Η ΕΝΔΥΝΑΜΩΣΗ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΔΙΚΑΙΟΥ ΣΤΙΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΕΝΝΟΜΕΣ ΤΑΞΕΙΣ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΗ ΟΜΙΛΙΑ

Η σηµασία της ενδυνάµωσης του κράτους δικαίου στις σύγχρονες έννοµες τάξεις

Αθανάσιος Ράντος

Γενικός Εισαγγελέας στο Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Πρόεδρος Συμβουλίου Επικρατείας ε.τ.

Έχουμε ως άνθρωποι, και ειδικότερα ως νομικοί, την τάση να θεωρούμε ως αυτονόητα και κεκτημένα ορισμένα πράγματα και καταστάσεις. Όσο μάλιστα το περιβάλλον στο οποίο αναπτύσσονται τα πράγματα και οι καταστάσεις εμφανίζεται ως ασφαλέστερο ή, πολλώ μάλλον, ως «το ασφαλέστερο», τόσο περισσότερο εφησυχάζουμε με αυτά. Η διαπίστωση αυτή ισχύει και για τις αρχές και αξίες που θεωρούνται ως οι υψηλότατες στη σχετική κλίμακα. Το διαπιστώνουμε φευ με την ειρήνη και τον πόλεμο.

Μήπως το αυτό ισχύει και για την θεμελιώδη έννοια του κράτους δικαίου; Και μάλιστα όχι για επί μέρους νέες εκφάνσεις της αλλά για τον ίδιο το σκληρό της πυρήνα ; Μήπως, δηλαδή, και στον χώρο δικαίου, ειρήνης και ασφάλειας που είναι η Ευρωπαϊκή Ένωση τίθεται το αυτό ζήτημα ; Οπότε το ζήτημα δεν είναι, πλέον, η ενδυνάμωση, με την έννοια της προσθήκης νέων εκφάνσεων, αλλά η ίδια η κατοχύρωση του πυρήνα της έννοιας. Μήπως για την ενδυνάμωση αυτή πρέπει να χρησιμοποιούμε ενεστώτα διαρκείας ;

Ας δούμε περί τίνος πρόκειται.

Κατά βάση, η ανάπτυξη περιορίζεται στο χώρο της Ευρωπαϊκής Ένωσης και στη δικαστική προστασία της έννοιας από υπαρκτές διακινδυνεύσεις. Όμως, οι αναλογίες μας οδηγούν εύκολα σε γενίκευση ορισμένων διαπιστώσεων και συμπερασμάτων.

Στο χώρο της Ευρωπαϊκής Ένωσης υφίστανται γνωστά, και διαπιστωμένα με αποφάσεις του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΕΕ) και του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ), προβλήματα σε τρεις, κατά βάση, χώρες, την Πολωνία, την Ουγγαρία και τη Ρουμανία.

Οι πλέον πρόσφατες από τις αποφάσεις αυτές (και δεν αναφέρομαι σε παλαιότερες ήδη γνωστές), όσον αφορά την Πολωνία, είναι οι αποφάσεις του ΔΕΕ α) C-619/18, Επιτροπή κατά Πολωνίας, της 24-6-2019 (απόφαση περί ανεξαρτησίας του ανωτάτου δικαστηρίου), β) C-192/18, Επι

τροπή κατά Πολωνίας, της 5-11-2019, (απόφαση περί της ανεξαρτησίας των τακτικών δικαστηρίων), γ) C-824/18, Α.Β., της 2-3-2021 (διορισμός δικαστών στο ανώτατο δικαστήριο), δ) C-748/19, W.B., της 16-11-21, (απόσπαση δικαστών). Απόφαση του ΕΔΔΑ, Dolinska-Ficek, Ozimek κατά Πολωνίας, της 8-11-2021.

Όσον αφορά την Ουγγαρία, C-564/19, I.S., της 23-11-2021.

Όσον αφορά τη Ρουμανία, α) C-359/19, Euro Box Promotion, της 21-12-2021, β) C-430/21, R.S., της 22-2-2022.

Αρκεί να διαβάσει κανείς τις αποφάσεις αυτές, που αφορούν στοιχειώδη ζητήματα λειτουργίας των δικαστηρίων και ανεξαρτησίας της Δικαιοσύνης, για να αντιληφθεί, εκπλησσόμενος, τα προβλήματα.

Μπορεί, τώρα, να συνδέονται όλα αυτά με οικονομικές συναλλαγές ;

Οι οικονομικές συναλλαγές και το χρήμα δεν φαίνεται, ως έννοιες, να συνδέονται και πολύ με αρχές και αξίες. Βλέπουμε όμως περιέργως καθημερινά παραδείγματα που διαψεύδουν την αντίληψη αυτή.

Η κατάπαυση μαχών και η ειρήνη θεωρείται ότι μπορεί να επιτυγχάνονται αποτελεσματικότερα μέσω οικονομικών κυρώσεων. Μήπως μπορεί να συμβεί κάτι ανάλογο με τις αρχές του κράτους δικαίου;

Για να δούμε το παράδειγμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Κρίσιμες διατάξεις. Άρθρο 2 Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΣΕΕ). Εκτίθενται οι αξίες στις οποίες στηρίζεται η Ένωση. Εκεί ορίζεται ότι η Ένωση βασίζεται στις αξίες της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, της ελευθερίας, της δημοκρατίας, της ισότητας, του Κράτους Δικαίου, καθώς και στο σεβασμό των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Άρθρο 49. Ορίζεται ότι, για την προσχώρηση ενός κράτους στην Ένωση, προϋπόθεση αποτελεί ο σεβασμός των αξιών αυτών. Κι αν αυτές παραβιάζονται μετά την προσχώρηση από ένα κράτος ; Η προσχώρηση δεν είναι το τέλος της ιστορίας. Είναι μόνον η αρχή της προστασίας των αξιών αυτών, που πρέπει να είναι διαρκής. Συνεπώς, στο άρθρο 7 παρ. 3 της ΣΕΕ προβλέπεται η δυνατότητα αναστολής ορισμένων από τα προβλεπόμενα στις Συνθήκες δικαιώματα του παραβιάζοντος μέλους. Κύρωση σοβαρή. Όμως, η παρ. 2 του άρθρου αυτού απαιτεί ομοφωνία για τη διαπίστωση αυτή. Επομένως, εμφανίζονται σοβαρές πολιτικές δυσχέρειες λήψης της απόφασης, αν το κράτος που φέρεται ως παραβάτης υποστηριχθεί και από έστω ένα ακόμη κράτος.

Άρα, πρέπει να υπάρξουν και άλλες προβλέψεις, λυσιτελέστερες… Ας δούμε τί επινοήθηκε, μέσα από το κοινοτικό οπλοστάσιο.

Θεσπίσθηκε ο Κανονισμός 2020/2092. Εισάγει ένα γενικό καθεστώς «αιρεσιμότητας» [μην ανησυχείτε αν δεν υπάρχει στα ελληνικά σας ο όρος. Ούτε το αντίστοιχο γαλλικό conditionnalité υπάρχει στο λεξικό Petit Robert…], για την προστασία του προϋπολογισμού της Ένωσης. [Να το πούμε «επιλεξιμότητας»; Eξίσου κακά ελληνικά. Ας αποδοθεί, λοιπόν, περιφραστικά, ως «δαπάνες που πρέπει να πληρούν τις νόμιμες προϋποθέσεις για να μπορούν να εγκριθούν»…]

Ορισμοί. Άρθρο 1 του Κανονισμού, που περιέχει τη βασική εξαγγελία. Θεσπίζονται κανόνες για την προστασία του προϋπολογισμού της Ένωσης σε περίπτωση παραβιάσεως των αρχών του κράτους δικαίου σε ένα κράτος μέλος.

Πότε ; Άρθρο 4. Aν οι παραβιάσεις πλήττουν ή θέτουν σε διακινδύνευση τη χρηστή οικονομική διαχείριση του προϋπολογισμού της Ένωσης ή την προστασία των οικονομικών συμφερόντων της.

Συνέπεια. Άρθρο 5. Λήψη μέτρων. Μεταξύ αυτών, αναστολή πληρωμών, αναστολή έγκρισης προγραμμάτων χρηματοδοτούμενων από τον προϋπολογισμό της Ένωσης.

Νομική βάση. Το άρθρο 322, παρ. 1, σημ. α της Συνθήκης για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ). Παρέχεται η νομική βάση θέσπισης με Κανονισμό οικονομικών κανόνων που ρυθμίζουν τον τρόπο έγκρισης και εκτέλεσης του προϋπολογισμού και ελέγχου των λογαριασμών.

Δύο κράτη, η Ουγγαρία και η Πολωνία προσβάλλουν με προσφυγή ακυρώσεως στο Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης τον Κανονισμό αυτόν.

Οι βασικοί ισχυρισμοί των αιτούντων:

Α) Έλλειψη νομικής βάσης. Το άρθρο 322 της ΣΛΕΕ δεν παρέχει επαρκή νομική βάση για την έκδοση του Κανονισμού (στο Ευρωπαϊκό Δίκαιο, η έννοια είναι ευρύτερη από την αντίστοιχη έννοια του εσωτερικού δικαίου, την έλλειψη νομοθετικής εξουσιοδότησης, διότι αφορά νομοθετικές πράξεις αντίστοιχες του εσωτερικού νόμου). Τούτο, καθόσον με τον προσβαλλόμενο Κανονισμό εισάγεται «σύστημα κυρώσεων» και όχι απλοί «οικονομικοί κανόνες».

B) «Κατάχρηση διαδικασίας» - «Παράκαμψη» της προέχουσας διαδικασίας του άρθρου 7 της ΣΕΕ.

Γ) Παράβαση της αρχής της ασφάλειας δικαίου (το εν προκειμένω σημαντικό).

Υποθέσεις C-156/21, Ουγγαρία κατά Κοινοβουλίου και Συμβουλίου, C-157/21, Πολωνία κατά Κοινοβουλίου και Συμβουλίου. Οι προσφυγές κατατέθηκαν την 11-3-2021 και οι δύο αποφάσεις εκδόθηκαν την 16-2-2022, σε 11 μήνες. Εισήχθησαν και εκδικάσθηκαν από την Πλήρη Ολομέλεια του Δικαστηρίου – σχηματισμός σπανιότατος, συνερχόμενος μία φορά το χρόνο περίπου.

Ας δούμε τί δέχθηκε το Δικαστήριο.

Α) Στο άρθρο 322 της ΣΛΕΕ παραπέμπουν τα άρθρα 310 και 315-317 της ΣΛΕΕ. Αφορούν ρητά την εκτέλεση του προϋπολογισμού, την χρηστή οικονομική διαχείριση και την προστασία των οικονομικών συμφερόντων της Ένωσης, που δεν μπορεί να επιτευχθεί χωρίς την εφαρμογή της αρχής της νομιμότητας και χωρίς αποτελεσματικό δικαστικό έλεγχο (σημεία 116,131,132 της αποφάσεως επί της υποθέσεως C-156/21. Οι εφεξής εντός παρενθέσεως αναφορές γίνονται στην απόφαση αυτή). Συνεπώς, το σύστημα που εισάγεται με τις προσβαλλόμενες διατάξεις δεν αποτελεί «κύρωση» αλλά μέτρο προστασίας. Ο όλος μηχανισμός αιρεσιμότητας συνιστά οικονομικό κανόνα (σημ. 133). Επομένως, το άρθρο 322 συνιστά επαρκή νομική βάση για την έκδοσή του.

Β) Είναι «άλλη διαδικασία», σε σχέση με το άρθρο 7 ΣΕΕ. Εκεί, προβλέπεται όντως κύρωση. Εδώ, εισάγεται απλώς σύστημα προστασίας των οικονομικών συμφερόντων της Ένωσης (σημ. 170,171). Επομένως, οι δύο διαδικασίες αποβλέπουν σε διαφορετικό σκοπό και δεν είναι ομοειδείς, ώστε η υιοθέτηση της μιάς να συνιστά παράκαμψη της άλλης.

Γ) Ποιά είναι η βασική αιτίαση των προσφευγόντων: Το κράτος δικαίου είναι ένα αφηρημένο ιδεώδες, ένας γενικός προσανατολισμός, χωρίς σαφώς προσδιορισμένο περιεχόμενο, που εξελίσσεται σιγά – σιγά. Κανένα κράτος δεν μπορεί να ισχυρίζεται ότι το εφαρμόζει πλήρως. Είναι μία πολύπλοκη σύλληψη (παραπομπή σε χαρακτηρισμό Μελέτης, έτους 2011, της Επιτροπής της Βενετίας), χωρίς επακριβή ορισμό, σε διαρκή εξέλιξη. Λόγω, μάλιστα, της κατοχύρωσης του σεβασμού της εθνικής ταυτότητας (άρθρο 4 παρ. 2 ΣΕΕ), μπορεί να υπάρχουν διαφορετικές εκτιμήσεις σε κάθε κράτος για το ακρι-

βές περιεχόμενο του όρου. Με μία λέξη, υπάρχει στον προσβαλλόμενο Κανονισμό μία θεμελιώδης αοριστία, αντίθετη στην αρχή της νομικής ασφάλειας.

Το ζήτημα είναι πολύ σημαντικό. Όντως, οι αιτούντες έχουν, κατά τούτο, δίκιο. Το Κράτος Δικαίου είναι μία έννοια που δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται χαλαρά και να μπορεί να προστίθεται σ’ αυτήν ό,τι ο καθένας έχει στο μυαλό του – κάτι σαν τον λίγο προγενέστερο χρονικά «νομικό πολιτισμό»… Πρέπει να είναι μία αυστηρά νομική έννοια, ώστε να μπορεί να συνδεθεί η παραβίασή της με τη λήψη συγκεκριμένων μέτρων. Το Δικαστήριο είχε, λοιπόν, ένα βαρύ καθήκον.

Να δούμε αν το εκπλήρωσε επιτυχώς.

Ξεκίνησε, υπενθυμίζοντας ότι, για να υπάρχει νομική ασφάλεια, οι διατάξεις, ειδικά όσες θεσπίζουν υποχρεώσεις, πρέπει να είναι σαφείς και ακριβείς, ώστε ο καθένας να γνωρίζει τις υποχρεώσεις του. Αυτό, βεβαίως, δεν εμποδίζει τη χρήση από το νομοθέτη αόριστων νομικών εννοιών, που να καταλείπουν μεν ένα περιθώριο εκτίμησης στις αρμόδιες αρχές, το οποίο, πάντως, δεν θα παρεμποδίζει την επαρκή προστασία απέναντι σε αυθαιρεσίες (σημ. 223-225).

Συνέχισε με ένα αρνητικό τμήμα ορισμού. Τί δεν μπορεί πάντως να θεωρηθεί ότι ανταποκρίνεται στην κοινή αυτή αξία: Ένα κράτος, στην κοινωνία του οποίου επικρατούν διακρίσεις (σημ. 229). Εν συνεχεία, χρησιμοποιώντας ένα τμήμα της ίδιας μελέτης της Επιτροπής της Βενετίας που είχαν επικαλεσθεί και οι αιτούσες χώρες, επισήμανε ότι, κατά τη μελέτη αυτή, η γενική έννοια του Κράτους Δικαίου στηρίζεται προεχόντως σε ένα δίκαιο ασφαλές και προβλέψιμο, στο πλαίσιο του οποίου κάθε πρόσωπο έχει δικαίωμα αξιοπρεπούς, ίσης και έλλογης μεταχείρισης από τους ασκούντες την εξουσία, με σεβασμό στους εκάστοτε ισχύοντες κανόνες, δικαιούμενο να διαθέτει ένδικα βοηθήματα κατά των σχετικών αποφάσεων ενώπιον ανεξάρτητων και αμερόληπτων δικαστηρίων, με δίκαιους δικονομικούς κανόνες (σημ. 230). Σημειώνει ότι το άρθρο 2 της ΣΕΕ δεν συνιστά μία απλή εξαγγελία προσανατολισμών ή πολιτικών προθέσεων (δεν είναι μία απλή κατευθυντήρια διάταξη, όπως θα λεγόταν στην ελληνική συνταγματική διάλεκτο), αλλά προσδιορίζει αξίες που εμπίπτουν στην ίδια την ταυτότητα της Ένωσης (σημ. 232). Συνεχίζει, δεχόμενο ότι ουδόλως απορρέει από την ρήτρα περί σεβασμού της εθνικής ταυτότητας τυχόν αντίληψη ότι η υποχρέωση αποτελέσματος, την οποία εμπεριέχει η αρχή του Κράτους Δικαίου, μπορεί να διαφέρει από ένα κράτος μέλος σε άλλο (σημ. 233). Επισημαίνει ότι η παραβίαση αυτή δεν απαιτείται να είναι εκ των προτέρων πλήρως αποδεδειγμένη (γιατί τότε θα είναι αργά…), αλλά πρέπει να μπορεί ευλόγως να αναμένεται, με υψηλό ποσοστό πιθανολόγησης (σημ. 262).

Από πού θα μπορεί να συναχθούν στοιχεία για τη συνδρομή περίπτωσης παραβίασης; Ενδεικτικά, εκθέτει το Δικαστήριο, από τις αποφάσεις του ίδιου του Δικαστηρίου, από τις εκθέσεις του Ευρωπαϊκού Ελεγκτικού Συνεδρίου, από τις ετήσιες εκθέσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την κατάσταση του κράτους δικαίου σε κάθε κράτος μέλος, από τις αναφορές του OLAF (της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Καταπολέμησης της Απάτης), της Ευρωπαϊκής Εισαγγελίας, του Οργανισμού Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ, τις συστάσεις και συμπεράσματα των σχετικών διεθνών οργανισμών και δικτύων, στους οποίους συμπεριλαμβάνεται το Συμβούλιο της Ευρώπης, όπως είναι η GRECO (Ομάδα Κρατών εναντίον της Διαφθοράς) και η Επιτροπή της Βενετίας, το ευρωπαϊκό Δίκτυο των Προέδρων των Ανωτάτων Δικαστηρίων (NSJC) και το αντίστοιχο Δίκτυο των Ευρωπαϊκών Δικαστικών Συμβουλίων (ENCJ) (σημ. 286).

Και τώρα, τα κρίσιμα. Η παράθεση των επί μέρους στοιχείων που προσδιορίζουν, που συγκροτούν, την έννοια του Κράτους Δικαίου. Τα στοιχεία αυτά τα αντλεί το Δι-

καστήριο από το προοίμιο του προσβαλλόμενου Κανονισμού και βεβαιώνει ότι το καθένα από αυτά απορρέει κατά τρόπο σαφή και συγκεκριμένο από την μέχρι τώρα νομολογία του Δικαστηρίου, αποτελώντας από μακρού τμήμα της έννομης τάξης της Ένωσης. Τα στοιχεία αυτά είναι τα εξής : Η αρχή της νομιμότητος, η αρχή της ασφάλειας δικαίου, η απαγόρευση της αυθαιρεσίας της εκτελεστικής εξουσίας, η αρχή της αποτελεσματικής δικαστικής προστασίας, η αρχή της διακρίσεως των εξουσιών, η αρχή της ισότητος ενώπιον του νόμου και η αρχή της απαγόρευσης των διακρίσεων (σημ. 236, 237).

Φυσικά, στη συνέχεια το Δικαστήριο, ενεργώντας στο πλαίσιο της ενώπιόν του αχθείσας διαφοράς, που αφορούσε ζήτημα προστασίας των οικονομικών συμφερόντων της Ένωσης, υπενθυμίζει ότι οι αρχές αυτές μπορεί να οδηγήσουν, αν συντρέχουν οι νόμιμες προϋποθέσεις, στην ενεργοποίηση της αιρεσιμότητας μόνον εφόσον οι σχετικές καταστάσεις και συμπεριφορές στα κράτη μέλη συναρτώνται με τη χρηστή διαχείριση του προϋπολογισμού της Ένωσης ή με την προστασία των οικονομικών της συμφερόντων (σημ. 244).

Αυτά, κατά βάση, είναι τα σημαντικά στοιχεία της αποφάσεως.

Ηθικόν δίδαγμα: Ναι, και τα ταπεινά εργαλεία της οικονομίας μπορεί να αποτελέσουν χρήσιμο εργαλείο για την ενδυνάμωση του κράτους δικαίου στις σύγχρονες έννομες τάξεις, στις οποίες, ευτυχώς, το στοιχείο του βίαιου καταναγκασμού (πρέπει να) έχει εξοβελισθεί.

Υπάρχει συνέχεια. Ο μηχανισμός χρησιμοποιήθηκε κατά της Ουγγαρίας τον Δεκέμβριο 2022. Αποφασίσθηκε η αναστολή καταβολής του 55% των κονδυλίων που επρόκειτο να λάβει η χώρα στο πλαίσιο τριών προγραμμάτων συνοχής της ΕΕ.

Την 23-1-2023, το Ευρωπαϊκό Ελεγκτικό Συνέδριο άρχισε έλεγχο προκειμένου να αξιολογήσει την αποτελεσματικότητα της δράσης της Επιτροπής όσον αφορά την προστασία των οικονομικών συμφερόντων της ΕΕ από παραβιάσεις του κράτους δικαίου στα κράτη μέλη. Τομείς ελέγχου, η χρηματοδότηση, από τον προϋπολογισμό της Ένωσης, της πολιτικής συνοχής και της ανάκαμψης από την πανδημία.

Και τώρα, μετά την δικαστική απόφαση ; Τώρα, habemus definitionem, έχουμε ορισμό για το Κράτους Δικαίου. Η απόφαση μπορεί να είναι λίγο «φλύαρη» (απαντάει λέξη προς λέξη σε κάθε επιχείρημα), με αρκετές επαναλήψεις, που αντικατοπτρίζουν την αγωνία να γίνει πειστική. Όμως, χωρίς ίσως να έχει επιχειρήσει να διατυπώσει τον τέλειο επιστημονικά ορισμό του Κράτους Δικαίου (αν υποτεθεί ότι θα υπήρχε τέτοιος…), καλύπτει ένα μεγάλο κενό δυσπροδιοριστίας. Ξέρουμε, πλέον, ποιές είναι οι αρχές και αξίες για τις οποίες πρέπει να μαχόμαστε. Κι ας αποφασίσει ο καθένας από μας, αυτές τις κρίσιμες για την ανθρωπότητα ημέρες απροσχημάτιστης επίδειξης ωμής βίας και αυθαιρεσίας από αυταρχικούς επικεφαλής (δεν λέω ηγέτες…), αν θα πρέπει, ήρεμα και αποφασιστικά, να τις υποστηρίξει με κάθε κόστος, μέσα στο πλαίσιο Ελευθερίας και Δημοκρατίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Το κράτος δικαίου ως αναφαίρετος πυλώνας του ευρωπαϊκού συνταγματικού πολιτισμού

Λίνα Παπαδοπούλου

Καθηγήτρια Νομικής Σχολής ΑΠΘ

I. Το Kράτος Δικαίου: Σύντομη Εννοιολόγηση

1. Η σύγχρονη συνταγματική δημοκρατία ως αριστοτελική Πολιτεία

Το ιδανικό πολίτευμα, κατά τον Αριστοτέλη, αυτό με το οποίο μπορεί να επιτευχθεί ο σκοπός της κοινωνικής συμβίωσης, δηλαδή, η ευδαιμονία, το ευ ζην, είναι η μετριασμένη δημοκρατία, ένα μικτό πολίτευμα που συγκεράζει τα δημοκρατικά στοιχεία, τη συμμετοχή κάθε ελεύθερου πολίτη, ανεξαρτήτως καταγωγής και πλούτου στην εξουσία, με την αναγνώριση της αξίας, με παράλληλη κυριαρχία των νόμων, και όχι των ανθρώπων, επί όλων. Στα Πολιτικά του (Βιβλίο Δ΄) ο Αριστοτέλης διακρίνει διαφορετικές εκφάνσεις κάθε πολιτεύματος. Στη δημοκρατία διακρίνει τη μορφή όπου κυριαρχεί η ισότητα καθώς και εκείνη όπου η ψήφος είναι τιμηματική (1291b 32επ). Μετά διαφοροποιεί το καθεστώς όπου κυρίαρχος είναι ο νόμος (που κατά την εδώ υποστηριζόμενη άποψη δεν είναι άλλο από την πολιτεία) από εκείνο όπου κυρίαρχη είναι η πλειοψηφία του λαού. Γράφει ο φιλόσοφος (1282a, 1επ):

[1292a] ἕτερον εἶδος δημοκρατίας τὸ μετέχειν ἅπαντας τοὺς πολίτας ὅσοι ἀνυπεύθυνοι, ἄρχειν δὲ τὸν νόμον· ἕτερον δὲ εἶδος δημοκρατίας τὸ παντὶ μετεῖναι τῶν ἀρχῶν, ἐὰν μόνον ᾖ πολίτης, ἄρχειν δὲ τὸν νόμον· ἕτερον δὲ εἶδος δημοκρατίας τἆλλα (5) μὲν εἶναι ταὐτά, κύριον δ’ εἶναι τὸ πλῆθος καὶ μὴ τὸν νόμον. τοῦτο δὲ γίνεται ὅταν τὰ ψηφίσματα κύρια ᾖ ἀλλὰ μὴ ὁ νόμος· συμβαίνει δὲ τοῦτο διὰ τοὺς δημαγωγούς. ἐν μὲν γὰρ ταῖς κατὰ νόμον δημοκρατουμέναις οὐ γίνεται δημαγωγός, ἀλλ’ οἱ βέλτιστοι τῶν πολιτῶν εἰσιν ἐν προεδρίᾳ· (10) ὅπου δ’ οἱ νόμοι μή εἰσι κύριοι, ἐνταῦθα γίνονται δημαγωγοί. μόναρχος γὰρ ὁ δῆμος γίνεται, σύνθετος εἷς ἐκ πολλῶν· οἱ γὰρ πολλοὶ κύριοί εἰσιν οὐχ ὡς ἕκαστος ἀλλὰ πάντες. …. (15) ὁ δ’ οὖν τοιοῦτος δῆμος, ἅτε μόναρχος ὤν, ζητεῖ μοναρχεῖν διὰ τὸ μὴ ἄρχεσθαι ὑπὸ νόμου, καὶ γίνεται δεσποτικός, ὥστε οἱ κόλακες ἔντιμοι, καὶ ἔστιν ὁ τοιοῦτος δῆμος ἀνάλογον τῶν μοναρχιῶν τῇ τυραννίδι. διὸ καὶ τὸ ἦθος τὸ αὐτό, καὶ ἄμφω δεσποτικὰ τῶν βελτιόνων, καὶ τὰ ψηφί(20) σματα ὥσπερ ἐκεῖ τὰ ἐπιτάγματα, καὶ ὁ δημα-

γωγὸς καὶ ὁ κόλαξ οἱ αὐτοὶ καὶ ἀνάλογον. καὶ μάλιστα δ’ ἑκάτεροι παρ’ ἑκατέροις ἰσχύουσιν, οἱ μὲν κόλακες παρὰ τοῖς τυράννοις, οἱ δὲ δημαγωγοὶ παρὰ τοῖς δήμοις τοῖς τοιούτοις. αἴτιοι δέ εἰσι τοῦ εἶναι τὰ ψηφίσματα κύρια ἀλλὰ μὴ τοὺς νόμους (25) οὗτοι, πάντα ἀνάγοντες εἰς τὸν δῆμον· συμβαίνει γὰρ αὐτοῖς γίνεσθαι μεγάλοις διὰ τὸ τὸν μὲν δῆμον πάντων εἶναι κύριον, τῆς δὲ τοῦ δήμου δόξης τούτους· πείθεται γὰρ τὸ πλῆθος τούτοις».

Με την αριστοτελική «Πολιτεία» ομοιάζει το πολίτευμα της σύγχρονης συνταγματικής δημοκρατίας, που συνενώνει και εναρμονίζει δύο συνιστώσες, τη διαδικαστική δημοκρατική νομιμοποίηση και τις δικαιοκρατικές εγγυήσεις. Εξ ού και μπορεί να χαρακτηριστεί ως μικτό πολίτευμα, διαφοροποιούμενο από τη «δημοκρατία», υπό την αρχαία έννοια του όρου, όπου η νομιμοποίηση ήταν μόνον διαδικαστική βάσει της πλειοψηφικής αρχής.

Στη σύγχρονη συνταγματική δημοκρατία, όπως και στην αριστοτελική «Πολιτεία», «κύριον της Πολιτείας», δηλαδή φορέας της κυριαρχίας είναι ο νόμος. Αξίζει να σημειώσουμε ότι η αθηναϊκή νομοθεσία ήταν ένα παλιότερο σύστημα νόμων που σπάνια τροποποιούνταν και πάντως οι θεσμικές αλλαγές δεν ενέπιπταν στην αποφασιστική αρμοδιότητα της Εκκλησίας του Δήμου, στην οποία υποβάλλονταν μεν, αποφασίζοντας όμως τελικά από τη νομική επιτροπή. Αντίθετα, τα ψηφίσματα που αποφασίζο-

νταν από την Εκκλησία του Δήμου, είχαν πιο προσωρινό χαρακτήρα και θεωρούνταν εν μέρει από τον Αριστοτέλη ως κατάχρηση εξουσίας. Η ομοιότητα μεταξύ κυριαρχίας της πλειοψηφίας ως παραφθορά της πολιτείας με τη σύγχρονη παραφθορά της συνταγματικής δημοκρατίας ως λαϊκιστικής και ανελεύθερης (illiberal), ως «γυμνής» κυριαρχίας της πλειοψηφίας χωρίς σεβασμό ενός ανώτερου νόμου που τροποποιείται δυσκολότερα από ένα ειδικό όργανο, δηλαδή σήμερα πλέον του Συντάγματος, είναι εμφανής.

Προς την ίδια κατεύθυνση και ο Θωμάς ο Ακινάτης υπερασπιζόταν το μικτό πολίτευμα (mixed government, mixed constitution), το οποίο, επίσης, κατά την πιο πειστική ερμηνεία του συνιστά ένα πρόπλασμα της συνταγματικής δημοκρατίας. Η ιδέα αυτή του μικτού πολιτεύματος εμφαίνεται ως διάκριση των εξουσιών, και στο έργο του John Locke ήδη τον 17o αιώνα, και, ιδίως, στο ενδέκατο βιβλίο του έργου του Charles de Montesquieu Πνεύμα των Νόμων (1748).

Την ιδέα αυτή, που επιβιώνει και μετασχηματίζεται μέσα στους αιώνες, τη συναντάμε ήδη στην προεπαναστατική Ελλάδα στο γνωστό έργο «Ελληνική Νομαρχία ήτοι Λόγος περί Ελευθερίας» (1806) Ανωνύμου Του Έλληνος, ως είναι γνωστή, όπου ο τίτλος είναι ήδη αποκαλυπτικός της στόχευσης του συγγραφέα να στηρίξει την ιδέα μιας κυριαρχίας του νόμου (νομ-αρχία) μιας Πολιτείας όπου άρχει ο νόμος, ως αντίθετης προς τη μοναρχία και την αναρχία, και άρα προς την κυριαρχία ανθρώπων με τρόπο αυθαίρετο, και ειδικότερα, βέβαια, της αυθαιρεσίας της οθωμανικής εξουσίας. Μέσα σε αυτό το ιδεολογικό περιβάλλον δεν είναι τυχαίο που οι μπαρουτοκαπνισμένοι επαναστατημένοι Έλληνες βρήκαν χρόνο και ενέργεια να διαβουλευτούν, προκειμένου να συντάξουν τα τρία δημοκρατικά Συντάγματα της Ανεξαρτησίας, το «Προσωρινόν Πολίτευμα της Ελλάδος» (Επίδαυρος 1822), τον «Νόμο της Επιδαύρου» (Άστρος 1823) και το «Πολιτικόν Σύνταγμα της Ελλάδος» (Τροιζήνα 1827).

Αυτή η ιδέα της «νομαρχίας» μετασχηματίζεται έτι περαιτέρω με την ανάδυση του Συντάγματος ως «νόμου των νόμων», ως του υπερέχοντος νόμου εντός κάθε έννομης τάξης, στον οποίο όλοι οι άλλοι νόμοι δεν πρέπει να αντιτίθενται, δηλαδή στην υπεροχή και αυξημένη τυπική ισχύ του Συντάγματος. Ο πρώτος Έλληνας συνταγματολόγος, ο Ν.Ι. Σαρίπολος ήδη από την πρώτη έκδοση της “Πραγματείας του Συνταγματικού Δικαίου” (1851), τόνιζε ότι:

“Καθ’ ημάς όμως η κυριαρχία του έθνους καλώς εννοουμένη, δεν σημαίνει ότι το έθνος είναι κύριον να πράττη εναντίον του ορθού λόγου και του δικαίου, τουναντίον μάλιστα δηλοί, ότι η μεγίστη αύτη της κοινωνίας εξουσία, είναι υπόχρεος ... πάντοτε τον μεν ορθόν λόγον έχουσα οδηγόν, βάσιν δε το δίκαιον. Το δίκαιον άρα εστί το όντως κυριαρχούν εν τη κοινωνία, ως ο ορθός λόγος κυριαρχεί, ή τουλάχιστον πρέπει να κυριαρχή εν τω ανθρώπω, πάσα δε κυριαρχία της δικαιοσύνης χωρισθείσα ουκ έστιν ει μή βασιλεία της βίας, η δε βία δεν είναι βεβαίως το δίκαιον. Αδιάφορον δε και όλως επουσιώδες το παρα τίνος ασκείται η βία, ήγουν είτε είς τύραννος, είτέ τινες άριστοι, είτε ο λαός αυτός εξα-

σκώσι την βίαν, η πράξις αύτη είναι κακή, [έσται αυτόχρημα παράνομος και ριζηδόν άκυρος] ως ανατρεπτική της κοινωνίας, καθό ανατρέπουσα την μόνην ισχυράν αυτής βάσιν, το δίκαιον. ... “Οταν δε το δίκαιον ενθρονισθή ως κυρίαρχον [και προστατούν και καθοδηγούν την πολιτικήν κυριαρχίαν], εκθρονίζει την βίαν, αποδοκιμάζει δε τον δεσποτισμόν του ενός ως και τον των πολλών,. πολύ δε μάλλον τον των πολλών ή τον του ενός ως πολύ επισφαλέστερον”.

Προς την ίδια κατεύθυνση, ο Αλ. Σβώλος σημείωνε στο Συνταγματικό του Δίκαιο το 1934 ότι

“Παρ’ ημίν, όπως ετονίσαμεν, ισχύει ταυτοχρόνως και η δικαιοκρατία, επομένως το πολίτευμα ημών στηρίζεται όχι μόνον επί της “νομιμότητος” της διοικητικής ενεργείας, αλλά και ευρύτερον επί του αυτοπεριορσμού της όλης κρατικής εξουσίας απέναντι των υπηκόων, τόσον δυνάμει του Συντάγματος, όσον και δυνάμει του νόμου.”

Πρόκειται, εντέλει, για την κεντρική ιδέα του συνταγματικού κράτους, όπου κάθε εξουσία είναι περιορισμένη, όπου η σκοπιμότητα περιορίζεται από τη νομιμότητα, εν ευρεία εννοία, δηλαδή και τη συνταγματικότητα, αλλά και τεχνικά από την αρμοδιότητα, και ελέγχεται από οποιονδήποτε και αν ασκείται, ακόμη και από τον ίδιο τον λαό, που καθίσταται και αυτός όργανο του κράτους με περιορισμένη εξουσία και συνταγματικά καθορισμένες αρμοδιότητες. Υπό αυτή την έννοια, η συνταγματική δημοκρατία δεν ταυτίζεται με τη διαδικαστική μόνο δημοκρατία, την υπερίσχυση των πολλών (και φτωχών, τη «δημοκρατία» κατά Αριστοτέλη), δεν είναι δηλαδή απλώς και μόνο η υπερίσχυση της πλειοψηφίας, αλλά ένα ‘μικτό’ πολίτευμα, στο οποίο ουσιαστικές και διαδικαστικές εγγυήσεις συνυπάρχουν και εντέλει κυρίαρχος είναι ο νόμος, όπως ακριβώς πρότεινε ο Αριστοτέλης στο Πολιτικά του.

2. Τα δύο βάθρα της συνταγματικής δημοκρατίας ως «μικτού» πολιτεύματος: προσωπική και συλλογική αυτονομία

Ως σύγχρονη αριστοτελική «Πολιτεία», η συνταγματική (ή φιλελεύθερη) δημοκρατία είναι το πολίτευμα του σύγχρονου κράτους - χαρακτηριζόμενου ως ‘δημοκρατικού συνταγματικού κράτους’, στο οποίο η διαχείριση των δημοσίων υποθέσεων και η επίλυση των σχετικών με αυτές διαφορών γίνεται επί τη βάσει της αρχής της πλειοψηφίας και παράλληλη διασφάλιση της ίσης ατομικής ελευθερίας. Στο πολίτευμα αυτό ο λαός αναγνωρίζεται ως πηγή εξουσίας, μέσα όμως στο πλαίσιο που διαγράφει το Σύνταγμα· η άσκηση της εξουσίας θεμελιώνεται σε δύο διακριτές, αν και αλληλένδετες μορφές νομιμοποίησης, σε δύο βάθρα.

Το Σύνταγμα, ως ανώτατος νόμος και ταυτόχρονα έδρα της κυριαρχίας, αποτελεί απαύγασμα της συντακτικής εξουσίας, που (πρέπει να) είναι δημοκρατική και αναγόμενη στη λαϊκή κυριαρχία (για να είναι νομιμοποιημένη). Παραμένει όμως και έτσι ένα πλάσμα δικαίου, καθώς κανείς ποτέ δεν είναι δυνατόν να συγκεντρώσει και κανείς ποτέ δεν συγκέντρωσε το σύνολο των πολιτών για να ψηφίσουν Σύνταγμα.