ΕΙΔΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΑΔΙΚΑΙΟΛΟΓΗΤΟΥ ΠΛΟΥΤΙΣΜΟΥ

Χαιρετισμός

Θωμάς Ε. Καμενόπουλος

Δικηγόρος, MLE Hannover, Μέλος Δ.Σ. & πρ. Αντιπρόεδρος του Δικηγορικού Συλλόγου Αθηνών (εκ των χορηγών του Συνεδρίου)

Κυρίες και κύριοι,

Ι. Είναι μεγάλη τιμή να βρίσκομαι στο βήμα ενός συνεδρίου της Ενώσεως Αστικολόγων (ΕΝ.ΑΣ.), του επιστημονικού σωματείου, το οποίο επί είκοσι επτά συναπτά έτη έχει ως στόχο την καλλιέργεια της νομικής θεωρίας και πράξης καθώς και την εμβάθυνση στο πεδίο της επιστήμης του Αστικού Δικαίου, συμβάλλει δε στην κριτική αξιολόγηση του νομοθετικού έργου και στην παρακολούθηση των εξελίξεων στην ημεδαπή και αλλοδαπή θεωρία και νομολογία, με έμφαση μάλιστα στο Ενωσιακό Δίκαιο. Στο πλαίσιο αυτό η ΕΝ.ΑΣ. προάγει την συνεργασία των θεωρητικών και των εφαρμοστών του αστικού δικαίου στην πράξη, για την περαιτέρω ανάπτυξη και καλλιέργεια του δόγματος και της επιστήμης του αστικού δικαίου.

Υλοποιώντας τους στόχους της η ΕΝ.ΑΣ. έχει διοργανώσει έως σήμερα σε πολλές πόλεις της χώρας σωρεία πανελληνίων συνεδρίων και επιστημονικών εκδηλώσεων σε θεματικές, που κινούνται στον ευρύτερο χώρο του αστικού δικαίου. Και όχι μόνο. Με χαρά θυμάμαι (καθώς το κυρίως γνωστικό πεδίο της επιστημονικής μου ενασχολήσεως και εξειδικεύσεως είναι το Εργατικό Δίκαιο) την συνδιοργάνωση με την Εταιρία Δικαίου Εργασίας και Κοινωνικής Ασφαλίσεως προ τετραετίας του πολύ επιτυχημένου Συνεδρίου στην Θεσσαλονίκη με θέμα «Το Εργατικό και το Αστικό Δίκαιο σε ανοικτό διάλογο», από το βήμα του οποίου επίσης είχα την τιμή να λάβω τον λόγο.

Και τι να πει κανείς για έναν επιστημονικό φορέα, Πρόεδροι του οποίου έχουν διατελέσει σημαντικότατες προσωπικότητες της επιστήμης του Αστικού Δικαίου, όπως (κατά σειρά θητείας) οι Απόστολος Γεωργιάδης, Μιχάλης Σταθόπουλος, Γεώργιος Καλλιμόπουλος, Παναγιώτης Κορνηλάκης, Φίλιππος Δωρής, Ιωάννης Καράκωστας, Παναγιώτης Λαδάς, Δήμητρα Παπαδοπούλου-Κλαμαρή, Γιάννα Καρύμπαλη–Τσίπτσιου και προσφάτως η αγαπητή Καθηγήτρια κυρία Καλλιρρόη Παντελίδου, με την οποία μάλιστα έχω την χαρά της συνεργασίας και στο Συμβούλιο Σπουδών της Εθνικής Σχολής Δικαστών.

ΙΙ. Όπως πάντα, η ΕΝ.ΑΣ. έχει και πάλι επιλέξει ένα ιδιαιτέρως σημαντικό θέμα για το συνέδριό της, δογματικό αλλά και πάντοτε επίκαιρο: τον αδικαιολόγητο πλουτισμό και τα ειδικότερα θέματα αυτού.

Ολόκληρο το οικοδόμημα του Ενοχικού Δικαίου βασίζεται και θεμελιώνεται στις εξής τρεις μεγάλες ηθικές επιταγές: α) στην αρχή της τήρησης της υποσχέσεως που ελευθέρως εδόθη (γνωστή ως αρχή «pacta sunt servanda» – οι συμφωνίες πρέπει να τηρούνται), β) στην αρχή της υποχρεώσεως προς αποζημίωση από την ζημία που προξενήθηκε αδίκως και υπαιτίως (914 επ. ΑΚ) και γ) στην αρχή της απαγορεύσεως του αδικαιολογήτου πλουτισμού σε βάρος άλλου (904 επ. ΑΚ).

Στο ισχύον οικονομικό σύστημα της ελεύθερης αγοράς το δίκαιο ως θεσμός ρύθμισης των ανθρώπινων σχέσεων δεν απαγορεύει γενικά και αφηρημένα τον πλουτισμό ενός προσώπου σε βάρος άλλου. Αυτό που απαγορεύεται είναι ο πλουτισμός που δεν στηρίζεται σε κάποια νόμιμη αιτία, σε έναν σκοπό, δηλαδή, που να αναγνωρίζεται από τον νομοθέτη. Έτσι, χωρίς να «συνθλίβεται» η επιδίωξη ατομικού οφέλους, που είναι από τις κινητήριες δυνάμεις μίας κοινωνίας, η δικαιϊκή τάξη διατηρεί την επιβεβλημένη ισορροπία μεταξύ των μελών της, αμβλύνοντας τις αδικίες και τις παθογένειες από την οικονομική δραστηριότητα αυτών. 

Η σημασία του αδικαιολογήτου πλουτισμού για όλο το οικοδόμημα του Αστικού μας Δικαίου είναι τεράστια. Κατ’ αρχάς, πρέπει να σημειωθεί ότι πέραν των θεμελιωδών ρυθμίσεων των άρθρων 904 επ. ΑΚ, διάφορες διατάξεις παραπέμπουν στον αδικαιολόγητο πλουτισμό (όπως λ.χ. οι ΑΚ 380, 389 §2, 509, 735, 943 §2, 1063 §1 κ.ο.κ.) και δη άλλοτε παραπέμπουν στο σύνολο των διατάξεών του (βλ. ΑΚ 735, 938, 943 §2 κλπ.) - χωρίς αυτό να σημαίνει ότι εφαρμόζονται αυτοδικαίως όλες οι διατάξεις του αδικαιολογήτου πλουτισμού, αλλά πρέπει κάθε φορά να ερευνάται αν συντρέχουν οι προϋποθέσεις του και, αν αυτό συμβαίνει, τότε επέρχονται οι συνέπειές του (ΑΚ 908 επ.), ενώ άλλοτε οι παραπέμπουσες διατάξεις θεωρούν δεδομένο τον αδικαιολόγητο πλουτισμό, οπότε παραπέμπουν στις διατάξεις που ρυθμίζουν τις συνέπειές του, όπως λ.χ. οι ΑΚ 380, 389 § 2, 509 κ.ο.κ.

Σημειωτέον ότι ο θεσμός του αδικαιολογήτου πλουτισμού δεν είναι απλά ένας θεσμός αποκλειστικώς του ιδιωτικού δικαίου, εφαρμόζεται ακόμη και στο δημόσιο δίκαιο, όπως άλλωστε πολύ εύστοχα παρατηρούμε την σχετική θεματική στο Πρόγραμμα του Συνεδρίου.

ΙΙΙ. Το παρόν Συνέδριο, πράγματι, καταπιάνεται με κομβικές προβληματικές του δικαίου του αδικαιολογήτου πλουτισμού. Έτσι, εντοπίζει κανείς μεταξύ άλλων στο Πρόγραμμα τις εξής ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσες θεματικές:

- Πλουτισμός και νόμιμη αιτία. Ως έλλειψη νόμιμης αιτίας χαρακτηρίζεται από τον Α.Π. «η έλλειψη δικαιολογητικής βάσεως για τη διατήρηση της παροχής από το λήπτη. Αιτία του πλουτισμού είναι ο σκοπός τον οποίο επιδιώκει με την παροχή

του ο δότης, η απουσία δε του σκοπού αυτού επιφέρει την έλλειψη της αιτίας». Κατά την επιστήμη «νόμιμη αιτία του πλουτισμού αποτελεί εκείνο το γεγονός που παρέχει κάθε φορά την σύμφωνη με την έννομη τάξη δικαιολογία για την οριστική διατήρηση του. Και τα γεγονότα αυτά, που δικαιολογούν την διατήρηση του πλουτισμού από το λήπτη του, είναι η βούληση του δότη, το αντάλλαγμα που δίνει ο λήπτης για την απόκτηση του πλουτισμού και η θέληση του νομοθέτη». Στο πλαίσιο αυτό ερευνώνται οι περιπτώσεις νόμιμων αιτιών και οι περιπτώσεις έλλειψης νόμιμης αιτίας.

- Επικουρικότητα ή μη της αξιώσεως του αδικαιολόγητου πλουτισμού. Στη νομολογία γίνεται δεκτό ότι η αξίωση του αδικαιολόγητου πλουτισμού είναι επικουρική σε σχέση με τις αξιώσεις από έγκυρη σύμβαση. Ουσιαστικά η αξίωση του αδικαιολόγητου πλουτισμού δεν γεννάται, εφόσον υπάρχει σύμβαση ισχυρή, που δεν έχει ανατραπεί, είτε λ.χ. με ακύρωση, υπαναχώρηση, καταγγελία κλπ. Αυτό εξηγείται από το γεγονός ότι η ύπαρξη έγκυρης και ισχυρής ακόμα σύμβασης συνιστά νόμιμη αιτία διατήρησης του πλουτισμού του λήπτη, δηλαδή επί παραδείγματι στην πώληση, της παροχής του πωλητή από τον αγοραστή. Τα δικαστήρια συνηθίζουν να απορρίπτουν μία αγωγή ως νόμω αβάσιμη, διότι ο ενάγων δεν διαλαμβάνει στο δικόγραφό του τα πραγματικά εκείνα περιστατικά, που δικαιολογούν την επιλογή της αξίωσης του αδικαιολογήτου πλουτισμού αντί της αξιώσεως από την βασική («επώνυμη») σύμβαση που τον συνδέει με τον εναγόμενο. Αντίθετα, η επιστήμη δέχεται με καταλυτικά επιχειρήματα την αυτοτέλεια της αξιώσεως του αδικαιολογήτου πλουτισμού – και πού αλλού να παραπέμψει κανείς σχετικώς, παρόντος του μεγάλου Δασκάλου μας, Μιχάλη Σταθόπουλου …

- Διάκριση από συγγενείς έννοιες. Η αξίωση αδικαιολόγητου πλουτισμού διακρίνεται από λοιπές βάσεις θεμελίωσης αποζημιωτικής αξιώσεως. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η αποζημίωση λόγω αδικοπραξίας (914 επ. ΑΚ), στην οποία περίπτωση το καταβαλλόμενο χρηματικό ποσό καλύπτει ολόκληρη την ζημιά του ζημιωθέντος (εξαίρεση: 387 ΑΚ / εύλογη αποζημίωση), ενώ στην αξίωση του αδικαιολόγητου πλουτισμού δεν καλύπτεται όλη η ζημιά που υφίσταται ο ζημιωθείς, αλλά μόνο το ποσό κατά το οποίο πλούτισε ο υπόχρεος (ΑΚ 909 ΑΚ).

- Ενδιαφέρον έχουν στο πλαίσιο αυτό και οι λεγόμενες τριμερείς σχέσεις. Για τέτοιες σχέσεις γίνεται λόγος όταν μετέχουν στην μετακίνηση του πλουτισμού τρία πρόσωπα. Διακρίνονται δύο είδη τριγωνικών σχέσεων: α) η γραμμική σχέση και β) η τριγωνική σχέση. Γραμμική σχέση υπάρχει στην περίπτωση της αλυσίδας πλουτισμών, όπως στην περίπτωση αλλεπάλληλων μεταβιβάσεων. Στην τριγωνική σχέση μετέχουν δύο πρόσωπα, ο καταβάλλων και ο αποκτών, αλλά και ένα τρίτο, που συνδέεται με αυτούς.

Όλα αυτά, μα και πολλά ακόμη, θα τα εισηγηθούν διεξοδικώς κορυφαίοι θεωρητικοί αλλά και εφαρμοστές του Αστικού (και όχι μόνο) Δικαίου και με ιδιαίτερο ενδιαφέρον αναμένουμε τις αναπτύξεις τους.

IV. Επιτρέψτε μου, περαιτέρω, να βρίσκω ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσες τις ενότητες του Συνεδρίου, στις οποίες ερευνάται η σημασία του αδικαιολογήτου πλουτισμού σε άλλους δικαιϊκούς κλάδους. Και σίγουρα δεν επελέγη τυχαία μεταξύ αυτών το Εργατικό Δίκαιο. Πολύ συχνά γίνεται επίκληση του αδικαιολογήτου πλουτισμού στις διαφορές από τις εργασιακές σχέσεις – λ.χ. επί ακύρου συμβάσεως για τις δεδουλευμένες αποδοχές, επί υπάρξεως ακυροτήτων ή παρανομιών σε σχέση με τις κείμενες διατάξεις (π.χ. παράνομη απασχόληση την Κυριακή) κ.ο.κ. Οι δε αρχές του αδικαιολογήτου πλουτισμού απαντώνται και ενυπάρχουν σε κομβικές διατάξεις του Εργατικού Δικαίου – π.χ. στον συμψηφισμό της καταβληθείσης αποζημιώσεως απολύσεως με οφειλόμενους μισθούς υπερημερίας ή στην αναζήτηση της καταβληθείσης αποζημίωσης απόλυσης σε περίπτωση άκυρης καταγγελίας (άρθρο 5 παρ. 3 εδ. γ’ Ν. 3198/1955, όπου ο εργοδότης έχει την επιλογή, είτε κατ’ απόκλιση της γενικής νομοθετικής ρύθμισης που απαγορεύει τον συμψηφισμό ανταπαίτησης του εργοδότη με οφειλόμενους μισθούς, να συμψηφίσει την καταβληθείσα αποζημίωση απόλυσης με τους οφειλόμενους μισθούς υπερημερίας, είτε να την αναζητήσει με αγωγή αδικαιολογήτου πλουτισμού), στην ένσταση του 656 ΑΚ εδ. β’ («η ένσταση των αλλαχού κερδηθέντων», όπου ο εργοδότης δικαιούται να αφαιρέσει από τους οφειλόμενους μισθούς υπερημερίας την ωφέλεια που απέκτησε ο εργαζόμενος και που τελεί σε αιτιώδη συνάφεια με την υπερημερία του) κ.ο.κ.

Περαιτέρω, η εφαρμογή των διατάξεων του αδικαιολογήτου πλουτισμού έχει σημαντικότατες συνέπειες για το Εργατικό Δίκαιο, όπως λ.χ. στην «επιμήκυνση» του χρόνου παραγραφής στην εικοσαετία, αντί των «συντόμων» παραγραφών, που είθισται να υπάρχουν στο Εργατικό Δίκαιο (π.χ. πενταετία για τις μισθολογικές αξιώσεις).

Όλα αυτά θα τα αναπτύξει με εμβρίθεια ο λαμπρός επιστήμονας του Εργατικού Δικαίου, Επικ. Καθηγητής κ. Ιωάννης Σκανδάλης.

V. Κυρίες και κύριοι, με βάση τα ανωτέρω εκτεθέντα, αλλά και το υψηλό επίπεδο του συνόλου των εξαίρετων ομιλητών, η επιτυχής έκβαση του Συνεδρίου είναι δεδομένη. Επιτρέψτε μου να ευχηθώ καλή επιτυχία, αναμένουμε με μεγάλο ενδιαφέρον τα πορίσματα των εργασιών της εκδηλώσεως αυτής, είμαι δε σίγουρος ότι την Κυριακή θα φύγουμε από την πανέμορφη πόλη των Ιωαννίνων πλουσιότεροι σε γνώσεις, αλλά ουχί αδικαιολογήτως!

Ευχαριστώ θερμά.

Χαιρετισμός

Παναγιώτης Σ. Γιαννόπουλος

Αναπλ. Καθηγητής Νομικής Σχολής ΔΠΘ, Αντιπρόεδρος του Δικηγορικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης (εκ των χορηγών του Συνεδρίου)

Αξιότιμοι κ.κ. καθηγητές,

Αξιότιμοι κ.κ. δικαστικοί λειτουργοί,

Αγαπητοί συνάδελφοι,

Με αισθήματα ιδιαίτερης τιμής ανέλαβα να απευθύνω τον παρόντα χαιρετισμό εκ μέρους του Δικηγορικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης στην έναρξη του πολύ ενδιαφέροντος συνεδρίου της Ένωσης Αστικολόγων με θέμα «Ειδικά ζητήματα αδικαιολογήτου πλουτισμού». Η θεματική του συνεδρίου εμφανίζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη δικαστηριακή πρακτική αλλά και για το επιστημονικό δόγμα. Προς την κατεύθυνση αυτή είμαι βέβαιος ότι θα συγκλίνουν οι εισηγήσεις του επόμενου διημέρου, οι οποίες καλύπτουν ένα ευρύτατο φάσμα ειδικών προβληματισμών από ολόκληρη την ύλη του αδικαιολόγητου πλουτισμού.

Εκφράζω ως εκ τούτου τα θερμότερα συγχαρητήρια μου στη διοργανώτρια, Ένωση Αστικολόγων, τόσο για την πρωτοβουλία της διοργάνωσης, όσο και την επιλογή των εκλεκτών εισηγητών, ευχόμενος συγχρόνως καλή επιτυχία στις εργασίες του συνεδρίου.

Χαιρετισμός

Χριστίνα Τσέτσου

Πρόεδρος του ΔΣ Ιωαννίνων

Ως Πρόεδρος του Δικηγορικού Συλλόγου Ιωαννίνων και εκ μέρους όλων των συναδέλφων μου, έχω την τιμή να σας καλωσορίσω στην πολύ όμορφη και φιλόξενη πόλη μας και μάλιστα σε αυτό τον εξαίρετο χώρο του Δήμου Ιωαννιτών.

Η χαρά μου είναι διπλή. Αφενός το παρόν Συνέδριο, μας δίνει την ευκαιρία να ανταμώσουμε δια ζώσης επιστημονικά έπειτα από μια μακρά περίοδο κοινωνικής αποστασιοποίησης λόγω Covid. Αφετέρου και προεχόντως, μας δίνει την ευκαιρία της εμβάθυνσης στο μεγάλο νομικό ζήτημα του αδικαιολόγητου πλουτισμού, με την ανάπτυξη εννέα θεματικών ενοτήτων από έγκριτους και εκλεκτούς ομιλητές, οι οποίοι με τις εισηγήσεις τους θα δώσουν το έναυσμα για ένα γόνιμο επιστημονικό διάλογο.

Σας ευχαριστώ από καρδιάς όλους και όλες που ανταποκριθήκατε σε μια δύσκολη συγκυρία στην πρόσκληση του Δικηγορικού Συλλόγου Ιωαννίνων και της Ένωσης Αστικολόγων. Ευχαριστώντας και την Οργανωτική Επιτροπή του Συνεδρίου, ας μου επιτραπεί να κάνω ιδιαίτερη μνεία στις συναδέλφους μου - μέλη του ΔΣ Ιωαννίνων Βέρα Γκουβά, Ελένη Αναστασίου, Ελένη Σίμου και Έλλη Νούτση.

Ολόψυχα εύχομαι κάθε επιτυχία στις εργασίες του Συνεδρίου.

Χαιρετισμός

Ελένη Ακονίδου

Αντιδήμαρχος Πολιτισμού και Πρόεδρος του Πνευματικού Δήμου Ιωαννιτών

Αποτελεί για την πόλη μας ιδιαίτερη τιμή να φιλοξενούμε το 14ο Συνέδριο της Ένωσης Αστικολόγων. Η αλήθεια είναι ότι χάρηκα ιδιαιτέρως όταν μου ζητήθηκε από την αγαπητή κ. Παντελίδου, Πρόεδρο της ΕΝΑΣ, να συνδράμω στην πραγματοποίηση αυτού του Συνεδρίου. Στην πολύ δύσκολη περίοδο που διανύομε μετά από την πανδημία, έρχονται να προστεθούν ο πόλεμος και η ακρίβεια που ανατρέπουν την καθημερινότητά μας. Πολλοί επαγγελματικοί κλάδοι πλήττονται, όπως και όλα ανεξαιρέτως τα νοικοκυριά. Τίποτε δεν θυμίζει την κανονικότητα.

Το Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Ιωαννιτών, ως ένα από τα μεγαλύτερα νομικά πρόσωπα του Δήμου μας, στέκεται αρωγός σε κάθε επιστημονική εκδήλωση που διοργανώνεται είτε από επαγγελματικούς φορείς είτε από ιδιώτες και δεν θα μπορούσε να απέχει από μια τόσο σημαντική επιστημονική πρωτοβουλία.

Ο Δήμος Ιωαννιτών και το Πνευματικό Κέντρο σας καλωσορίζουν στην Πόλη μας, σας ευχόμαστε καλή διαμονή και καλή επιτυχία στο Συνέδριο.

Χαιρετισμός

Καλλιρρόη Δ. Παντελίδου

Καθηγήτρια Δ.Π. Θράκης, Πρόεδρος της Ένωσης Αστικολόγων

Χριστός Ανέστη!

Κύριοι δικαστές εν ενεργεία και επί τιμή, κύριοι Ακαδημαϊκοί, κύριοι ομότιμοι καθηγητές, κύριες και κύριοι συνάδελφοι στο Πανεπιστήμιο και στη δικηγορία, αγαπητοί φοιτητές και φίλοι,

Μεταφέρω καταρχάς τον χαιρετισμό δύο ακόμη χορηγών του Συνεδρίου μας, της Εταιρείας Δωδώνη ΑΕ και του Προέδρου της Βουλής των Ελλήνων κ.Κωνσταντίνου Τασούλα. Τους ευχαριστούμε θερμά.

Η Ένωση Αστικολόγων μετά από τη διοργάνωση επί μία διετία και πλέον πολλών διαδικτυακών εκδηλώσεων, αποφάσισε με τη δική σας συμπαράσταση να τολμήσει την επιστροφή στις εκδηλώσεις με ζωντανή παρουσία και να διοργανώσει το 14ο Πανελλήνιο Συνέδριό της στα Ιωάννινα. Είμαστε ευτυχείς διότι το Συνέδριό μας διοργανώνεται σε μια αγαπημένη και ιστορική πόλη, την πόλη που τιμούσε τόσο τη Δικαιοσύνη, ώστε στον αρχαιολογικό χώρο της Δωδώνης διασώζεται ναός αφιερωμένος στη Θέμιδα, την πόλη των εθνικών ευεργετών και των Διδασκάλων του Γένους και της υψηλής ποιότητας Παιδείας. Και είμαστε ευτυχείς διότι ο Δικηγορικός Σύλλογος Ιωαννίνων αγκάλιασε μαζί με τους χορηγούς μας αυτή την πρωτοβουλία. Σας ευχαριστούμε θερμά.

Το Συνέδριό μας έχει ως κεντρικό θέμα τον αδικαιολόγητο πλουτισμό, την τρίτη μετά από τη σύμβαση και τις αδικοπραξίες βασική πηγή ενοχών. Στηρίζεται στην ιδέα της επανορθωτικής δικαιοσύνης, αποσκοπεί στο να αμβλύνονται οι αδικίες και να εξισώνονται οι ανισότητες που προκαλούνται από περιουσιακές μεταβολές μη ανεκτές από το δίκαιο. Έχει παγκόσμιο χαρακτήρα και το πεδίο εφαρμογής του υπερβαίνει το αστικό δίκαιο και αγκαλιάζει όλους τους κλάδους, το δικονομικό, το εμπορικό, το εργατικό και το δημόσιο δίκαιο. Για το λόγο αυτό προσπαθήσαμε να συνδυάσουμε από πλευράς περιεχομένου την αγαστή συμπόρευση των γενικότερων και των ειδικότερων θεμάτων και προβληματικών.

Ο αδικαιολόγητος πλουτισμός διατρέχει όλο το δίκαιο και ευτύχησε να έχει στη χώρα μας ιδανικούς ερμηνευτές και πλούσια νομολογία. Μεταξύ των μονογραφιών, θα μου επιτρέψετε να μνημονεύσω ένα επιστημονικό έργο που άνοιξε νέες προοπτικές και εορτάζει μισό αιώνα ζωής. Διότι και τα βιβλία δικαιούνται να

έχουν τις επετείους τους, αφού τις εορτάζουν μέσω των αναγνωστών τους και της επιστημονικής προόδου. Φέτος συμπληρώνονται 50 χρόνια από την κλασική υφηγεσία του καθηγητή κ. Σταθόπουλου «Αξίωσις αδικαιολογήτου πλουτισμού». Είναι το επιστημονικό έργο που καθιέρωσε την ενιαία θεωρία για την αξίωση του αδικαιολόγητου πλουτισμού σε αντίθεση με το περιπτωσιολογικό σύστημα του ρωμαϊκού δικαίου, το οποίο επικράτησε στη Γερμανία, απέκρουσε θαρραλέα την αμεσότητα και την επικουρικότητα, καθιέρωσε το αντάλλαγμα ως νόμιμη αιτία διατήρησης του πλουτισμού και εμβάθυνε ιδιαιτέρως στις άκυρες και στις τριμερείς σχέσεις. Σας ευχαριστούμε κύριε καθηγητά για το έργο και την προσφορά σας. Σε ένα μόνον σημείο διακρίνεται η μονογραφία από έλλειψη συνέπειας: στο ότι ο πλουτισμός που αποκτήσαμε από αυτό το επιστημονικό έργο δεν είναι αδικαιολόγητος.

Εύχομαι καλή επιτυχία στο Συνέδριο και ευχαριστούμε για τη συμμετοχή σας, για το κουράγιο και την χαρά που μας δίνετε με την παρουσία σας!

Έναρξη

Από τον Πρόεδρο της Α΄ συνεδρίασης, κ. Μιχ. Π. Σταθόπουλο

Επίτιμο καθηγητή Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ, Ακαδημαϊκό

Ευχαριστώ πολύ, πρωτίστως την κ. Παντελίδου που σας θύμισε ότι κλείνουν 50 χρόνια από τη δημοσίευση της υφηγεσίας μου για τον αδικαιολόγητο πλουτισμό. Εγώ βέβαια υπολογίζω και 5 χρόνια πριν, γιατί τόσα χρόνια μου πήρε για να φθάσω στη δημοσίευση αυτής της πραγματείας. Άρα 55 χρόνια ενασχόλησης με τον αδικαιολόγητο πλουτισμό. Ευχαριστώ επίσης το Δ.Σ. και την Πρόεδρο που μου έκαναν την τιμητική πρόταση, να αναλάβω μια προεδρεία εδώ, όπως επίσης στο τέλος και τη συναγωγή συμπερασμάτων. Επιπλέον θέλω να ευχαριστήσω τους Ιωαννίτες που μας φιλοξενούν τόσο ωραία εδώ στην όμορφη πόλη τους. Είπε η κ. Παντελίδου τι σημασία έχουν τα Ιωάννινα. Θυμήθηκε και την αρχαία εποχή, Δωδώνη κλπ. Εγώ θα προσθέσω και κάτι άλλο, Ρόη, που εκτιμώ πολύ στα Ιωάννινα. Ήταν ένα κέντρο του νεοελληνικού διαφωτισμού. Ύστερα από αιώνες, στην αρχή της τουρκοκρατίας, αιώνες αμάθειας (δεν υπήρχαν σχολεία καν) άρχισαν κάποτε στην Ελλάδα και κυρίως στα Ιωάννινα, και σε άλλες πόλεις βέβαια, να ιδρύονται σχολεία. Σας θυμίζω τη Ζωσιμαία και άλλα πολλά σχολεία. Και άρχισε να διαδίδεται η παιδεία, η σύνδεση με το παρελθόν, την ένδοξη αρχαιότητα. Άρα τα Ιωάννινα έχουν συμβάλει πολύ στην προσπάθεια να ξαναγεννηθεί το ελληνικό έθνος. Και βεβαίως οι Ηπειρώτες διακρίνονται όσο καμία άλλη περιοχή στην Ελλάδα, το είπε η κ. Παντελίδου, με τους ευεργέτες που ανέδειξαν και μάλιστα ανιδιοτελείς ευεργέτες. Αυτό είναι το χαρακτηριστικό τους. Το έχει γράψει και η Αλίκη Μαραγκοπούλου σε ένα βιβλίο της «Ηπειρώτες και Ηπειρώτισσες», όπου, μάλλον όχι αδικαιολογήτως, λέει ότι είναι ο καλύτερος λαός του κόσμου στο θέμα της ανιδιοτέλειας σε αντίθεση με άλλους ευεργέτες που θέλουν να προβάλλουν με κάθε τρόπο τις χορηγίες τους κ.λπ.

Αλλά ας έλθουμε τώρα στο πρόγραμμα που είναι πολύ γεμάτο. Έχουμε τρεις εξαιρετικά ενδιαφέρουσες εισηγήσεις, που διαφέρουν κάπως από τις έξι εισηγήσεις της αυριανής ημέρας. Οι έξι αυριανές αφορούν ειδικά θέματα. Αυτές πράγματι αποδίδουν τον τίτλο του συνεδρίου μας που είναι «Ειδικά ζητήματα αδικαιολόγητου πλουτισμού». Οι σημερινές έχουν ένα γενικό χαρακτήρα, θα έλεγα ότι ανήκουν στο γενικό δίκαιο του αδικαιολόγητου πλουτισμού. Αλλά σημασία έχει, το τονίζω χωρίς να μειώνω τη θεωρία του αδικαιολόγητου πλουτισμού, σημασία έχει αυτά όλα να εφαρμόζονται στην πράξη και αυτό θα το δούμε περισσό-

τερο στην αυριανή ημέρα. Γιατί ο τελικός σκοπός είναι η εφαρμογή στα ειδικά προβλήματα, τα πολλά ειδικά προβλήματα. Εκεί επιβεβαιώνεται η αξία του θεσμού. Αλλά ας ξεκινήσουμε με την 1η εισήγηση την οποία έχει αναλάβει ο κ. Τάσος Βαλτούδης, με θέμα πλουτισμός και νόμιμη αιτία στο δίκαιο του αδικαιολόγητου πλουτισμού. Έχει τον λόγο ο κ. Βαλτούδης.

Πλουτισμός και νόμιμη αιτία στο δίκαιο του αδικαιολόγητου πλουτισμού. Ειδικά ζητήματα

Αναστάσιος Βαλτούδης

Καθηγητής Αστικού Δικαίου Νομικής Σχολής ΑΠΘ

Α. Εισαγωγικές παρατηρήσεις

1. Οι δυσχέρειες στην ερμηνεία και εφαρμογή των διατάξεων για τον αδικαιολόγητο πλουτισμό (ΑΚ 904 επ.) -δυσχέρειες που εν μέρει οφείλονται στην εξαιρετικά γενική διατύπωση των συναφών διατάξεων, στην άμεση εφαρμογή τους επί ετερόκλητων περιπτώσεων αδικαιολόγητου πλουτισμού (π.χ. από παροχή ανίσχυρης σύμβασης, από αυθαίρετη επέμβαση σε ξένο δικαίωμα ή από δαπάνες για λογαριασμό τρίτου) και στη συρροή τους με διατάξεις, που αποκαθιστούν, άμεσα ή έμμεσα, το περιουσιακό όφελος ενός προσώπου (βλ. ΑΚ 1094 επ., 914 επ., 736, 737 επ.)- υποχρεώνουν στην επίκληση ενός απλού νομολογιακού παραδείγματος, ώστε να αναδειχθούν οι ιδιαιτερότητες των απόψεων που υποστηρίζονται για τον πλουτισμό και τη νόμιμη αιτία, δηλαδή για δύο από τις κομβικές προϋποθέσεις ευθύνης από αδικαιολόγητο πλουτισμό. Συγκεκριμένα:

Β. «Καθαρός» πλουτισμός και αντάλλαγμα του λήπτη ως νόμιμη αιτία πλουτισμού

2. Πωλείται μηχάνημα αγοραίας αξίας 100.000 € αντί του τιμήματος των 100.000 €. Μετά την εκπλήρωση αμφοτέρων των παροχών η πώληση αποδεικνύεται ανίσχυρη. Ο πωλητής έτσι ασκεί αγωγή κατά του αγοραστή και, επικαλούμενος τα ανωτέρω, ζητά από το δικαστήριο να καταδικαστεί ο αγοραστής στην επαναμεταβίβαση της κυριότητας και την απόδοση της νομής και κατοχής του μηχανήματος, βάσει των διατάξεων για τον αδικαιολόγητο πλουτισμό. Ο εναγόμενος αγοραστής, με αιτιολογημένη άρνηση της αγωγής, επικαλείται ότι, παρά το ανίσχυρο της πώλησης, δεν υποχρεούται να αποδώσει το μηχάνημα. Και τούτο διότι, όπως ισχυρίζεται:

1ον) Δεν πλούτισε καν κατά την ΑΚ 904. Διότι μπορεί μεν να απέκτησε το μηχάνημα χωρίς έγκυρη πώληση, όμως υποβλήθηκε προς τούτο σε οικονομική θυσία: Την καταβολή ανταλλάγματος, ισοϋψούς προς την αγοραία αξία του μηχανήματος. Άρα ο «καθαρός» πλουτισμός του, δηλαδή ο πλουτισμός που προκύπτει

από τη σύγκριση της περιουσίας του πριν και μετά την κτήση του πράγματος και στον οποίο αποβλέπει η απολύτως κρατούσα άποψη στη νομολογία και σημαντική μερίδα της θεωρίας, είναι μηδενικός. Επικουρικώς δε ο εναγόμενος αγοραστής επικαλείται ότι:

2ον) Και αν υποτεθεί ότι πλούτισε, πάντως τούτο συνέβη με νόμιμη αιτία: Το αντάλλαγμα των 100.000 €, που ήδη κατέβαλε στον ενάγοντα πωλητή. Κατά συνέπεια πλουτισμός αδικαιολόγητος, και πιο συγκεκριμένα αχρεώστητο, δεν υπάρχει. Διότι, κατά την άποψη που επικρατεί στη θεωρία και τις μείζονες παραδοχές της νεότερης νομολογίας, δεν νοείται αχρεώστητο, αν (όπως στο παράδειγμά μας) ο λήπτης (αγοραστής) λάβει πλουτισμό (το πράγμα) και καταβάλει αντάλλαγμα για αυτό.

3. Αν υιοθετούνταν οι ανωτέρω ισχυρισμοί του αγοραστή, η αγωγή του πωλητή θα έπρεπε να απορριφθεί ως μη νόμιμη, σε κάθε δε περίπτωση ως ουσία αβάσιμη. Η κρίση αυτή όμως δεν θα ήταν ορθή. Καμιά δε δικαστική απόφαση, εξ όσων γνωρίζω, δεν έχει αποφανθεί αναλόγως, ακόμη και αν υιοθετεί παραδοχές όπως οι ανωτέρω στις μείζονες προτάσεις της. Αντιθέτως, το μόνο ορθό είναι ότι ο αγοραστής θα καταδικαστεί να αποδώσει το μηχάνημα (ΑΚ 904, 908 εδ α΄), ενώ εναπόκειται στον ίδιο να αιτηθεί, με ένσταση επίσχεσης, την καταδίκη του υπό τον όρο της ταυτόχρονης απόδοσης του τιμήματος από τον πωλητή (ΑΚ 325 συνδ. ΑΚ 904, 908 εδ. α΄). Ποιες όμως είναι οι παραδοχές που συνάδουν με το ανωτέρω διατακτικό;

4. Πρώτον ο πλουτισμός του λήπτη (εδώ του εναγόμενου αγοραστή), ως προϋπόθεση γέννησης της ευθύνης του κατά την ΑΚ 904, δεν μπορεί να νοηθεί ως «καθαρός», άλλως τελικός, πλουτισμός αλλά μόνο ως αρχικός πλουτισμός, με άλλα λόγια ως «ακαθάριστος» πλουτισμός. Ο «καθαρός» πλουτισμός ενδιαφέρει, αντίθετα, μόνο για την τελική έκταση της ευθύνης του λήπτη, ιδίως του καλόπιστου, που δικαιούται να εγείρει ένσταση (και όχι αιτιολογημένη άρνηση) της τυχόν μείωσης ή απώλειας του πλουτισμού κατά την ΑΚ 909. Η αντίθετη κρατούσα άποψη

περί «καθαρού» πλουτισμού ως προϋπόθεση ευθύνης του λήπτη κατά την ΑΚ 904 ακυρώνει κάθε ενδεχόμενο εφαρμογής της ΑΚ 909, καθώς συνυπολογίζει δαπάνες και εν γένει οικονομικές θυσίες του λήπτη ήδη κατά τη θεμελίωση της ευθύνης του βάσει της ΑΚ 904, αντιβαίνει στο γράμμα και πνεύμα της ΑΚ 909, δεδομένου ότι, του νόμου μη διακρίνοντος μεταξύ καλόπιστου και κακόπιστου (ΑΚ 904), επιτρέπει κατ’ αποτέλεσμα και στον κακόπιστο λήπτη την επίκληση του ισχυρισμού περί «καθαρού» (μηδενικού στο ανωτέρω παράδειγμα) πλουτισμού, ενώ, επιπλέον, καταστρατηγεί τις διατάξεις περί ανισχύρου των συμβάσεων, διότι νομιμοποιεί αυτό που οι ανωτέρω διατάξεις αποδοκιμάζουν, δηλαδή τη διατήρηση των παροχών στα χέρια των συμβαλλομένων (για την τελευταία παραδοχή βλ. παρακ. αρ. 8).

5. Δεύτερον το αντάλλαγμα του λήπτη (εδώ του εναγόμενου αγοραστή), δηλαδή η οικονομική θυσία (το τίμημα), στην οποία υποβλήθηκε ο λήπτης για να αποκτήσει τον πλουτισμό (το πράγμα), δεν θα έπρεπε να θεωρείται ότι συνιστά νόμιμη αιτία πλουτισμού. Και τούτο, μεταξύ άλλων, διότι:

6. Ο σκοπός, για τον οποίο το αντάλλαγμα υποστηρίζεται ότι ανάγεται σε νόμιμη αιτία πλουτισμού, είναι για να μην «γίνει ο λήπτης … φτωχότερος από ό,τι ήταν πριν από τον πλουτισμό του». Άρα προσήκει μόνο στον καλόπιστο λήπτη. Διότι μόνο ο καλόπιστος λήπτης δεν επιτρέπεται να καταστεί φτωχότερος από ό,τι ήταν πριν από τον πλουτισμό του (εξού και ο σκοπός της ένστασης της ΑΚ 909). Όμως νόμιμη αιτία που προσήκει μόνο στον καλόπιστο λήπτη δεν νοείται. Η έλλειψη της νόμιμης αιτίας, όπως και το σύνολο των προϋποθέσεων της ΑΚ 904, αφορούν αδιακρίτως κάθε λήπτη πλουτισμού, καλόπιστο ή κακόπιστο.

7. Εκτός αν το αντάλλαγμα κριθεί ότι αφορά και τον κακόπιστο λήπτη. Αυτό όμως θα επέτρεπε στον κακόπιστο λήπτη να επικαλεστεί οικονομικές θυσίες, που απο-

σβήνουν την ευθύνη του, σε αντίθεση με το γράμμα και πνεύμα της ΑΚ 909 που επιτρέπει τη συναφή άμυνα μόνο στον καλόπιστο λήπτη.

8. Και αν το αντάλλαγμα συνιστούσε πράγματι νόμιμη αιτία πλουτισμού, τότε ο εναγόμενος λήπτης (στο παράδειγμα ο αγοραστής) δεν θα όφειλε ποτέ να αποδώσει τον πλουτισμό (στο παράδειγμα το πράγμα), με αποτέλεσμα ασφαλώς να καταστρατηγούνται οι διατάξεις που καθιστούν ανίσχυρη τη σύμβαση και υποχρεώνουν σε εκκαθάριση των παροχών.

9. Υποστηρίζεται βέβαια πως, όταν υπερισχύει ο αναστροφικός σκοπός των διατάξεων που καθιστούν ανίσχυρη τη σύμβαση οι παροχές πρέπει να επιστραφούν. Όμως δυοίν θάτερον: Ή το αντάλλαγμα (στο παράδειγμά μας το τίμημα που κατέβαλε ο αγοραστής) συνιστά νόμιμη αιτία και ο λήπτης (αγοραστής) κατέχει τον πλουτισμό (το πράγμα) με νόμιμη αιτία ή, αντίθετα, το αντάλλαγμα δεν συνιστά νόμιμη αιτία και ο λήπτης (αγοραστής) οφείλει να αποδώσει τον πλουτισμό (το πράγμα) έναντι επανάκτησης του ανταλλάγματος (του τιμήματος).

10. Και αν χαθεί ή καταστραφεί το αντάλλαγμα που κατέβαλε ο λήπτης του πλουτισμού; Π.χ. αν ο πωλητής έναντι είσπραξης του τιμήματος παραδώσει το μηχάνημα στον αγοραστή και ο τελευταίος το καταστρέψει ή το χάσει; Εδώ ο πωλητής (που έδωσε αντάλλαγμα για τον πλουτισμό του και δεν μπορεί να το ανακτήσει) και πάλι θα προστατευθεί. Θα έχει αξίωση κατά του αγοραστή για την απόδοση της αγοραίας αξίας του απολεσθέντος ανταλλάγματος (του πράγματος) κατ’ ανάλογη εφαρμογή της ΑΚ 910. Την αξίωση αυτή δικαιούται είτε να συμψηφίσει με την αντίθετη χρηματική αξίωση του αγοραστή (ΑΚ 440), που θα ασκηθεί εναντίον του για την απόδοση του τιμήματος είτε να την εγείρει με συναφή ένσταση επίσχεσης, αν ο δότης ασκήσει σε βάρος του μη χρηματική αξίωση για απόδοση πλουτισμού (ΑΚ 325). Τούτο όμως δεν προκύπτει από τη λειτουργία του ανταλλάγματος ως νόμιμης αιτίας πλουτισμού αλλά από την τελολογική ερμηνεία της ΑΚ 909, και πιο συγκεκριμένα από το τι σημαίνει καλόπιστος λήπτης ειδικά στις ανίσχυρες αμφοτεροβαρείς συμβάσεις.

11. Διότι, στις ανίσχυρες αμφοτεροβαρείς συμβάσεις, καλόπιστος είναι ο λήπτης του πλουτισμού (στο παράδειγμα ο αγοραστής), όταν πιστεύει δικαιολογημένα όχι απλώς ότι κατέχει οριστικά την παροχή (στο παράδειγμα το πράγμα) αλλά ότι κατέχει οριστικά την παροχή έναντι οριστικής καταβολής της αντιπαροχής (στο παράδειγμα, έναντι καταβολής του τιμήματος). Γι’ αυτό και έως το ύψος της αντιπαροχής (του τιμήματος) δεν δικαιούται να υπέχει την ευνοϊκή ευθύνη του καλόπιστου λήπτη κατά την ΑΚ 909, αλλά την αυστηρή ευθύνη του λήπτη κατά την ΑΚ 910, που στην προκείμενη περίπτωση εφαρμόζεται αναλογικά σε βάρος του λήπτη του απολεσθέντος ανταλλάγματος (εν προκειμένω σε βάρος του αγοραστή).

12. Και ούτε ασφαλώς η ΑΚ 913 αποδεικνύει εξ αντιδιαστολής ότι το αντάλλαγμα συνιστά νόμιμη αιτία πλουτισμού, επειδή ο τελικός λήπτης αποκτά τον πλουτισμό βάσει επαχθούς σύμβασης, άρα επειδή δίνει αντάλλαγμα για τον πλουτισμό, αποκτώντας έτσι πλουτισμό με νόμιμη αιτία έναντι, υποτίθεται, του αρχικού δότη. Διότι, πάντως, επί κτήσης πλουτισμού από τον τελικό λήπτη σε εκπλήρωση επαχθούς σύμβασης, ο τελικός λήπτης -είτε καταβάλει είτε όχι αντάλλαγμα στον ενδιάμεσο δότη- αποκτά τον πλουτισμό από την περιουσία (και με ζημία) του ενδιάμεσου δότη, ακόμη και αν αμφότερες οι σχέσεις αιτίας είναι για οποιονδήποτε λόγο ανίσχυρες (περίπτωση «διπλού ελαττώματος»). Έτσι όμως ζήτημα νόμιμης αιτίας πλουτισμού του τελικού λήπτη δεν μπορεί να ανακύψει έναντι του αρχικού δότη αλλά αποκλειστικά και μόνο έναντι του ενδιάμεσου δότη, από την περιουσία (και με ζημία) του οποίου ο τελικός λήπτης πλούτισε. Ένα-

ντι δε του ενδιάμεσου δότη η ύπαρξη ή μη νόμιμης αιτίας του πλουτισμού του τελικού λήπτη θα κριθεί από το κύρος της επαχθούς σύμβασης, σε εκπλήρωση της οποίας ο τελικός λήπτης απέκτησε τον πλουτισμό (ή, έστω, από τη συνδρομή κανόνα δικαίου που λειτουργεί ως νόμιμη αιτία πλουτισμού· βλ. συναφώς παρακ. αρ. 21 επ.), όμως όχι από το αν ο τελικός λήπτης κατέβαλε ή όχι αντάλλαγμα για τον πλουτισμό του.

13. Τίποτε διαφορετικό δεν ισχύει και στις λοιπές τριμερείς σχέσεις πλουτισμού. Ωστόσο, τα επιμέρους ζητήματα που εδώ ανακύπτουν παραλείπονται, για να διατηρηθούν τα εύλογα όρια της μελέτης.

14. Στην πραγματικότητα, η άποψη για το αντάλλαγμα ως νόμιμη αιτία πλουτισμού, όπως και η άποψη για τον «καθαρό» πλουτισμό (βλ. παραπ. αρ. 4), ανάγονται αμφότερες σε μια, μη ορθή κατά τη γνώμη μου, μεταφορά της ratio και των σταθμίσεων της ΑΚ 909 (η οποία αφορά μόνο τον καλόπιστο λήπτη), στο πραγματικό της ΑΚ 904 που αφορά κάθε λήπτη, καλόπιστο ή κακόπιστο. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να συγχέονται τα σαφώς διακεκριμένα -και για τον νομοθέτη- ζητήματα των προϋποθέσεων γέννησης της ευθύνης κατά την ΑΚ 904 με τις προϋποθέσεις απόσβεσης της ευθύνης (λόγω αρχικής η επιγενόμενης απώλειας του πλουτισμού) κατά την ΑΚ 909. Και τούτο δεν είναι άμοιρο πρακτικών επιπτώσεων, όπως καταδείχθηκε ήδη παραπάνω (βλ. παραπ. αριθμ. 3 και 4 επ.).

Γ. Η εξοικονόμηση δαπάνης ως πρωτογενής πλουτισμός

15. Στον ίδιο ανωτέρω λόγο, της μη ορθής μεταφοράς της ratio και των σταθμίσεων της ΑΚ 909 στο πραγματικό της ΑΚ 904, ανάγεται και η άποψη, επικρατούσα στη νομολογία και τη θεωρία, σύμφωνα με την οποία πλουτισμό της ΑΚ 904 συνιστά, όχι μόνο η αύξηση του ενεργητικού ή μείωση του παθητικού αλλά, και αντιστρόφως, η αποφυγή μείωσης του ενεργητικού, με άλλα λόγια η εξοικονόμηση δαπάνης εκ μέρους του λήπτη. Π.χ. ο Α χρησιμοποιεί αυθαίρετα ένα ξένο διαμέρισμα μισθωτικής αξίας 1.000 €. Εξοικονομεί έτσι δαπάνη, στην οποία θα είχε υποβληθεί για να μισθώσει άλλο διαμέρισμα με έγκυρη μίσθωση και η οποία δαπάνη, λόγω των περιουσιακών δυνατοτήτων του Α, δεν θα ξεπερνούσε τα 600 €.

16. Δύο είναι εδώ τα παράδοξα της κρατούσας γνώμης: Πρώτον ότι ο πλουτισμός του λήπτη κατά την ΑΚ 904 συνίσταται στο ποσό των 1.000 € (με τη μορφή της αύξησης του ενεργητικού) αλλά και, ταυτοχρόνως, στο ποσό των 600 € (με

τη μορφή της αποφυγής μείωσης του ενεργητικού), πράγμα καταφανώς άτοπο. Και δεύτερον ότι ο κακόπιστος λήπτης, του νόμου μη διακρίνοντος (δηλαδή της ΑΚ 904 μη διακρίνουσας), δικαιούται να επικαλεστεί, με αιτιολογημένη άρνηση της αγωγής, εξοικονόμηση δαπάνης μειωμένη ή και μηδενική, κατά καταστρατήγηση όμως της ΑΚ 909, που επιτρέπει μόνο στον καλόπιστο λήπτη και μόνο με συναφή ένσταση τον συναφή ισχυρισμό. Με άλλα λόγια, ο εργοδότης π.χ. που λαμβάνει εργασία σε εκτέλεση άκυρης σύμβασης εξαρτημένης εργασίας (και ο οποίος, στην πράξη, είναι σχεδόν πάντοτε κακόπιστος) δικαιούται συνεπεία της κρατούσας άποψης να επικαλεστεί, με αιτιολογημένη άρνηση της αγωγής, μειωμένη ή μηδενική εξοικονομηθείσα δαπάνη, συνέπεια καταφανώς αντίθετη στο γράμμα και πνεύμα της ΑΚ 909.

17. Ορθότερο έτσι είναι να υποστηριχθεί ότι: Η εξοικονόμηση δαπάνης (δηλαδή στο ανωτέρω παράδειγμα το ποσό των 600 €) δεν συνιστά αρχικό πλουτισμό της ΑΚ 904. Αυτό αποφάνθηκε πρόσφατα και η Ολομέλεια του Αρείου Πάγου 4/2021 επί ανίσχυρης σύμβασης εξαρτημένης εργασίας. Η εξοικονόμηση δαπάνης είναι, απλώς, ο αντίκτυπος κτήσης του πλουτισμού στην περιουσία του λήπτη. Και θα ληφθεί υπόψη, μόνο αν ο καλόπιστος λήπτης εγείρει την ένσταση της ΑΚ 909.