο νομοθέτης έκρινε ότι το συμφέρον του βλαπτόμενου προσώπου από την καθιέρωση της ευθύνης από διακινδύνευση πρέπει να υποχωρήσει και αντί του Ν ΓϡΝ/1911 να εφαρμοστεί το κοινό δίκαιο, όταν συντρέχουν οι αναφερόμενοι υπέρτεροι σοβαροί λόγοι κοινωνικού συμφέροντος (Α. Κρητικός, Αποζημίωση από Αυτοκινητικά ατυχήματα, τ. Ι, 5η έκδ., 2019, σελ. 117, 118). Για την εξαίρεση από την εφαρμογή του νόμου δεν αρκεί ότι πρόκειται για οποιοδήποτε αυτοκίνητο που ανήκει στο Κράτος, σε Δήμο ή σε Κοινότητα. Έτσι, πρέπει: α) το αυτοκίνητο να ανήκει στο Κράτος και να εξυπηρετεί συγκεκριμένη ανάγκη πολέμου. Η συσταλτική αυτή ερμηνεία του νόμου επιβάλλεται από την εξαιρετική φύση της. Ως πολεμική υπηρεσία νοείται όχι κάθε στρατιωτική υπηρεσία και μάλιστα σε καιρό ειρήνης, αλλά μόνο αυτή που εξυπηρετεί ανάγκες πολέμου (ΕφΘεσ 1163/1988 ΕΣυγκΔ 1994, 42). Εφαρμόζεται ο ΓϡΝ/1911 για ατύχημα που γίνεται

κατά τη διάρκεια ασκήσεως ή μετακινήσεως στρατιωτικής μονάδας (Α. Κρητικός, Αποζημίωση από Αυτοκινητικά ατυχήματα, ό.π., σελ. 117), β) όταν πρόκειται για αυτοκίνητο που ανήκει στην πυροσβεστική υπηρεσία και εκτελεί κατά το ατύχημα υπηρεσία σύμφωνη με το προορισμό του (πηγαίνει γρήγορα για σβήσιμο πυρκαγιάς) και γ) εδώ ανήκουν οι περιπτώσεις αυτοκινήτων που εξυπηρετούν επείγουσας ανάγκης υπηρεσία δημόσια, δημοτική ή κοινοτική (π.χ. αυτοκίνητο της άμεσης επεμβάσεως της Ελληνικής Αστυνομίας που καταδιώκει προς σύλληψη κάποιο διαρρήκτη ή το ασθενοφόρο που μεταφέρει βαρέως ασθενή και όχι όταν επιστρέφει άδειο στη βάση του κ.λπ.). Στις περιπτώσεις που καλύπτονται από το άρθρο 13 του Ν ΓϡΝ/1911 και ισχύει η εξαίρεση, εφαρμόζεται το κοινό δίκαιο (ΕισΝΑΚ 105, 106) (Α. Κρητικός, ό.π., σελ. 118).

ii. Έννοια του «αυτοκινήτου» σε άλλα νομοθετικά κείμενα

Ο όρος «αυτοκίνητο όχημα», εκτός από τον Ν ΓϡΝ/1911, συναντάται και σε άλλους νόμους. Δεν είναι, όμως, ίδια η έννοιά του σε αυτούς. Για την εφαρμογή των συνεπειών που κάθε νόμος συνδέει με την έννοια του αυτοκινήτου πρέπει να συντρέχουν κάθε φορά οι προϋποθέσεις του ειδικού νόμου (Α. Κρητικός, ό.π., σελ. 116). Δύο άλλα βασικά νομοθετήματα, στα οποία χρησιμοποιείται ο όρος «αυτοκίνητο», είναι ο Ν 489/1976 «Περί υποχρεωτικής ασφαλίσεως της εξ ατυχημάτων αυτοκινήτων αστικής ευθύνης» (ΦΕΚ Α’ 331) και ο Ν 2696/1999 «Κύρωση του Κώδικα Οδικής Κυκλοφορίας» (ΦΕΚ Α’ 57).

Σύμφωνα με το άρθρο 1 περ. α’ του Ν 489/1976 (κωδικοποίηση με ΠΔ 237/1986), «αυτοκίνητον όχημα είναι το επί εδάφους και ουχί επί τροχιών δια μηχανικής δυνάμεως ή δι’ ηλεκτρικής ενεργείας κινούμενον όχημα, ανεξαρτήτως αριθμού τροχών». Για την συγκρότηση της έννοιας του αυτοκινήτου, κατά τον ως άνω νόμο, δεν έχει σημασία ο αριθμός των τροχών που διαθέτει (δίτροχο, τρίτροχο, τετράτροχο κ.λπ.) ή ο προορισμός του (ΙΧΕ, ταξί, λεωφορείο, φορτηγό, γεωργικός ελκυστήρας, γεωργικό μηχάνημα). Επίσης, δεν εξετάζεται η δύναμη, την οποία χρησιμοποιεί για την κίνηση (βενζίνη, ηλεκτρισμός, άνθρακας κ.λπ.). Στην έννοια του αυτοκινήτου οχήματος περιλαμβάνονται τα μηχανοκίνητα δίκυκλα (μοτοποδήλατα, μοτοσικλέτες), όπως επίσης και τα ηλεκτρικά ποδήλατα και τα ηλεκτρικά πατίνια (Α. Κρητικός, Αποζημίωση από αυτοκινητικά ατυχήματα, τ. ΙΙ, 5η έκδ., 2019, σελ. 34, βλ. σχετικά και κατωτέρω, σελ. 235). Το ελαφρύ προσωπικό ηλεκτρικό όχημα (Ε.Π.Η.Ο.) ορίζεται στο άρθρο 2 παρ. 2 του ΚΟΚ (όπως τροποποιήθηκε με το άρθρο 15 του Ν 4784/2021 - ΦΕΚ Α΄ 40/16.3.2021), ως ελαφρύ προσωπικό ηλεκτρικό όχημα (Ε.Π.Η.Ο.), ως το όχημα που κινείται με ηλεκτροκινητήρα και δεν υπάγεται στο πεδίο εφαρμογής του Κανονισμού 858/2018/ΕΕ, του Κανονισμού 168/2013/ΕΕ, της Οδηγίας 2009/48/ΕΚ και της Οδηγίας 2007/46/ΕΚ. Στα οχήματα αυτά υπάγονται τα κινούμενα με ηλεκτροκινητήρα: α) πατίνια (e-scooters), β) τροχοπέδιλα (rollers) και τροχοσανίδες (skateboards), γ) αυτοεξισορροπούμενα προσωπικά οχήματα δηλαδή μηχανοκίνητα μονόκυκλα οχήματα ή μηχανοκίνητα δίκυκλα οχήματα διπλής τροχιάς, που βασίζονται σε εγγενή ασταθή ισορροπία και χρειάζονται βοηθητικό σύστημα ελέγχου για να διατηρούν

την ισορροπία τους, δ) Ε.Π.Η.Ο. που δεν υπάγονται σε κάποια κατηγορία εκ των ανωτέρω, στα οποία συμπεριλαμβάνονται ηλεκτροκίνητα αμαξίδια ατόμων με αναπηρία, ενισχυμένα και απλά, scooters και handbikes ατόμων με αναπηρία. Η έννοια του αυτοκινήτου, όπως αυτή δίδεται από τον Ν 489/1976, συμπίπτει, κατά βάση, με αυτή που ισχύει κατά τον Ν ΓϡΝ/1911. Συνεπώς, όσα θα αναπτυχθούν κατά την ερμηνεία της διάταξης του άρθρου 2 του Ν ΓϡΝ/1911 ισχύουν και στα πλαίσια του άρθρου 1 του Ν 489/1976.

Σύμφωνα με το άρθρο 2 παρ. 2 του ΚΟΚ (όπως διαμορφώθηκε με το άρθρο 15 του Ν 4784/2021 - ΦΕΚ Α΄ 40/16.3.2021) αυτοκίνητο ή αυτοκίνητο όχημα είναι «το μηχανοκίνητο όχημα, το οποίο χρησιμοποιείται κυρίως για την μεταφορά προσώπων ή πραγμάτων ή για την ρυμούλκηση στις οδούς οχημάτων που χρησιμοποιούνται για την μεταφορά προσώπων ή πραγμάτων. Ο όρος αυτός δεν περιλαμβάνει τα οχήματα, όπως οι γεωργικοί ελκυστήρες, τα χρησιμοποιούμενα παρεμπιπτόντως μόνο για την μεταφορά προσώπων ή πραγμάτων». Έτσι, σύμφωνα με το άρθρο 2 παρ. 2 του ΚΟΚ, δεν θεωρούνται ως οδικά οχήματα αυτά που κινούνται επί σιδηροτροχιών, για τα οποία, όμως, εφαρμόζονται οι κανόνες κυκλοφορίας του Κώδικα. «Τροχιόδρομος είναι όχημα που κινείται επί σιδηροτροχιών κατά μήκος των οδών με ηλεκτροκινητήρα που τροφοδοτείται από ηλεκτροφόρο γραμμή και προορίζεται για την μεταφορά προσώπων ή και πραγμάτων» (ΜΠρΑθ 1263/2008 ΕφΑΔΠολΔ 2011, 653).

Τα στοιχεία (θετικά ή αρνητικά) της έννοιας του αυτοκινήτου δεν πρέπει να μεταφέρονται από τον ένα στον άλλο νόμο (Α. Κρητικός, ό.π., σελ. 116).

iii. Ζημία από αυτοκίνητο κατά τη λειτουργία του

Η ενοχή από τον ειδικό νόμο (Ν ΓϡΝ/1911) υπάρχει μόνο για ζημιές από αυτοκίνητο σε λειτουργία. Το αυτοκίνητο είναι σε λειτουργία και όταν είναι ακίνητο, αλλά λειτουργεί η μηχανή του, καθώς και όταν κινείται χωρίς να λειτουργεί η μηχανή (ΑΠ 1322/2013 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΑΠ 526/2012 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ).

Σε λειτουργία βρίσκεται το αυτοκίνητο, από τη στιγμή που λειτουργεί ο κινητήρας του, έστω και αν αυτό δεν κινείται. Η έννοια της λειτουργίας δεν ερευνάται από καθαρά τεχνική σκοπιά, αλλά από το σύνολο των ιδιοτήτων του αυτοκινήτου, οι οποίες του προσδίδουν επικίνδυνο χαρακτήρα. Κατά συνέπεια σε λειτουργία θεωρείται ότι βρίσκεται το αυτοκίνητο όταν κινείται χωρίς να εργάζεται ο κινητήρας του, συνεπεία προηγούμενης λειτουργίας του [π.χ. ενώ εκινείτο σε κατωφέρεια ο οδηγός έσβησε τη μηχανή (Α. Φλούδας, Αστική ευθύνη εξ αυτοκινητικών ατυχημάτων, 1981, σελ. 15, Ζέπος, Ειδ. Ενοχ. ΙΙ, έκδ. Β΄, σελ. 822, Α. Κρητικός, ό.π., σελ. 209, Γ. Μανουσάκης, ό.π., σελ. 322, 323, ΑΠ 526/2012 ΝοΒ 2012, 2023, ΕφΑθ 2771/2010 ΕλλΔνη 2012, 162, ΠΠρΒερ 24/2006 Αρμ 2006, 1592]. Όταν το σταθμευμένο αυτοκίνητο, ανεξάρτητα αν έχει ακινητοποιηθεί για μικρό ή μεγάλο διάστημα, τίθεται σε κίνηση λόγω της βαρύτητας, είτε από κάποια μηχανική βλάβη, είτε από υπαιτιότητα του οδηγού ή του κατόχου του, που δεν έλαβε τα κατάλληλα μέτρα ασφαλείας πριν απομακρυνθεί από αυτό, η ζημία που προκαλείται πρέπει να θεωρηθεί ότι οφείλεται

στη λειτουργία του, με την έννοια του άρθρου 4 του Ν ΓϡΝ/1911, αφού συνδέεται με τους ιδιαίτερους τυπικούς κινδύνους του αυτοκινήτου (Α. Κρητικός, ό.π., σελ. 201, 206, ΑΠ 167/2020 ΤΝΠ QUALEX, ΑΠ 995/2005 ΕλλΔνη 2008, 416).

Όπως ειδικότερα έχει επισημάνει ο Άρειος Πάγος (ΑΠ 167/2020 ΤΝΠ QUALEX), λειτουργία του αυτοκινήτου υπάρχει και όταν αυτό είναι ακίνητο, αλλά λειτουργεί η μηχανή του, καθώς και όταν κινείται χωρίς να λειτουργεί η μηχανή του. Δεν προκύπτει ευθύνη επί σύνθετου οχήματος (αυτοκινήτου και εργαλείου), όταν προκύπτει ατύχημα από τη λειτουργία όταν τούτο είναι ακινητοποιημένο και για την κίνηση του εργαλείου βρίσκεται αναγκαίως σε λειτουργία ο κινητήρας του αυτοκινήτου, εφόσον το ατύχημα δεν συνδέεται με τους ειδικούς τυπικούς κινδύνους που γεννώνται από τη λειτουργία του αυτοκινήτου και δεν έχει ως αίτιο το αυτοκίνητο. Συνεπώς, δεν αποτελεί ατύχημα κατά τη λειτουργία του αυτοκινήτου, αυτό που προέρχεται από θεριζοαλωνιστική μηχανή, κατά τη διάρκεια της λειτουργίας της ως εργαλείου, ήτοι, όταν αυτή, ευρισκόμενη ακινητοποιημένη επί των τροχών της σε αγρό, θεριζοαλωνίζει, χρησιμοποιώντας προς τούτο αναγκαστικά τον κινητήρα της, η λειτουργία του οποίου είναι απαραίτητη, όχι μόνο για την αυτοδύναμη κίνηση αυτής επί των τροχών της, αλλά και για την εκπλήρωση του λειτουργικού σκοπού της, γιατί η ζημία δεν συνδέεται με τους ειδικούς τυπικούς κινδύνους του αυτοκινήτου, αφού το προέχον εδώ είναι η λειτουργία του εν λόγω μηχανήματος ως εργαλείου, οπότε δεν νοείται ως αυτοκίνητο [κατά τον Α. Κρητικό (Αποζημίωση από Αυτοκινητικά Ατυχήματα, τ. Ι, 5η έκδ., 2019, σελ. 114), δεν αναιρείται η έννοια του αυτοκινήτου από το γεγονός ότι η θεριζοαλωνιστική μηχανή είναι ένωση δύο συστημάτων (το ένα μετακινείται και το άλλο θερίζει και αλωνίζει). Είναι αδιάφορο αν η ζημία προκλήθηκε από τη λειτουργία του συστήματος θεριζοαλωνισμού ή του συστήματος μετακινήσεως και οδεύσεως της μηχανής].

Το αυτοκίνητο είναι «σε λειτουργία» όταν διακόπτει την πορεία του για φόρτωση ή εκφόρτωση, ή για μικρής διάρκειας στάση, λόγω βλάβης του κινητήρα, εξαντλήσεως της βενζίνης ή συνεπεία ενός ατυχήματος κ.λπ. όπως επίσης και όταν ο οδηγός διαπιστώνοντας βλάβη του ελαστικού τροχού διακόπτει την πορεία του και επιδίδεται ακολούθως στην αντικατάστασή του. Τα «παρκαρισμένα» αυτοκίνητα βρίσκονται σε λειτουργία, εφόσον μπορούν να «επηρεάσουν» την κυκλοφορία (Α. Κρητικός, ό.π., σελ. 204).

Δεν αποτελεί ατύχημα κατά τη λειτουργία του αυτοκινήτου αυτό που προέρχεται από μηχάνημα, όπως είναι ο γερανός φορτοεκφορτώσεως, που είναι σταθερά προσαρμοσμένος σε φορτηγό αυτοκίνητο, κατά τη διάρκεια της λειτουργίας του. Και αυτό γιατί η ζημία δεν συνδέεται με τους ειδικούς τυπικούς κινδύνους του αυτοκινήτου, αφού το προέχον εδώ είναι η λειτουργία του εν λόγω μηχανήματος ως εργαλείου (ΑΠ 646/2014, ΑΠ 136/2013, ΑΠ 1168/2007, ΑΠ 492/2012). Ομοίως και με την ίδια αιτιολογία έγινε δεκτό ότι δεν αποτελεί ατύχημα κατά τη λειτουργία του αυτοκινήτου αυτό που προέρχεται από μηχάνημα, όπως είναι το περονοφόρο ανυψωτικό μηχάνημα (κλαρκ) κατά τη διάρκεια της λειτουργίας του ως εργαλείου (ΑΠ 504/2012 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ).

Δεν θεωρείται ότι τελεί σε λειτουργία το αυτοκίνητο, το οποίο σταματά στο δρόμο για μεγάλο χρονικό διάστημα και όχι απλώς πριν από τον ερυθρό σηματοδότη ή για να ξεφορτώσει εμπορεύματα στο κατάστημα. Ομοίως, οι προπαρασκευαστικές πράξεις και οι βοηθητικές εργασίες για την κίνηση και λειτουργία του αυτοκινήτου, όπως π.χ. το γέμισμα της αποθήκης καυσίμων (ρεζερβουάρ), νερού στο ψυγείο, αέρα στα λάστιχα των τροχών, τοποθέτηση των ελαστικών στους τροχούς, ρύθμιση των φρένων (Α. Κρητικός, ό.π., σελ. 207, 208). Επίσης, όταν το αυτοκίνητο λόγω βλάβης δεν μπορεί να κινηθεί μόνο του και ο οδηγός του παρακαλεί για βοήθεια μερικά παιδιά στο δρόμο προκειμένου να το μεταφέρει σε κάποιο ασφαλές μέρος, γιατί εμποδίζει την κυκλοφορία ή το «σπρώξιμο» του αυτοκινήτου από πρόσωπα για να πάρει «μπροστά» (Α. Κρητικός, ό.π., σελ. 208).

Β. Υποκείμενα ευθύνης

1. Κάτοχος

i. Έννοια κατοχής

Η απλή και μόνο κατοχή του αστικού δικαίου (974 ΑΚ) δεν ταυτίζεται με την έννοια της κατοχής του άρθρ. 2 παρ. 2 του Ν ΓϡΝ/1911 (ΑΠ 1865/2017 ΤΝΠ QUALEX, ΕΣυγκΔ 2018, 154, ΑΠ 1024/2015 ΤΝΠ QUALEX, ΑΠ 681/2014 ΧρΙΔ 2014, 676, ΜΕφΑθ 871/2020, ΜΕφΑθ 638/2019 ΤΝΠ QUALEX). Απαιτείται εκμετάλλευση του αυτοκινήτου από τον ιδιοκτήτη (κύριο ή επικαρπωτή) ή από τρίτο πρόσωπο δυνάμει συμβάσεως (μίσθωσης, χρησιδανείου εταιρίας κ.λπ.) με τον ιδιοκτήτη (ΑΠ 211/2012, ΑΠ 1532/2007, ΜΕφΘεσ 1524/2020, ΜΕφΑνατΚρητ 142/2019 ΤΝΠ QUALEX). Εκμετάλλευση ιδίω ονόματι σημαίνει άντληση από τη λειτουργία του αυτοκινήτου (αμέσως ή εμμέσως) οικονομικού ή επαγγελματικού οφέλους με τη μορφή κέρδους ή εξυπηρετήσεως διάφορων αναγκών του κατόχου (ΑΠ Ολ 3/1987 ΝοΒ 1987,71, ΑΠ 681/2014 ΧρΙΔ 2014,676, ΜΕφΘεσ 2441/2017 ΤΝΠ QUALEX). Περιλαμβάνονται όμως και άλλοι σκοποί όπως είναι η ψυχαγωγία και το όφελος που συνίσταται στην άνετη μετακίνηση (Α. Κρητικός, ό.π., σελ. 137, AΠ 681/2014, ό.π., ΑΠ 558/1990 ΕλλΔνη 1990, 1000, ΕφΑθ 1483/2016, ΕφΛαρ 39/2012, ΜΕφΑνατΚρητ 142/2019 ΤΝΠ QUALEX).

Ο χρησάμενος στη σύμβαση χρησιδανείου δεν μπορεί να θεωρηθεί κάτοχος σε κάθε περίπτωση, αλλά μόνο αν βαρύνεται με μέρος τουλάχιστον των εξόδων λειτουργίας του αυτοκινήτου. Έτσι δεν μπορεί να θεωρηθεί κάτοχος το πρόσωπο που από το γονέα του ή το φίλο του χρησιδανείζεται το αυτοκίνητο για ένα μόνο ταξίδι ή «βόλτα», αφού το παραπάνω διακριτικό της κατοχής στοιχείο της εκμετάλλευσης του αυτοκινήτου, εξακολουθεί να υφίσταται στον κύριο (Α. Κρητικός, ό.π., σελ. 131, ΑΠ 211/2012 ΤΝΠ QUALEX, ΜΠρΑθ 3077/2011, ΜΠρΧαλκ 92/2005 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ).

Κάτοχος είναι και ο αγοραστής αυτοκινήτου με τους όρους του άρθρου 532 ΑΚ (ΕφΘεσ 263/1975 ΕΣυγκΔ 1976,320), ο αγοραστής δυνάμει προσυμφώνου, εφόσον του παραδόθηκε το αυτοκίνητο και το εκμεταλλεύεται στο όνομά του (βλ. Α. Κρητικό, ό.π., σελ. 131,

ΜΠρΚαβ 102/1993 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ), αλλά και ο αγοραστής αυτοκινήτου στον οποίο ο κύριος παραχώρησε την κατοχή και εκμετάλλευση πριν από την ολοκλήρωση των διατυπώσεων για τη μεταβίβαση της κυριότητας (ΜΠρΑθ 531/2005 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΕιρΔρ 87/2002 Αρμ 2003, 358). Στην περίπτωση «ανταλλαγής» καινούργιου αυτοκινήτου με παλιό, το παλιό αυτοκίνητο, που παραδίδει ο αγοραστής στον έμπορο παίρνοντας το καινούργιο, έχει ως τελικό συνήθως προορισμό να μεταβιβασθεί με αιτία την πώληση σε τρίτο πρόσωπο και με το τίμημα που θα εισπραχθεί να καλυφθεί μέρος της αξίας του καινούργιου αυτοκινήτου. Προς αποφυγή όμως δύο μεταβιβάσεων (ήτοι από τον αγοραστή του καινούργιου αυτοκινήτου προς τον έμπορο και από τον έμπορο προς το νέο αγοραστή του παλιού αυτοκινήτου), ο έμπορος παίρνει από τον πελάτη αμετάκλητη πληρεξουσιότητα ή εξουσιοδότηση (άρθρα 211 και 216 ΑΚ), για να μεταβιβάσει σε τρίτο πρόσωπο το παλιό αυτοκίνητο. Αν, πριν από τη μεταβίβαση (και εδώ εννοείται η εμπράγματη δικαιοπραξία και όχι η υποσχετική), το αυτοκίνητο, ενόσω βρίσκεται στα χέρια του εμπόρου, προκαλέσει σε τρίτον ζημία (οδηγούμενο από τον υποψήφιο αγοραστή, ο οποίος θέλει να το δοκιμάσει), γι’ αυτήν ευθύνεται με την ιδιότητα του κατόχου ο έμπορος και όχι ο παραδώσας ιδιοκτήτης, ο οποίος ευθύνεται υπό την ως άνω και μόνον ιδιότητά του, όπως βέβαια ευθύνεται και ο υποψήφιος αγοραστής αυτού, όχι όμως ως κάτοχος αλλά ως οδηγός (Α. Κρητικός, ό.π., σελ. 136-137, ΜΠρΚαβ 102/1993 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΕφΑθ 64/1997 ΕλλΔνη 1997, 877, ΕφΑθ 1805/1993 ΕΣυγκΔ 1993, 33). Σχετικά κρίθηκε ότι πατέρας που είχε μεταβιβάσει το 50% του ζημιογόνου αυτοκινήτου στον γιό του και του είχε χορηγήσει εξουσιοδότηση να μεταβιβάσει το ποσοστό του στον εαυτό του ή σε τρίτο αλλά εξακολουθούσε και μετά την μεταβίβαση να το χρησιμοποιεί για τις ανάγκες του δεν θεωρείται ότι αποξενώθηκε από την κατοχή του όλου αυτοκινήτου. Νόμιμα απορρίφθηκε ο ισχυρισμός του για περιορισμό της ευθύνης του μέχρι το μισό της αξίας του αυτοκινήτου και αναγνωρίστηκε υπεύθυνος ως ιδιοκτήτης και κάτοχος για ολόκληρη τη ζημία (ΑΠ 1532/2007 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ).

Σε περίπτωση εκμίσθωσης αυτοκινήτων από επιχείρηση (φυσικό ή νομικό πρόσωπο) που εκμεταλλεύεται αυτοκίνητα με εκμίσθωση σε τρίτους, για το σκοπό χρήσης αυτού από το μισθωτή, που δεν αποβλέπει στην αποκομιδή κάποιου οικονομικού οφέλους αλλά στην ίδια του μετακίνηση από τόπο σε τόπο, οπότε το μίσθωμα παρίσταται αντίστοιχο προς το κόμιστρο, κάτοχος του αυτοκινήτου, υπό την ως άνω έννοια εξακολουθεί να παραμένει η εκμισθώτρια επιχείρηση και κατά το χρόνο που χρησιμοποιείται αυτό από τον μισθωτή. Τούτο διότι επιτυγχάνεται η σκοπούμενη και από τον Ν 489/1976 προστασία των μελών της κοινωνίας από την προβλεπόμενη διεύρυνση των υπευθύνων, από τη λειτουργία του αυτοκινήτου προσώπων (Α. Κρητικός, ό.π., σελ. 132, 133, ΑΠ Ολ 3/1987 ΕλλΔνη 28,1245, ΑΠ 727/1995 ΝοΒ 1997,768, ΕφΑθ 1407/2012, ΑΠ 745/1983 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ).

Σε περίπτωση χρηματοδοτικής μίσθωσης (leasing), ο μισθωτής θεωρείται κάτοχος του αυτοκινήτου (ΑΠ 1661/2007 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, Α. Κρητικός, ό.π., σελ. 133). Επίσης, σε περίπτωση μίσθωσης αυτοκινήτου από κοινοπραξία, κάτοχοι αυτού θεωρούνται τα πρόσωπα που

συγκροτούν την κοινοπραξία και εκμεταλλεύονται το αυτοκίνητο (ΜΠρΘεσ 14555/1996 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ).

ii. Παραχώρηση της οδήγησης σε τρίτο πρόσωπο

Ο κύριος του αυτοκινήτου, που θεωρείται κάτοχος τούτου γιατί το χρησιμοποιεί για τις ατομικές ανάγκες του, δεν αποβάλλει την ιδιότητα του κατόχου παραχωρώντας ή επιτρέποντας την οδήγηση του αυτοκινήτου σε τρίτο πρόσωπο, χωρίς την ύπαρξη ιδιαίτερης σύμβασης σχετικά με τη μεταβίβαση της κατοχής, αφού το πιο πάνω, διακριτικό της κατοχής στοιχείο της εκμετάλλευσης του αυτοκινήτου εξακολουθεί να υφίσταται στον κύριο (ΑΠ 681/2014 ΤΝΠ QUALEX =ΧρΙΔ 2014, 676, ΑΠ 211/2012, ΑΠ 1532/2007, ΑΠ 1134/2007 ΤΝΠ QUALEX, ΑΠ 1532/2007 ΝοΒ 2008, 312=ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΜΕφΑθ 638/2019, ΜΕφΘεσ 1524/2020, ΜΕφΘεσ 2441/2017 ΤΝΠ QUALEX, ΜΠρΚαλ 11/2006 ΕΣυγκΔ 2007, 44, ΕφΛαμ 249/2007 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, βλ. και Κρητικό Α., ό.π., σελ. 138).

Κατά κανόνα, η κατοχή του αυτοκινήτου προϋποθέτει ορισμένη χρονική διάρκεια. Έτσι, ο κύριος του αυτοκινήτου που παραχωρεί τη χρήση σε τρίτον χάριν φιλικής εξυπηρέτησης για μικρό χρόνο ή για ένα ταξίδι, δεν χάνει την κατοχή. Αν όμως η παραχώρηση είναι για μεγάλο διάστημα ή για αόριστο χρόνο, έναντι αναλήψεως από τον τρίτο των εξόδων συντήρησης και λειτουργίας του αυτοκινήτου, τότε κάτοχος καθίσταται ο τελευταίος ως απολαμβάνων πάντα τα εκ της κατοχής και της λειτουργίας του αυτοκινήτου οικονομικά οφέλη (ΑΠ 681/2014 ΧρΙΔ 2014,676, Α. Κρητικός, ό.π., σελ. 138).

Πάντως για τη συγκρότηση της έννοιας του κατόχου δεν απαιτείται οδήγηση από τον ίδιο, ούτε και κτήση αδείας ικανότητος οδηγού, ιδίως όταν πρόκειται για τον κύριο του αυτοκινήτου (ΑΠ 1532/2007 ΝοΒ 2008,312, ΑΠ 681/2014 ΧρΙΔ 2014,676, ΜΕφΑθ 3451/2019, ΜΕφΘεσ 1524/2020 ΤΝΠ QUALEX).

Ο κύριος του αυτοκινήτου δε χάνει την ιδιότητα του κατόχου αν το οδηγούσε τρίτο πρόσωπο, στο οποίο το είχε εμπιστευθεί βάσει σχέσεως προστήσεως (ΜΠρΔράμας 87/2004 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ).

iii. Αυτογνωμόνως «επιληφθείς της κατοχής» του αυτοκινήτου

Κάτοχος θεωρείται και ο «αυτογνωμόνως επιληφθείς της κατοχής» του αυτοκινήτου, χρησιμοποιώντας αυτό με οποιονδήποτε τρόπο. Για την «αυτογνώμονα κατάληψη» απαιτείται γνώση από την πλευρά του δράστη (η πλάνη συνεπώς αποκλείει την αυτογνώμονα κατάληψη), αλλά χωρίς τη γνώση και θέληση του κυρίου ή του προσώπου που δικαιούται να το χρησιμοποιεί. Συνήθως η έννοια αυτή συγκροτείται με τη νομοτυπική μορφή κάποιας αξιόποινης πράξης (κλοπή, κλοπή χρήσεως, υπεξαίρεση κ.λπ.), αλλά είναι δυνατόν να μην εμφανίζει και ποινική απαξία (Α. Κρητικός, ό.π., σελ. 142, ΑΠ 681/2014 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ).

Σχετικά κρίθηκε ότι αποτελεί κατάληψη - και συνεπώς θεμελιώνεται η έννοια του παρανόμου κατόχου - η ανεπίτρεπτη οδήγηση του αυτοκινήτου από τη σύζυγο του υπαλλήλου,

στον οποίο η εργοδότρια εταιρία το έχει διαθέσει για την εκτέλεση της υπηρεσίας του στις εκτός έδρας μετακινήσεις του, αλλά με την απαγόρευση της παραχωρήσεως της χρήσης σε οποιοδήποτε άλλο τρίτο πρόσωπο (Α. Κρητικός, ό.π., σελ. 142, ΕφΑθ 9257/1998 ΕλλΔνη 2000, 1672).

Η αυτογνώμων κατάληψη δημιουργεί νέο πρόσωπο κατόχου με σύγχρονη κατάλυση του παλαιού κατόχου (ΕφΘεσ 548/1983 Αρμ 38, 203, ΕφΑθ 6404/1981 ΕΣυγκΔ 1983, 448). Δεν συνυπάρχουν δύο κάτοχοι, δηλαδή ο νόμιμος παλαιός και ο παράνομος νέος. Συνεπώς, δεν έχει εφαρμογή το άρθρο 4 εδ. τελ. του Ν ΓϡΝ/1911 περί ευθύνης «πλειόνων κατόχων» (Α. Κρητικός, ό.π., σελ. 143).

iv. Πρόσωπα που δεν έχουν την ιδιότητα του κατόχου

Δεν καθίστανται κάτοχοι -γιατί δεν έχουν την χρήση, αλλά κατέχουν το αυτοκίνητο με σκοπό φύλαξης- ο θεματοφύλακας, αυτός που ανέλαβε τη φύλαξη με σύμβαση εργασίας, ο ενεχυρούχος δανειστής και ο μεσεγγυούχος. Επίσης, δεν είναι κάτοχοι, αυτοί που χρησιμοποιούν το αυτοκίνητο ως εκπρόσωποι, εντολοδόχοι και γενικά οι προστηθέντες, γιατί κατέχουν στο όνομα άλλου (Α. Φλούδας, ό.π., σελ. 18, Α. Κρητικός, ό.π., σελ. 137).

v. Η ευθύνη του κατόχου

Η ευθύνη του κατόχου είναι βαρύτερη αυτής του οδηγού, αφού ο οδηγός απαλλάσσεται, αν αποδείξει ότι το ατύχημα επήλθε εξαιτίας ελαττώματος του αυτοκινήτου (άρθρο 5 παρ. 2 Ν ΓϡΝ/1911). Είναι δε βαρύτερη και της ευθύνης του ιδιοκτήτη, ο οποίος, εφόσον δεν είναι και κάτοχος, ευθύνεται μόνο μέχρι της αξίας του αυτοκινήτου, μπορεί δε να απαλλαγεί κατά την κρίση του Δικαστηρίου παραχωρώντας στο πρόσωπο που ζημιώθηκε, το ζημιογόνο αυτοκίνητο (άρθρο 4 ΓϡΝ/1911) (ΕφΛαρ 189/2012 ΕΣυγκΔ 2012,99 επ.). Ο κάτοχος επομένως ευθύνεται απεριόριστα (Ε. Κερχουλάς, ό.π., σελ. 111, Ν. Τριάντος/Π. Βαφειάδου, Αποζημίωση από Τροχαία Ατυχήματα, έκδ. 2012, σελ. 15). Κατά τα λοιπά οι λόγοι απαλλαγής από την ευθύνη, που ορίζονται στο άρθρο 5 παρ. 1 του Ν ΓϡΝ/1911, ισχύουν και για τον κάτοχο (Ε. Κερχουλάς, ό.π., σελ. 118).

2. Ιδιοκτήτης

α. Η ευθύνη του ιδιοκτήτη και η έκτασή της

Κατ’ αρχάς με το άρθρο 4 του Ν ΓϡΝ/1911 καθιερώνεται αντικειμενική ευθύνη του ιδιοκτήτη, ανεξάρτητα του αν αυτός κατά το χρόνο του ατυχήματος είναι οδηγός ή κάτοχος αυτού (ΑΠ 211/2012 ΤΝΠ QUALEX, ΑΠ 1532/2007 ΝοΒ 2008, 312, ΜΕφΘεσ 244/2017 ΤΝΠ QUALEX). Ο κύριος δηλαδή ευθύνεται από μόνη την ιδιότητά του αυτή και ανεξάρτητα από τη σχέση πρόστησης που τον συνδέει με τον οδηγό (ΕφΘεσ 547/1983 Αρμ 38, 292). Η ευθύνη του διατηρείται και όταν το αυτοκίνητο κατά το χρόνο του ατυχήματος οδηγείτο από πρόσωπο που επιλήφθηκε αυτογνωμόνως της κατοχής του, όπως π.χ. κλέπτης (ο οποίος

θεωρείται κάτοχος: ΕφΑθ 1466/1986 ΑχΝ 37, 465, ΕφΘεσ 548/1983 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ) ή σε οποιαδήποτε άλλη περίπτωση κατά την οποία αυτό έχει εκφύγει της κατοχής του, ανεξάρτητα από τη θέλησή του (Α. Φλούδας, ό.π., σελ. 19).

Ευθύνη του ιδιοκτήτη του ζημιογόνου αυτοκινήτου μπορεί να θεμελιωθεί και από τις διατάξεις των άρθρων 914 επ. ΑΚ σε περίπτωση ύπαρξης σχέσης πρόστησης του οδηγού από τον ιδιοκτήτη. Η σχέση αυτή της πρόστησης δεν είναι απαραίτητο να αναφέρεται σε δικαιοπραξία ή σύμβαση με τη στενή έννοια του όρου. Μπορεί να στηρίζεται και σε σχέση φιλική ή συγγενική, η οποία υπάρχει όταν ο ιδιοκτήτης ή ο κάτοχος του αυτοκινήτου εμπιστεύεται την οδήγησή του σε φίλο του ή ο πατέρας στον γιό του (ΑΠ 1228/2010, ΜΕφΘεσ 1524/2020 ΤΝΠ QUALEX).

Όμως ο νόμος για να μετριάσει την αυστηρότητα της αντικειμενικής ευθύνης του ιδιοκτήτη, ο οποίος δεν είναι κάτοχος ή οδηγός, δηλαδή δεν εξουσιάζει αντικειμενικά τους κινδύνους του με τη διάταξη του άρθρου 4 του Ν ΓϡΝ/1911, περιορίζει ποσοτικά την ευθύνη του μέχρι την αξία του ζημιογόνου αυτοκινήτου κατά τον αμέσως πριν από το ατύχημα χρόνο (ΑΠ 1322/2013 ΤΝΠ QUALEX, ΜΕφΑθ 1059/2019, ΜΕφΑθ 1016/2018, ΜΕφΘεσ 1524/2020, ΜΕφΘεσ 244/1017 ΤΝΠ QUALEX, MΠρΑθ 2831/2007 ΕφΑΔΠολΔ 7/2008, σελ. 804). Σ’ αυτήν προστίθεται και η αξία της άδειας κυκλοφορίας του αυτοκινήτου (ΕφΛαρ 824/2000 Δικογρ 2001, 23, ΑΠ 890/1984 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ).

Ο περιορισμός της ευθύνης του ιδιοκτήτη του ζημιογόνου αυτοκινήτου, ο οποίος δεν είναι οδηγός ή κάτοχος αυτού, σύμφωνα με το άρθρο 4 του Ν ΓϡΝ/1911 αποτελεί ένσταση γνήσια, αυθύπαρκτη (αυτοτελή), προβαλλόμενη με τις προτάσεις κατά τη συζήτηση στο ακροατήριο και προφορικά με συνοπτική καταχώρηση στα πρακτικά (άρθρο 591 § 1δ ΚΠολΔ, βλ. και Γ. Μανουσάκη, ό.π. σελ. 371). Για το ορισμένο αυτής είναι απαραίτητο εκτός των άλλων να αναφέρεται και η αγοραία αξία του αυτοκινήτου στον πριν από το ατύχημα χρόνο (ΑΠ 1322/2013 ΤΝΠ QUALEX, ΕφΚερκ 282/2007 ΕΣυγκΔ 2008,383, ΑΠ 1228/2010, ΜΕφΑθ 1059/2019, ΜΕφΘεσ 236/2017 ΤΝΠ QUALEX, ΕφΔωδ 58/2004, ΕφΠειρ 121/2004 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ), ο τύπος και η παλαιότητά του (ΕφΛαρ 357/2003 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ). Αν η αξία αυτή αμφισβητηθεί από τον ενάγοντα διατάσσεται απόδειξη ως προς αυτή (ΜΕφΑθ 1059/2019, ΜΕφΘεσ 236/2017 ΤΝΠ QUALEX). Επίσης, ο περιορισμός της ευθύνης αντιτάσσεται μόνο κατά τη βάση της αγωγής από τον Ν ΓϡΝ/1911 και όχι κατά την ερειδόμενη στις διατάξεις 914, 922, 923 ΑΚ ή άλλη ειδική διάταξη (ΑΠ 1024/2015, ΑΠ 1322/2013, ΜΕφΘεσ 236/2017 ΤΝΠ QUALEX, ΕφΛαρ 189/2012 ΕΣυγκΔ 2012, 99 επ., ΕφΠατρ 95/2004 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΜΕφΑνατΚρητ 142/2019 ΤΝΠ QUALEX, ΜΠρΠατρ 90/2021 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ). Επομένως δεν εφαρμόζεται αν η αγωγή έχει ως βάση τις περί αδικοπραξιών διατάξεις του ΑΚ (ΜΠρΠατρ 90/2021 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ). Επίσης, προβάλλεται μόνο κατά του ζημιωθέντος τρίτου και όχι κατά του εξ αναγωγής συνοφειλέτη (ΑΠ 306/2005 ΕΕμπΔ 2006, 365, ΑΠ 681/2014, ΜΕφΘεσ 236/2017 ΤΝΠ QUALEX). Περαιτέρω, δεν μπορεί να προταθεί από τον εναγόμενο ιδιοκτήτη κατά του ασφαλιστή που εξ αναγωγής δεν στρέφεται εναντίον του γιατί η ένσταση αυτή είναι γνήσια και προσωποπαγής και προβάλλεται

μόνο κατά του ζημιωθέντος τρίτου (ΑΠ 681/2014 ΝοΒ 2014, 1913=ΧρΙΔ 2014, 676, ΑΠ 306/205 ΕΕμπΔ 2006, 365, Α. Κρητικός, ό.π., σελ. 160, 161). Αν ο ιδιοκτήτης του αυτοκινήτου ενάγεται με αυτή την ιδιότητά του, ο ενάγων δεν επιτρέπεται να προσθέσει με τις έγγραφες προτάσεις του ότι ο εναγόμενος (ιδιοκτήτης του αυτοκινήτου) είναι, συγχρόνως, και κάτοχος αυτού, διότι, διαφορετικά, μεταβάλλεται απαράδεκτα η βάση της αγωγής (ΜΕφΑνατΚρητ 142/2019 ΤΝΠ QUALEX, επίσης Α. Κρητικός, ό.π., σελ. 158).

Ο ισχυρισμός ότι η ευθύνη του ιδιοκτήτη (και μη κατόχου) του ζημιογόνου οχήματος περιορίζεται στην κατά το χρόνο του ατυχήματος εμπορική αξία του οχήματός του είναι απορριπτέος ως νομικά αβάσιμος, όταν προτείνεται κατά του παθόντος επιβαίνοντος στο αυτοκίνητο (πλην λεωφορείου). Τούτο διότι ο ειδικός νόμος (άρθρο 4 του Ν ΓϡΝ/1911) δεν εφαρμόζεται στους παθόντες - επιβαίνοντες του ζημιογόνου αυτοκινήτου (άρθρο 12 του Ν ΓϡΝ/1911) (Α. Φλούδας, ό.π., παρ. 48, σελ. 51-52, ΜΠρΠειρ 6006/2013 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΜΠρΘεσ 7984/2013 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ).

Αν η ένσταση περιορισμού της ευθύνης του ιδιοκτήτη μέχρι την αξία του αυτοκινήτου προβληθεί και γίνει δεκτή, η οφειλόμενη αποζημίωση περιορίζεται μέχρι την αξία του ζημιογόνου αυτοκινήτου, παρέχεται δε η δυνατότητα στον περιορισμένα ευθυνόμενο ιδιοκτήτη να απαλλαγεί και από την περιορισμένη ευθύνη του με την παραχώρηση του αυτοκινήτου. Ο νόμος δηλαδή αναγνωρίζει στον εναγόμενο ιδιοκτήτη τη διαζευκτική ή υπαλλακτική ευχέρεια (Α. Κρητικός, ό.π., σελ. 164), αντί της οφειλόμενης παροχής (αποζημιώσεως), να καταβάλει άλλη παροχή (το αυτοκίνητο), σε εκπλήρωση της ενοχής (ΕφΠειρ 121/2004 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ). Για την άσκηση της ευχέρειας αυτής θα πρέπει ο εναγόμενος κύριος του ζημιογόνου αυτοκινήτου να ισχυριστεί (υπό τη μορφή ενστάσεως – ΚΠολΔ 262) ότι ευθύνεται περιορισμένα μέχρι την αξία του αυτοκινήτου, την οποία θα ορίζει, και να δηλώνει ότι παραχωρεί το ζημιογόνο αυτοκίνητο. Απλή και μόνη δήλωση ότι παραχωρεί το αυτοκίνητο δεν είναι νόμιμη, γιατί η οφειλόμενη παροχή είναι μία, το ποσό της ζημίας (Α. Φλούδας, ό.π., σελ. 21, Α. Κρητικός, ό.π., σελ. 165).

3. Οδηγός

Η έννοια του οδηγού δεν ορίζεται στο Ν ΓϡΝ/1911. Ο ορισμός που επικράτησε στη θεωρία είναι ο εξής: «Οδηγός θεωρείται το πρόσωπο, το οποίο κατά το χρόνο του ατυχήματος διευθύνει και ρυθμίζει με τη δική του δύναμη την πορεία του αυτοκινήτου» (Α. Κρητικός, ό.π., σελ. 125, Ε. Κερχουλάς, Αστική ευθύνη εξ αυτοκινήτων, 1959, σελ. 74). Δεν είναι απαραίτητο ο κατά τα παραπάνω οδηγός να έχει άδεια ικανότητας, προκειμένου να γεννηθεί η δυνάμει του Ν ΓϡΝ/1911 ευθύνη του, ενώ με τον χωρίς άδεια οδηγό εξομοιώνεται και εκείνος, του οποίου η άδεια αφαιρέθηκε οριστικά ή προσωρινά (Ε. Κερχουλάς, ό.π., σελ. 75). Επίσης, δεν εξετάζεται αν το πρόσωπο βρίσκεται στο τιμόνι του αυτοκινήτου κατά τρόπο νόμιμο (π.χ. γιατί του το επέτρεψε ο ιδιοκτήτης ή ο κάτοχος). Οδηγός είναι και εκείνος που βρίσκεται στο τιμόνι του αυτοκινήτου παρά τη θέληση του δικαιούχου για χρήση

του αυτοκινήτου. Μάλιστα στην τελευταία περίπτωση δεν είναι μόνο οδηγός αν βρίσκεται στο τιμόνι, αλλά και κάτοχος (άρθρο 2 παρ. 2 Ν ΓϡΝ/1911) (Α. Κρητικός, ό.π., σελ. 126).

4. Ποιοι δεν έχουν δικαίωμα αποζημίωσης κατά τον ΓϡΝ/1911

Δεν έχουν δικαίωμα αποζημίωσης κατά τον ΓϡΝ/1911 ως μη τρίτοι τα κατά το άρθρο 4 του νόμου αυτού ευθυνόμενα πρόσωπα, δηλαδή ο οδηγός, ο κάτοχος και ο ιδιοκτήτης του ζημιογόνου αυτοκινήτου (Α. Φλούδας, Αστική ευθύνη εξ αυτοκινητικών ατυχημάτων, 1985, σελ. 15). Όμως αν και είναι «τρίτοι» δεν έχουν επίσης δικαίωμα αποζημίωσης κατά το Ν ΓϡΝ/1911 και οι εξής:

– Τα θύματα αυτοκινητικού ατυχήματος κατά το οποίο υπάρχει κοινή υπαιτιότητα οδηγού και θύματος και κοινές ζημιές (άρθρο 6 Ν ΓϡΝ/1911)

– Οι επιβαίνοντες στο αυτοκίνητο για ζημιές τους λόγω τραυματισμού και για τα μεταφερόμενα πράγματα (άρθρο 12 Ν ΓϡΝ/1911). Η εξαίρεση δεν ισχύει για τα πρόσωπα και τα πράγματα που μεταφέρονται με λεωφορείο. Εδώ εφαρμόζεται ο Ν ΓϡΝ/1911 (άρθρο 45 Ν 4841/1930).

– Οι ζημιωθέντες από αυτοκίνητα που ανήκουν στην πολεμική υπηρεσία του κράτους, στην Πυροσβεστική και κάθε επειγούσης ανάγκης δημόσια ή δημοτική υπηρεσία (άρθρο 13 Ν ΓϡΝ/1911).

Όλα τα παραπάνω πρόσωπα έχουν δικαίωμα αποζημίωσης κατά τις διατάξεις του κοινού δικαίου εφόσον συντρέχουν οι νόμιμες προϋποθέσεις (Ν. Τριάντος/Π. Βαφειάδου, Αποζημίωση από τροχαία ατυχήματα, 2012, σελ. 12).

Γ. Η αιτιώδης συνάφεια ως προϋπόθεση ευθύνης κατά τον Ν ΓϡΝ/1911

Μεταξύ των προϋποθέσεων για την ύπαρξη ευθύνης κατά το Ν ΓϡΝ/1911 περιλαμβάνεται και η «αιτιώδης συνάφεια». Αιτιώδης συνάφεια υπάρχει, κατά μία άποψη, όταν το ζημιογόνο γεγονός είναι κατά τα διδάγματα της κοινής πείρας ικανό να δημιουργήσει τη ζημία και την επέφερε στη συγκεκριμένη περίπτωση (Α. Κρητικός, ό.π., σελ. 274, αρ. 23, Α. Φλούδας, ό.π., σελ. 16, ΑΠ 1355/ 2008 ΕφΑΔΠολΔ 2008, 1199, ΜΕφΑθ 3232/2019, ΜΕφΘεσ 551/2018, ΜΕφΠειρ 5/2018 ΤΝΠ QUALEX). Σύμφωνα με άλλη άποψη η αιτιώδης συνάφεια πρέπει να υπάρχει μεταξύ του νόμιμου λόγου ευθύνης και της ζημίας και όχι απλώς μεταξύ της ζημίας και του ζημιογόνου γεγονότος (Α. Κρητικός, ό.π., σελ. 273, αρ. 21, σελ. 281-282, αρ. 38). Στο Ν ΓϡΝ/1911 πάντως η έννοια της αιτιώδους συνάφειας αναφέρεται στη σχέση μεταξύ της λειτουργίας του αυτοκινήτου και του ατυχήματος (ΕφΑθ 902/1986 ΑρχΝ 37, 372). Η ύπαρξη αιτιώδους συνάφειας αποδεικνύεται από τον ενάγοντα.

Η κρίση περί του αν τα ανελέγκτως και κυριαρχικά διαπιστωθέντα από το δικαστήριο της ουσίας πραγματικά περιστατικά, γενικά και αφηρημένα λαμβανόμενα, επιτρέπει το συμπέρασμα ότι η πράξη ή παράλειψη εκείνη μπορεί να θεωρηθεί αντικειμενικά ως πρόσφορη αιτία του παραχθέντος αποτελέσματος, αφού σχηματίζεται με τη χρησιμοποίηση των

διδαγμάτων της κοινής πείρας κατά την υπαγωγή των διαπιστωθέντων πραγματικών περιστατικών στην αόριστη νομική έννοια της αιτιώδους συνάφειας, υπόκειται στον έλεγχο του Αρείου Πάγου κατά τη διάταξη του άρθρου 559 αρ. 1 και 19 ΚΠολΔ για ευθεία ή εκ πλαγίου παραβίαση των κανόνων ουσιαστικού δικαίου, καθώς και για παράβαση των διδαγμάτων της κοινής πείρας (Α. Κρητικός, ό.π., σελ. 282, ΑΠ 127/2021 ΤΝΠ QUALEX, ΑΠ 226/2013 ΕπιΔικΙΑ 2013,285, ΑΠ 1062/2013 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΑΠ 1421/2012 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ).

Συντρέχει πρόσφορη αιτιώδης συνάφεια όταν προς αποφυγή του ατυχήματος, κάποιος γλιστράει και τραυματίζεται ή όταν αυτοκίνητο πέφτει σε τοίχο και οι πέτρες που πέφτουν τραυματίζουν περαστικό ή όταν από κινούμενο αυτοκίνητο πέσει αντικείμενο, πάνω στο οποίο προσκρούει άλλο αυτοκίνητο που ακολουθεί (Α. Φλούδας, ό.π., σελ. 17).

Δ. Προϋποθέσεις απαλλαγής από την ευθύνη των ενεχομένων κατά τον Ν ΓϡΝ/1911 προσώπων

1. Η ανωτέρα βία ως λόγος απαλλαγής

Ο λόγος αυτός απαλλαγής των υποχρέων προσώπων δεν ορίζεται ειδικότερα στο Ν ΓϡΝ/1911. Από την κρατούσα στην ελληνική νομολογία (ΕφΑθ 8774/1980 ΕΣυγκΔ Θ΄ 395, ΕφΑθ 2251/1972 Αρμ 1972, 1002, ΕφΘεσ 13/1963 Αρμ 18, 51, ΠΠρΑθ 1179/1973 ΕΣυγκΔ Β΄ 198) και θεωρία άποψη (Α. Κρητικός, ό.π., σελ. 213, αρ. 42, Μ. Σταθόπουλος, Γενικό Ενοχικό Δίκαιο, 5η έκδ., 2018, 379, Α. Φλούδας, ό.π., σελ. 25), γίνεται δεκτό ότι ανωτέρα βία κατά την έννοια του άρθρου 5 του Ν ΓϡΝ/1911 αποτελεί κάθε γεγονός το οποίο στη συγκεκριμένη περίπτωση, είναι απρόβλεπτο, δεν μπορεί να αποτραπεί με μέτρα και της πλέον εξαιρετικής επιμέλειας και σύνεσης που επιβάλλονται στη συγκεκριμένη περίπτωση, είναι ξένο με το μηχανισμό και τη λειτουργία του αυτοκινήτου, δε συνδέεται με τους τυπικούς κινδύνους του αυτοκινήτου, ούτε με τα πρόσωπα που είναι υποχρεωμένα να επιμελούνται και να εποπτεύουν αυτό (όπως είναι ο οδηγός και ο κάτοχος) (Ε. Κερχουλάς, Αστική ευθύνη εξ αυτοκινήτων, εκδ. 1959, σελ. 80, ΜΕφΑθ 3451/2019 ΤΝΠ QUALEX, ΕφΠατρ 33/2003 ΑχΝομ 2004, 523, ΕφΛαρ 25/2012 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, βλ. σχετικά και ΑΠ 599/2018 ΤΝΠ QUALEX).

Ανωτέρα βία συνιστά η πρόκληση του ατυχήματος συνέπεια εγκεφαλικής αιμορραγίας του οδηγού (Α. Φλούδας, ό.π., σελ. 23), η εκτροπή του αυτοκινήτου και ο τραυματισμός του πεζού λόγω πτώσης κεραυνού (Α. Κρητικός, ό.π., σελ. 213, αρ. 42, ο οποίος σημειώνει ότι είναι πολύ περιορισμένες οι περιπτώσεις που θα χωρήσει απαλλαγή των ενεχομένων προσώπων εξ αυτού του λόγου).

Λόγοι που δεν συνιστούν ανωτέρα βία είναι οι εξής: α) αν το ατύχημα προήλθε από ολισθηρότητα της οδού λόγω χιονοπτώσεως, βροχής, ή ύπαρξης λαδιών στο οδόστρωμα, γιατί μπορούσε να αποτραπεί με μετριασμό της ταχύτητας και κατάλληλο χειρισμό. β) Η βλάβη του μηχανισμού διευθύνσεως (σπάσιμο μπάρας) (ΕφΠατρ 254/1996 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ) ή πεδήσεως (έκχυση υγρών φρένων), καθώς και το ξεκούμπωμα του ακρόμπαρου (ΜΕφΑθ

3451/2019 ΤΝΠ QUALEX), γιατί συνδέονται με τους τυπικούς κινδύνους του αυτοκινήτου και μπορούσε σε κάθε περίπτωση να αποτραπούν με μέτρα ασφαλείας και άκρας επιμέλειας. γ) Η θραύση του ελαστικού αυτοκινήτου (λόγω πρόσκρουσης σε καρφί). δ) Ο ισχυρισμός ότι το ατύχημα δεν οφείλεται στην υπαιτιότητα του κυρίου, γιατί αυτό εκλάπη και το ατύχημα προκλήθηκε κατά το χρόνο που οδηγείτο από τον κλέφτη. ε) Το περιστατικό ότι με το ζημιογόνο αυτοκίνητο, που δεν τηρούσε τους κανονισμούς κυκλοφορίας, μεταφέρονταν ασθενής επειγόντως στο νοσοκομείο (Α. Φλούδας, ό.π., σελ. 23-24).

Ειδικότερα, στη νομολογία γίνεται δεκτό ότι η ύπαρξη πετρελαιοκηλίδας στο οδόστρωμα δεν αποτελεί ανωτέρα βία, ως μη απρόβλεπτη στη συγκεκριμένη περίπτωση για τους οδηγούς (ΕφΛαρ 11/2012 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ). Δεν συνιστά ανωτέρα βία το ότι ο οδηγός αναγκάστηκε να εισέλθει στο αντίθετο ρεύμα από εξωτερικά αίτια, όπως από δήγμα εντόμου (ΕφΠατρ 883/2009 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ). Επίσης, η παράσυρση από το όχημα κάποιου αντικειμένου που βρίσκεται στο οδόστρωμα και η επέλευση ζημίας σε αυτοκίνητο που ακολουθεί δεν αποτελεί γεγονός ανωτέρας βίας και ευθύνεται ο οδηγός του προπορευόμενου αυτοκινήτου (ΕφΠατρ 33/2003 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ). Τέλος, η αιφνίδια ρήξη τροχού του ζημιογόνου αυτοκινήτου δεν αποτελεί ανωτέρα βία (ΕφΛαρ 25/2012 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ).

Περαιτέρω, έχει κριθεί δεν αποτελεί γεγονός ανωτέρας βίας η έστω και αιφνίδια θραύση (κλατάρισμα) του ελαστικού και η συνεπεία αυτής πρόκληση ατυχήματος (Α. Κρητικός, ό.π., σελ. 214, αρ. 44, όπου και παραπομπές, ΑΠ 729/2015 ΤΝΠ QUALEX, ΕΣυγκΔ 2016,308, ΑΠ 1308/2014 ΤΝΠ QUALEX, ΕφΘρακ 355/2012 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ), εκτός αν αυτή οφείλεται σε εξωτερικό αίτιο (π.χ. αντικείμενο επί του οδοστρώματος το οποίο δεν ήταν δυνατό να αντιληφθεί ο οδηγός και είχε ως αποτέλεσμα την αιφνίδια θραύση του ελαστικού του οχήματος του) ή σε κακή ποιότητα του ελαστικού εκ κατασκευής (ΕφΠατρ 167/2011 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΠΠρΑθ 3348/2010 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ). Επίσης, δεν αποτελεί ανωτέρα βία ο ύπνος του οδηγού οφειλόμενος σε κόπωση, το θάμπωμα του οδηγού από τις ηλιακές ακτίνες ή συνεπεία αντανακλάσεως του δημοσίου φωτισμού σε βρεγμένη άσφαλτο, η περίπτωση ενός μεγάλου πουλιού που πέφτει στο παρ-μπρίζ του αυτοκινήτου, το οποίο ακολούθως σπάζει και έχει ως αποτέλεσμα την απώλεια του ελέγχου του αυτοκινήτου εκ μέρους του οδηγού (Α. Κρητικός, ό.π., σελ. 215, αρ. 45).

2. Η υπαιτιότητα του παθόντα

Δεύτερος λόγος απαλλαγής των υπόχρεων προσώπων από την ευθύνη, είναι η υπαιτιότητα ή αλλιώς το πταίσμα του ζημιωθέντα. Η έννοια αυτή περιλαμβάνει το δόλο και την αμέλεια και κρίνεται κατά τις διατάξεις του κοινού δικαίου. Η υπαιτιότητα του παθόντα πρέπει να είναι αποκλειστική για να χωρήσει η απαλλαγή, μη αρκούσης της συντρέχουσας υπαιτιότητας του τελευταίου (άρθρο 300 ΑΚ) (Α. Κρητικός, ό.π., σελ. 216, Α. Φλούδας, ό.π., σελ. 26, ΑΠ 550/2021 ΤΝΠ QUALEX). Ο ισχυρισμός του εναγομένου ότι ο ενάγων είναι ο αποκλειστικός υπαίτιος του ατυχήματος συνιστά ένσταση, στηριζόμενη στη διάταξη του άρθρου 5 του Ν ΓϡΝ/1911 (ΑΠ 1159/2017, ΑΠ 204/2016), το βάρος απόδειξης της οποίας

έχει ο εναγόμενος ο οποίος πρέπει να επικαλεσθεί και να αποδείξει ευθέως αποκλειστικά υπαιτιότητα του καθενός (ΑΠ 391/2018 ΤΝΠ QUALEX). Ο ισχυρισμός αυτός πρέπει να αναφέρεται ειδικά στην αποκλειστική υπαιτιότητα του ίδιου του παθόντα και να αποδεικνύεται. Δεν αρκεί η προβολή απλώς του ισχυρισμού ότι ο οδηγός του ζημιογόνου αυτοκινήτου δεν είναι υπαίτιος, ή ότι το ατύχημα οφείλεται σε άγνωστη αιτία ή στη συνυπαιτιότητα του παθόντα. Για να αποτελέσει όμως το πταίσμα του ζημιωθέντα λόγο αποκλεισμού της ευθύνης των ενεχομένων προσώπων, πρέπει ο παθών να έχει ικανότητα προς καταλογισμό. Θα πρέπει δηλαδή να μην εμπίπτει στις περιπτώσεις κατά τις οποίες η πράξη δεν καταλογίζεται στον δράστη, σύμφωνα με τα άρθρα 915 επ. ΑΚ, με συνέπεια να απορρίπτεται ως μη νόμιμος ο ισχυρισμός του εναγομένου περί αποκλειστικής υπαιτιότητας του φρενοβλαβούς παθόντα ή του ανηλίκου που δεν συμπλήρωσε το 10ο έτος της ηλικίας του, ελλείψει ικανότητας προς καταλογισμό των προσώπων αυτών (Α. Φλούδας, ό.π., σελ. 25, Α. Κρητικός, ό.π., σελ. 216).

Ο ισχυρισμός αυτός όσον αφορά στην αποκλειστική υπαιτιότητα του ενάγοντος συνιστά αιτιολογημένη άρνηση της αγωγής κατά το κοινό δίκαιο και ένσταση κατά το ειδικό δίκαιο του Ν ΓϡΝ/1911 (άρθρο 5), ενώ όσον αφορά στην συνυπαιτιότητά του συνιστά ένσταση συντρέχοντος πταίσματος, η οποία είναι νόμιμη στηριζόμενη στις διατάξεις των άρθρων 300 ΑΚ και 6 Ν ΓϡΝ/1911 (ΜΠρΚαλαμ 3/2014 ΕφΑΔΠολΔ 2014, 397, ΑΠ Ολ 423/1985 ΕλλΔνη 26,569, ΑΠ 657/1988 ΝοΒ 37,1422, ΜΠρΑθ 1072/2019, ΜΠρΑθ 1130/2019 ΤΝΠ QUALEX, ΜΠρΠειρ 6006/2013 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, βλ. και ΜΠρΠατρ 112/2020, 115/2020, ΕιρΠατρ 76/2020, ΕιρΛαμ 446/2019, ΕιρΛαμ 319/2019 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ).

Το τεκμήριο της υπαιτιότητας του παθόντα

Παράλληλα με τη ρύθμιση του άρθρου 5 Ν ΓϡΝ/1911, το άρθρο 50 του Ν 2696/1999 (ΚΟΚ) καθιερώνει και τεκμήριο αποκλειστικής υπαιτιότητας του ζημιωθέντος τρίτου. Σύμφωνα με τη διάταξη αυτή «Τεκμαίρεται υπαιτιότητα του τρίτου που ζημιώθηκε από την κυκλοφορία οδικού οχήματος, το οποίο οδηγείται κατά τις περί κυκλοφορίας διατάξεις, αν αυτός παραβίασε κατά την επέλευση της ζημίας, τις διατάξεις αυτές». Σε κάθε άλλη περίπτωση έχει εφαρμογή ο Ν ΓϡΝ/1911 «περί της εκ των αυτοκινήτων ποινικής και αστικής ευθύνης», όπως τροποποιήθηκε και συμπληρώθηκε μεταγενέστερα».

Με την εισαγωγή του τεκμηρίου παρουσιάζεται αδικαιολόγητα ρήγμα στην αντικειμενική ευθύνη (Α. Φλούδας, ό.π., σελ. 25).

Προϋποθέσεις εφαρμογής του τεκμηρίου είναι η ζημία να προέρχεται από την κυκλοφορία οδικού οχήματος, όπως η έννοια αυτού δίνεται στο άρθρο 2 παρ. 1 του Ν 2696/1999 (ΚΟΚ), η οποία είναι ευρύτερη αυτής του αυτοκινήτου, κατά το Ν ΓϡΝ/1911, η οδήγηση του οχήματος κατά τις περί κυκλοφορίας διατάξεις του ΚΟΚ και η παράβαση των διατάξεων αυτών από τον ζημιωθέντα. Το τεκμήριο δεν έχει εφαρμογή επί συγκρούσεως αυτοκινήτων, γιατί στην περίπτωση αυτή ισχύει το κοινό δίκαιο (άρθρο 10 Ν ΓϡΝ/1911), στους επιβάτες του αυτοκινήτου και στις περιπτώσεις στις οποίες η υπαιτιότητα δεν καταλογίζεται

στον παθόντα (Α. Φλούδας, ό.π., σελ. 27, Α. Κρητικός, ό.π., σελ. 217). Η παράβαση πάντως των διατάξεων του ΚΟΚ δεν θεμελιώνει καθ’ αυτή υπαιτιότητα στην επέλευση του αυτοκινητικού ατυχήματος, αποτελεί όμως στοιχείο, η στάθμιση του οποίου από το δικαστήριο της ουσίας θα κριθεί σε σχέση με την ύπαρξη αιτιώδους συνδέσμου μεταξύ της συγκεκριμένης πράξης και το επελθόντος αποτελέσματος (ΑΠ 550/2021, ΑΠ 1267/2020, ΑΠ 13/2020, ΑΠ 12/2020, ΑΠ 309/2019 ΤΝΠ QUALEX, ΑΠ 265/2019 ΕφΑΔΠολΔ 3-4/2020,309, ΑΠ 455/2018, ΑΠ 270/2018, ΑΠ 262/2018, ΑΠ 1303/2017, ΑΠ 1048/2017, ΑΠ 881/2017, ΑΠ 717/2016, ΑΠ 705/2016, ΑΠ 408/2016, ΑΠ 324/2016, ΑΠ 213/2016, ΑΠ 159/2016, ΑΠ 53/2016, ΑΠ 52/2016, ΑΠ 848/2015, ΑΠ 100/2015, ΑΠ 869/2013, ΜΕφΑθ 1543/2021, ΜΕφΑθ 871/2020 ΤΝΠ QUALEX, ΜΕφΑθ 361/2019 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΕφΑθ 303/2019 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΜΕφΘεσ 1238/2020, ΜΕφΘεσ 1403/2017 ΤΝΠ QUALEX, ΜΠρΠειρ 5665/2009, ΕπιΔικΙΑ 2010, 48, ΜΠρΠειρ 5665/2009, ΕπιΔικΙΑ 2010, 48, βλ. σχετικά και ΜΠρΠατρ 172/2018 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, όπου ενόψει της παράβασης υποχρέωσης του ενάγοντος - παθόντος που επιβάλλεται από τον ΚΟΚ για χρήση ζώνη ασφαλείας, κρίθηκε ότι τεκμαίρεται κατά το άρθρο 50 του ίδιου νόμου η υπαιτιότητά του για την πρόκληση των παθήσεών του). Ο εναγόμενος (δηλαδή το ευθυνόμενο δυνάμει του Ν ΓϡΝ/1911 πρόσωπο) ή και ο ασφαλιστής προκειμένου να απαλλαγεί πρέπει κατ’ ένσταση να αποδείξει ότι ο ίδιος μεν ο οδηγός οδηγούσε το αυτοκίνητό του σύμφωνα με τις διατάξεις του ΚΟΚ, όμως ο ζημιωθείς παραβίασε τις διατάξεις αυτές και επήλθε η ζημία. Το τεκμήριο υπαιτιότητας είναι μαχητό και χωρεί εναντίον του ανταπόδειξη. Ειδικότερα, ο ζημιωθείς-ενάγων μπορεί να ισχυρισθεί και αποδείξει ότι καίτοι το αυτοκίνητο εκινείτο σύμφωνα με τις διατάξεις περί κυκλοφορίας, εντούτοις ο οδηγός με κατάλληλη ενέργεια θα μπορούσε να αποφύγει το ατύχημα (Α. Κρητικός, ό.π., σελ. 217). Απαραίτητη προϋπόθεση για την εφαρμογή του είναι η αγωγή να στηρίζεται στο Ν ΓϡΝ/1911. Έτσι, το τεκμήριο δεν ισχύει επί αγωγής στηριζόμενης στις διατάξεις του ΑΚ, γιατί βάση αυτής είναι η υπαιτιότητα του οδηγού και ο ισχυρισμός περί αποκλειστικής υπαιτιότητας του παθόντος αποτελεί άρνηση αυτής (Α. Φλούδας, ό.π., σελ. 27). Κατ’ άλλη άποψη, ο ισχυρισμός περί «τεκμαιρόμενης υπαιτιότητας» του παθόντος, θα πρέπει να εκτιμάται στην περίπτωση αγωγής που στηρίζεται στον ΑΚ ως ένσταση συντρέχοντος πταίσματος (Ζέπος ΙΙ, σελ. 826, σημ. 6, Τζίφρας στην ΕΕΝ 34, 892).

3. Το πταίσμα τρίτου προσώπου που δεν ανήκει στην υπηρεσία του αυτοκινήτου

Τρίτος λόγος απαλλαγής από την ευθύνη των κατά το Ν ΓϡΝ/1911 ενεχομένων προσώπων (ιδιοκτήτη, κάτοχο ή οδηγού) είναι, κατά το άρθρο 5 αυτού, το πταίσμα τρίτου προσώπου που δεν ανήκει στην υπηρεσία του αυτοκινήτου. Κατά τη νομολογία, ο ορισμός που έχει επικρατήσει είναι ο εξής: «Τρίτος είναι πρόσωπο ξένο με την κατά το χρόνο του ατυχήματος, πραγματική διεύθυνση του αυτοκινήτου» (Α. Κρητικός, ό.π., σελ. 218, Α. Φλούδας, ό.π., σελ. 28). Σύμφωνα με άλλο ορισμό που χρησιμοποιείται στη θεωρία (Ε. Κερχουλάς, ό.π., σελ. 105), «τρίτος είναι κάθε πρόσωπο, εκτός του αδικηθέντος και των αμέσως εκ του νόμου ενεχομένων προσώπων, ήτοι του οδηγού, του κατόχου και του ιδιοκτήτη». Όποιος

λοιπόν πήρε αυθαίρετα στην κατοχή του το αυτοκίνητο δεν είναι τρίτος, αφού κατά ρητή επιταγή του άρθρου 2 παρ. 2 του Ν ΓϡΝ/1911 θεωρείται κάτοχος, ο οποίος ευθύνεται δυνάμει του νόμου τούτου. Η υπαιτιότητα του τρίτου προσώπου πρέπει να είναι αποκλειστική για να απαλλαγούν τα υπόχρεα πρόσωπα. Έτσι, αν τρίτος διαπληκτιστεί με άλλον στο πεζοδρόμιο, τον ωθήσει και καταπέσει αυτός στο οδόστρωμα, από όπου διέρχεται αυτοκίνητο, υφίσταται αποκλειστικό πταίσμα του τρίτου για το ατύχημα (Α. Κρητικός, ό.π., σελ. 218, Α. Φλούδας, ό.π., σελ. 28). Ομοίως αν ο επιβάτης ταξί χτυπήσει τον οδηγό και συνεπεία αυτού το αυτοκίνητο εκτραπεί και προκληθεί ατύχημα σε διαβάτη (Α. Φλούδας, ό.π., σελ. 28).

Δεν λειτουργεί το άρθρο 5 του Ν ΓϡΝ/1911 όταν υπάρχει συνυπαιτιότητα του οδηγού του αυτοκινήτου. Επίσης, δεν ενεργεί η απαλλαγή υπέρ του εναγομένου αν ο «τρίτος» δεν έχει ικανότητα καταλογισμού, είναι δηλαδή φρενοβλαβής ή ανήλικος κάτω των 10 ετών, αφού απαραίτητη προϋπόθεση για την απαλλαγή είναι το πταίσμα τρίτου προσώπου.

Ο ισχυρισμός για αποκλειστική υπαιτιότητα του τρίτου συνιστά άρνηση της αγωγής, εφόσον αυτή στηρίζεται στην ΑΚ 914 και ένσταση κατά το άρθ. 5 του Ν. ΓϡN/1911, εφόσον η αγωγή θεμελιώνεται στον τελευταίο νόμο (Α. Κρητικός, ό.π., σελ. 220).

Ποια πρόσωπα δεν θεωρούνται τρίτοι. Θεωρείται ότι ανήκουν στην υπηρεσία του αυτοκινήτου όσοι εξυπηρετούν το αυτοκίνητο κατά τη λειτουργία του δυνάμει σύμβασης μισθώσεως κυρίως ή μετά από έγκριση του κατόχου και του προστηθέντος από αυτόν (Ευ. Κερχουλάς, ό.π., σελ. 107). Πρόσωπα τα οποία δεν θεωρούνται «τρίτοι» και υπέρ των οποίων δεν λειτουργεί η απαλλαγή του άρθρου 5 του Ν ΓϡΝ/1911 είναι, εκτός των αμέσως εκ του νόμου ενεχομένων προσώπων (δηλαδή του ιδιοκτήτη, του κατόχου και του οδηγού), και οι εξής: ο συνοδηγός, ο βοηθός του οδηγού, ο εισπράκτορας του λεωφορείου, τα πρόσωπα στα οποία ο οδηγός ή ο κάτοχος ανέθεσε την περιποίηση και τη συντήρηση του αυτοκινήτου, το πρόσωπο που προσφέρει βοήθεια στον οδηγό (Α. Φλούδας, ό.π., σελ. 28 υποσ. 28, Α. Κρητικός, ό.π., σελ. 218).

Όσον αφορά τον επιβάτη του αυτοκινήτου, το θέμα κρίνεται βάσει των συγκεκριμένων κατά περίπτωση περιστατικών. Έτσι, δεν θεωρείται τρίτος ο επιβάτης, ο οποίος με άδεια του οδηγού του αυτοκινήτου ανοίγει ή κλείνει τη θύρα του αυτοκινήτου για να εισέλθει ή να εξέλθει κάποιο άλλο πρόσωπο το οποίο και τραυματίζεται ή από το άνοιγμα της πόρτας τραυματίζεται ο οδηγός διερχόμενου μοτοποδηλάτου (Α. Κρητικός, ό.π., σελ. 219). Διαφορετική είναι η περίπτωση του ανυπόμονου επιβάτη ενός ταξί ο οποίος πριν τη στάθμευση στο φωτεινό σηματοδότη και πριν ακόμα τον αντιληφθεί ο οδηγός του ταξί ανοίγει την οπίσθια θύρα για να εξέλθει, οπότε και γίνεται ατύχημα με διερχόμενο μοτοποδήλατο (Α. Κρητικός, ό.π., σελ. 219). Στη νομολογία γίνεται δεκτό ότι δεν θεωρούνται «τρίτοι» οι επιβάτες του ζημιογόνου οχήματος και, συνεπώς, οι αξιώσεις αυτών ή σε περίπτωση θανάτωσής τους, εξαιτίας του ατυχήματος, των μελών των οικογενειών τους για αποζημίωση ή χρηματική ικανοποίηση λόγω ηθικής βλάβης ή ψυχικής οδύνης δεν διέπονται από το Ν ΓϡΝ/1911, αλλά από το κοινό δίκαιο, σύμφωνα με τα οριζόμενα στο άρθρο 12 του νόμου

αυτού (ΑΠ 401/2017, ΑΠ 52/2016 ΤΝΠ QUALEX, ΜΕφΑθ 761/2018 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, πρβλ. επίσης ΑΠ 1003/2011 ΤΝΠ QUALEX).

Συνυπαιτιότητα τρίτου. Αν ο εναγόμενος προβάλει συνυπαιτιότητα τρίτου προσώπου στο ατύχημα, ο ισχυρισμός στερείται νόμιμης επιρροής, γιατί αυτοί (ο ζημιώσας εναγόμενος και ο τρίτος) ενέχονται σύμφωνα με το άρθρο 926 ΑΚ εις ολόκληρον (Α. Φλούδας, ό.π., σελ. 28-29) κατά την πάγια θέση της νομολογίας (ΑΠ 1705/2011 ΝοΒ 2012, 944, ΕφΑθ 44/2007 ΝοΒ 2008, 609).

4. Το ελάττωμα του αυτοκινήτου

Η απαλλαγή αυτή δεν ισχύει για τον κάτοχο και τον κύριο του αυτοκινήτου, αλλά μόνο για τον οδηγό. Αν ο οδηγός είναι και κύριος ή κάτοχος δεν ισχύει αυτός ο λόγος απαλλαγής, αφού τα πρόσωπα αυτά ευθύνονται εκ του νόμου λόγω της ιδιότητάς τους και δεν μπορούν να προτείνουν τέτοια ένσταση. Ελάττωμα του αυτοκινήτου θεωρείται κάθε έλλειψή του, η οποία μπορεί να προκαλέσει ατύχημα και την οποία δεν μπορεί να γνωρίζει ο οδηγός με οποιαδήποτε επιμέλεια κι αν κατέβαλε και παρά τις ειδικές τεχνικές γνώσεις του. Για να απαλλαγεί ο οδηγός δυνάμει της διατάξεως του άρθρου 5 εδ. β΄ του Ν ΓϡΝ/1911 πρέπει να ισχυριστεί και να αποδείξει ότι ενώ κατέβαλε κάθε επιμέλεια για την εκτέλεση των νομίμων υποχρεώσεών του, δεν μπορούσε παρ’ όλα αυτά να γνωρίζει το ελάττωμα (Ε. Κερχουλάς, ό.π., σελ. 110). Επίσης ο ισχυρισμός των εναγομένων (μεταξύ των οποίων είναι και ο οδηγός, ο οποίος δεν είναι συγχρόνως κύριος και κάτοχος) ότι το ατύχημα οφείλεται σε γεγονός ανωτέρας βίας, που ανάγεται σε απρόβλεπτη βλάβη του αυτοκινήτου, την οποία δεν θα μπορούσαν με οποιαδήποτε επιμέλεια να διαγνώσουν, μπορεί ενδεχομένως να εκτιμηθεί ως ένσταση του άρθρου 5 εδ. β΄ του Ν ΓϡΝ/1911 (Α. Κρητικός, ό.π., σελ. 221, Α. Φλούδας, ό.π., σελ. 29). Αντίθετα, ο ισχυρισμός περί ανωτέρας βίας λόγω μηχανικής βλάβης του αυτοκινήτου (κλείδωμα του τιμονιού) δεν απαλλάσσει τον οδηγό που ήταν και ιδιοκτήτης, γιατί ο οδηγός δεν μπορεί να επικαλεστεί ελάττωμα του αυτοκινήτου για την κατ΄ άρθρο 5 του Ν ΓϡΝ/1911 απαλλαγή του (ΕφΛαμ 22/2010 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ).

5. Η κατάσταση ανάγκης

Είναι εξεταστέο το ζήτημα, αν ισχύει τέτοιος λόγος απαλλαγής (άρθρο 285 ΑΚ) και στην περίπτωση αυτοκινητικού ατυχήματος, όταν η αγωγή στηρίζεται στο Ν ΓϡΝ/1911. Κατά μία άποψη γίνεται δεκτό ότι η κατάσταση ανάγκης δεν γεννά υποχρέωση για αποζημίωση, ούτε στις περιπτώσεις της αντικειμενικής ευθύνης όπως είναι αυτή των άρθρων 4 και 5 του Ν ΓϡΝ/1911 (Α. Φλούδας, ό.π., σελ. 27). Σύμφωνα με άλλη όμως άποψη, τέτοια ένσταση δεν είναι ορθό να προβάλλεται όταν η αγωγή στηρίζεται στο Ν ΓϡΝ/1911, αφού η ευθύνη είναι από διακινδύνευση (Α. Φλούδας, ό.π., σελ. 27 σημ. 13, Α. Κρητικός, ό.π., σελ. 222, ο οποίος αντλεί επιχείρημα από το κλειστό σύστημα των λόγων απαλλαγής που καθιερώνεται από το άρθρο 5 του Ν ΓϡΝ/1911). Ωστόσο, η νομολογία δέχεται αυτόν τον απαλλακτικό λόγο (ΕφΑθ 10056/1984 ΕΣυγκΔ 1985, 339, ΕφΑθ 2243/1974 ΕΣυγκΔ 1974, 197).