ΠΑΙΔΙΑ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο | Παιδιά πρόσφυγες-μετανάστες και θεσμικό πλαίσιο

I. Η συμμόρφωση της Ελλάδας με τις συστάσεις διεθνών μηχανισμών ελέγχου προστασίας ασυνόδευτων ανηλίκων

Εύα Τζαβαλά

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Η Ελλάδα ως χώρα υποδοχής έχει συγκεκριμένες υποχρεώσεις απέναντι στους ασυνόδευτους ανηλίκους, οι οποίες απορρέουν κατά ένα μεγάλο μέρος από τις διεθνείς συμβάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων στις οποίες είναι συμβαλλόμενο μέρος. Για τη συμμόρφωσή της με το «διεθνές κεκτημένο» ελέγχεται περιοδικά από αρμόδια όργανα του Οργανισμού των Ηνωμένων Εθνών. Ζητήματα προστασίας προσφύγων και μεταναστών και ιδίως παιδιών που μετακινούνται έχουν αποτελέσει, τα τελευταία έτη, αντικείμενο συγκεκριμένων συστάσεων από τους διεθνείς μηχανισμούς ελέγχου προστασίας προς την Ελληνική Πολιτεία. Η πρόοδος εφαρμογής αυτών των συστάσεων στην πράξη υπήρξε εξαιρετικά αργή, αφήνοντας εκτεθειμένα χιλιάδες παιδιά σε πολλαπλούς κινδύνους για τη ζωή τους, την υγιή ανάπτυξή τους και εντέλει την απόλαυση των κατοχυρωμένων δικαιωμάτων τους. Η παρούσα μελέτη σκιαγραφεί σε πρώτο επίπεδο το διεθνές τοπίο αναφορικά με τις υποχρεώσεις της Ελλάδας και το σύστημα ελέγχου του ΟΗΕ ώστε να αποτυπώσει στη συνέχεια το επίπεδο προστασίας που απολαμβάνουν σήμερα οι ασυνόδευτοι ανήλικοι στην Ελλάδα.

Α. Εισαγωγικά

Με τον όρο «ασυνόδευτοι ανήλικοι» στην Ελλάδα αντιλαμβανόμαστε τα παιδιά εκείνα που έχουν μεταναστευτικό υπόβαθρο και βρίσκονται στη χώρα μας μόνα τους, χωρίς τους γονείς τους ή άλλους συγγενείς. Ο ακριβής νομικός ορισμός του «ασυνόδευτου ανηλίκου» που έχει υιοθετηθεί στην ελληνική έννομη τάξη είναι ο εξής:

««ασυνόδευτος ανήλικος» είναι ο ανήλικος, ο οποίος φθάνει στην Ελλάδα χωρίς να συνοδεύεται από πρόσωπο που ασκεί, σύμφωνα με το ελληνικό δίκαιο, τη γονική του μέριμνα ή την επιμέλειά του ή από ενήλικο συγγενή που ασκεί στην πράξη τη φροντίδα του και για όσο χρόνο η άσκηση των καθηκόντων αυτών δεν έχει ανατεθεί σε κάποιο άλλο πρόσωπο σύμφωνα με τον νόμο. Στον ορισμό αυτόν περιλαμβάνεται και ο ανήλικος που παύει να συνοδεύεται μετά την είσοδό του στην Ελλάδα.»

Οι χωρισμένοι ανήλικοι, δηλαδή οι ανήλικοι που παύουν να συνοδεύονται από τους γονείς τους μετά την είσοδό τους στην Ελλάδα, λαμβάνουν την ίδια προστασία με τους ασυνόδευτους ανήλικους, ακόμα κι αν συνοδεύονται από άλλο συγγενή τους. Ακόμα, ανήλικοι οι οποίοι συνοδεύονται κατά τη διάρκεια του ταξιδιού και με την άφιξή τους στην Ελλάδα από κάποιον ενήλικο, συνήθως ομοεθνή, συγχωριανό (ή διακινητή σε ορισμένες περιπτώσεις) λογίζονται ως «ασυνόδευτοι» καθώς ελλείπει ο πραγματικός ή νομικός δεσμός μεταξύ του ενηλίκου που «συνοδεύει» το παιδί και του παιδιού. Το διεθνές προσφυγικό δίκαιο περιλαμβάνει μια σειρά ειδικών προστατευτικών διατάξεων για τους ασυνόδευτους ανηλίκους, λαμβανομένης υπόψη της ιδιαίτερα ευάλωτης θέσης τους λόγω ηλικίας, του επιπέδου ωριμότητας και ανάπτυξης, της τραυματικής εμπειρίας αποχωρισμού από την οικογένειά τους, της πραγματικής κατάστασης έλλειψης ενός ενηλίκου που να ασκεί τη γονική τους μέριμνα, επιμέλεια ή φροντίδα στο κράτος διέλευσης και κατά την άφιξη στο κράτος υποδοχής και των αυξημένων κινδύνων στους οποίους είναι εκτεθειμένοι στη χώρα καταγωγής, κατά τη διάρκεια του μεταναστευτικού ταξιδιού και στη χώρα υποδοχής, όπως η βία, ο πόλεμος, οι συρράξεις, η στρατολόγηση, η κράτηση, η εκμετάλλευση και η εμπορία. Όλοι οι αιτούντες διεθνή προστασία είναι a priori ευάλωτοι πληθυσμοί λόγω της προσωρινότητας της

κατάστασης διαμονής τους, ωστόσο η εξαιρετική ευαλωτότητα των ανηλίκων αποτελεί καθοριστικό παράγοντα, ο οποίος υπερτερεί κάθε άλλης παραμέτρου, όπως η ιδιότητα του «παράτυπου» μετανάστη. Έχουν δε αυξημένες ανάγκες υποστήριξης καθ΄ όλη τη διαδικασία υποδοχής και ασύλου και μέχρι την εξεύρεση οριστικής λύσης για αυτούς βάσει της αρχής του βέλτιστου συμφέροντος του παιδιού. Ανεξαρτήτως δε της νομικής τους κατάστασης, επαφίονται στην ειδική μέριμνα και φροντίδα του κράτους υποδοχής προκειμένου να μπορούν να απολαμβάνουν ένα κατάλληλο επίπεδο ζωής που να επιτρέπει τη σωματική, πνευματική, ψυχική, ηθική και κοινωνική ανάπτυξή τους. Άλλωστε, οι ασυνόδευτοι ανήλικοι είναι πρωτίστως «παιδιά» και απολαμβάνουν όλων των δικαιωμάτων που αναγνωρίζει το διεθνές δίκαιο προστασίας ανθρωπίνων δικαιωμάτων στα παιδιά, ανεξαρτήτως φυλής, χρώματος, φύλου, γλώσσας, θρησκείας, πολιτικών ή άλλων πεποιθήσεων, εθνικής, εθνοτικής ή κοινωνικής καταγωγής, περιουσίας, αναπηρίας, γενετικών καταβολών ή οποιασδήποτε άλλης κατάστασης, όπως η κατάσταση διαμονής (νόμιμη, παράτυπη, μόνιμη, προσωρινή κ.ο.κ.). Έτσι το προστατευτικό πλέγμα διατάξεων για τους ασυνόδευτους ανηλίκους στην Ελλάδα αποτελείται από κανόνες διεθνούς, ευρωπαϊκού και εθνικού δικαίου, οι οποίοι συρρέουν αλληλεπικαλυπτόμενοι ή αλληλοσυμπληρούμενοι. Ο ελληνικός νομικός κόσμος έχει μια καλύτερη γνώση και πιο στενή διάδραση με τις εξελίξεις του δικαίου και της νομολογίας στο πλαίσιο της ΕΕ και του Συμβουλίου της Ευρώπης. Λιγότερο εξοικειωμένο είναι το ελληνικό κοινό με τις διεθνείς υποχρεώσεις που απορρέουν για τις ελληνικές αρχές από τα διεθνή κείμενα ανθρωπίνων δικαιωμάτων τα οποία έχει υπογράψει και επικυρώσει η Ελλάδα και ισχύουν στην εσωτερική έννομη τάξη μετά την κύρωση αυτών με νόμο από τη Βουλή. Η παρούσα μελέτη στόχο έχει να αναδείξει την πρόοδο της Ελληνικής Πολιτείας στη συμμόρφωση με τις διεθνείς της υποχρεώσεις αναφορικά με την προστασία των ασυνόδευτων ανηλίκων, όπως αυτές έχουν ερμηνευθεί και ισχύουν από τα αρμόδια όργανα προστασίας ανθρωπίνων δικαιωμάτων του Οργανισμού των Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ), ιδίως τις Επιτροπές Ελέγχου (treaty

bodies) των διεθνών συμβάσεων ανθρωπίνων δικαιωμάτων στις οποίες η Ελλάδα είναι συμβαλλόμενο μέρος.

Β. Συνοπτική επισκόπηση του ρόλου των οργάνων προστασίας ανθρωπίνων δικαιωμάτων στο σύστημα του Οργανισμού των Ηνωμένων Εθνών

Η ίδρυση και αδιάκοπη λειτουργία εδώ και περισσότερα από 75 έτη του ΟΗΕ αποτελεί ένα σημαντικό επίτευγμα της μεταπολεμικής εποχής. Λόγω της συμμετοχής σε αυτόν σχεδόν του συνόλου των κρατών της υφηλίου (193 κράτη μέλη), ο ΟΗΕ έχει αποκτήσει οικουμενικό χαρακτήρα, εκπροσωπώντας το σύνολο της διεθνούς κοινότητας. Βασικός καταστατικός σκοπός των Ηνωμένων Εθνών είναι η διατήρηση της διεθνούς ειρήνης και ασφάλειας μέσω της ειρηνικής επίλυσης διαφορών, της ενίσχυσης της διεθνούς συνεργασίας και της ανάπτυξης φιλικών σχέσεων μεταξύ των κρατών. Ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των θεμελιωδών ελευθεριών για όλους χωρίς διάκριση αποτελεί πυλώνα του κράτους δικαίου και προϋπόθεση για την εμπέδωση της ειρήνης και της ανάπτυξης σε μια κοινωνία.

Για τη δημιουργία συνθηκών σταθερότητας και ευημερίας, οι οποίες είναι αναγκαίες για τη θεμελίωση ειρηνικών και φιλικών σχέσεων μεταξύ των κρατών, βασισμένες στο σεβασμό της αρχής των ίσων δικαιωμάτων και της αυτοδιαθέσεως των λαών, τα κράτη υποχρεούνται βάσει των άρθρων 55 και 56 του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών να συνεργάζονται μεταξύ τους αλλά και με τα όργανα του ΟΗΕ για:

«α) την ανύψωση του βιοτικού επιπέδου, την εργασία για όλους και τη δημιουργία συνθηκών οικονομικής και κοινωνικής προόδου και αναπτύξεως,

β) τη λύση διεθνών προβλημάτων, οικονομικών, κοινωνικών, δημόσιας υγείας και άλλων συναφών, τη διεθνή πολιτιστική και εκπαιδευτική συνεργασία και

γ) τον παγκόσμιο και αποτελεσματικό σεβασμό των ανθρώπινων δικαιωμάτων και των θεμελιωδών ελευθεριών για όλους, χωρίς διάκριση φυλής, φύλου, γλώσσας ή θρησκείας».

Όλα τα καταστατικά όργανα των Ηνωμένων Εθνών έχουν αρμοδιότητα στο πεδίο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Αναλυτικότερα, η Γενική Συνέλευση έχει αρμοδιότητα

βάσει του Χάρτη (άρθρο 13) να προωθεί μελέτες και να απευθύνει Συστάσεις στα κράτη μέλη με σκοπό, μεταξύ άλλων, την απόλαυση των δικαιωμάτων και ελευθεριών από όλους ανεξαρτήτως διακρίσεων. Οι περισσότερες πρωτοβουλίες και σχετικές συζητήσεις αναπτύσσονται στο πλαίσιο της 3ης Επιτροπής αυτής για τα κοινωνικά, ανθρωπιστικά και πολιτιστικά θέματα. Το Συμβούλιο Ασφαλείας, κύριο αποφασιστικό όργανο του Οργανισμού για τη διατήρηση της διεθνούς ειρήνης και ασφάλειας, ασχολείται ενίοτε με ζητήματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ιδίως της προστασίας του άμαχου πληθυσμού (γυναικών και παιδιών) σε περιοχές συρράξεων. Μολονότι η επέκταση της αρμοδιότητάς του σε ζητήματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων δεν ήταν εξαρχής δεδομένη, το Συμβούλιο Ασφαλείας έχει υιοθετήσει την προσέγγιση πως οι μαζικές παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων συνιστούν απειλή για τη διεθνή ειρήνη και επομένως εμπίπτουν στην εντολή του. Ο ρόλος του Γενικού Γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών στο πεδίο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων εξαρτάται εν πολλοίς από το πρόσωπο το οποίο κατέχει το αξίωμα. Το 1997 ο τότε Γραμματέας Κόφι Ανάν συνηγόρησε υπέρ της ενσωμάτωσης της διάστασης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στις δραστηριότητες όλων των οργάνων, διευθύνσεων και τμημάτων του Οργανισμού. Ομοίως, ο εν ενεργεία Γραμματέας Αντόνιο Γκουντέρες έχει προσδώσει κεντρικό ρόλο στα ανθρώπινα δικαιώματα για τη δημιουργία βιώσιμων, ασφαλών και ειρηνικών κοινωνιών.

Μετά την Παγκόσμια Διάσκεψη για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου το 1993 στη Βιέννη, η οποία αποτέλεσε ορόσημο εξελίξεων στον τομέα προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η Γενική Συνέλευση αποφάσισε την δημιουργία του αξιώματος ενός Υπάτου Αρμοστή των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, ο οποίος θα έχει την ευθύνη για την προώθηση και την προστασία της αποτελεσματικής απόλαυσης όλων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από όλους τους ανθρώπους. Υποστηρίζεται διοικητικά από τη Γραμματεία του ΟΗΕ και έχει ως βασικούς άξονες τη δημιουργία διεθνών προτύπων, την παρακολούθηση εφαρμογής των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και την υποστήριξη των κρατών στην εφαρμογή των δεσμεύσεων τους για τα ανθρώπινα δικαιώματα.

To σημαντικότερο διακυβερνητικό όργανο των Ηνωμένων Εθνών με αρμοδιότητα την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων είναι το Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (πρώην Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων). Ιδρύθηκε από το Οικονομικό και Κοινωνικό Συμβούλιο το 1945 και συνέβαλε στην κατάρτιση της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και άλλων διεθνών συνθηκών. Το Συμβούλιο διεξάγει τον οικουμενικό περιοδικό έλεγχο (universal periodic review) της συμμόρφωσης των κρατών μελών με το πλήρες νομικό οπλοστάσιο του διεθνούς δικαίου ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Επιπλέον, υπό το Συμβούλιο έχουν θεσπιστεί και λειτουργούν σήμερα 55 Ειδικές Διαδικασίες (special procedures). Οι Ειδικές Διαδικασίες είναι ανεξάρτητοι εμπειρογνώμονες (εισηγητές) με εντολή να υποβάλλουν εκθέσεις και γνωμοδοτήσεις για τα ανθρώπινα δικαιώματα σε συγκεκριμένες θεματικές ή ειδικά για ορισμένες χώρες. Για την εκπλήρωση της αποστολής τους, πραγματοποιούν επιτόπιες επισκέψεις, παρεμβαίνουν με επιστολές τους (communications) προς τα κράτη σε ατομικές υποθέσεις αναφερόμενων παραβιάσεων, αναζητούν πληροφορίες και συνδιαλέγονται με κρατικούς και μη κρατικούς φορείς για την κατάρτιση των ετήσιων θεματικών εκθέσεών τους, συμβάλλουν στην ανάπτυξη διεθνών προτύπων για τα ανθρώπινα δικαιώματα, συμμετέχουν σε δράσεις συνηγορίας και ευαισθητοποίησης

του κοινού και παρέχουν συμβουλές σε τεχνικά θέματα. Τέλος, σημαντικό εργαλείο αποτελεί και η λειτουργία ενός μηχανισμού αναφορών (complaints procedure) υπό το Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων για περιπτώσεις συστηματικών παραβιάσεων ανθρωπίνων δικαιωμάτων οπουδήποτε στον κόσμο, ο οποίος εκκινείται κατόπιν προσφυγής ενός ατόμου, μιας ομάδας ή μιας μη κυβερνητικής οργάνωσης.

Παράλληλα, όλες οι συμβάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων που έχουν συναφθεί υπό την αιγίδα των Ηνωμένων Εθνών έχουν εγκαθιδρύσει συμβατικά όργανα ελέγχου της εφαρμογής των επιμέρους διατάξεων αυτών από τα συμβαλλόμενα κράτη, τις λεγόμενες «Επιτροπές Ελέγχου» (treaty bodies) που αποτελούνται από ανεξάρτητους εμπειρογνώμονες. Με τον πολλαπλασιασμό των Επιτροπών Ελέγχου – 10 λειτουργούν σήμερα στο πλαίσιο των Ηνωμένων Εθνών - έχουν γίνει προσπάθειες εναρμόνισης του τρόπου λειτουργίας τους και ενίσχυσης του ρόλου τους. Σε κάθε περίπτωση, ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά αυτών είναι: α) η αρμοδιότητα εξέτασης εθνικών εκθέσεων από τα κράτη κατά τακτά χρονικά διαστήματα για την πρόοδο συμμόρφωσής τους με

τις διατάξεις της διεθνούς συνθήκης, β) το δικαίωμα επίσκεψης στα κράτη μέλη σε περιπτώσεις σοβαρών ή συστηματικών παραβιάσεων των δικαιωμάτων που κατοχυρώνει η Σύμβαση, γ) η αρμοδιότητα εξέτασης ατομικών προσφυγών (ημι-δικαιοδοτική αρμοδιότητα), και δ) η δημοσίευση γενικών σχολίων ή γενικών συστάσεων, τα οποία αποτελούν κατευθυντήριες ερμηνευτικές οδηγίες επί ουσιαστικών διατάξεων εκάστης Σύμβασης ή τεχνικών θεμάτων.

Τέλος, υπό τη σκέπη του ΟΗΕ λειτουργούν και ορισμένοι ειδικευμένοι οργανισμοί που ασχολούνται με τα ανθρώπινα δικαιώματα όπως η Διεθνής Οργάνωση Εργασίας, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, η UNESCO, η UNICEF, η UN Women, η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες και ο Διεθνής Οργανισμός Μετανάστευσης. Μολονότι οι εν λόγω οργανισμοί (ή προγράμματα) έχουν αυτοτελή νομική προσωπικότητα, η δράση τους συντονίζεται από τα κεντρικά όργανα των Ηνωμένων Εθνών.

Γ. Διαδικασία περιοδικού ελέγχου ενώπιον των Επιτροπών Ελέγχου: διεθνή πρότυπα προστασίας ασυνόδευτων ανηλίκων που δεσμεύουν την Ελλάδα

Η Ελλάδα δεσμεύεται από σχεδόν όλες τις διεθνείς συμβάσεις προστασίας δικαιωμάτων του ανθρώπου που έχουν συναφθεί στο πλαίσιο της Κοινωνίας των Εθνών και μετέπειτα του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών: τη Σύμβαση για τη δουλεία (1926), τη Σύμβαση για την πρόληψη και την καταστολή του εγκλήματος της γενοκτονίας (1948), τη Σύμβαση για το καθεστώς των προσφύγων (1951), τη Σύμβαση για τη νομική κατάσταση των ανιθαγενών (1954), το Διεθνές Σύμφωνο για τα αστικά και πολιτικά δικαιώματα (1966), το Διεθνές Σύμφωνο για τα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτιστικά δικαιώματα (1966), τη Διεθνή Σύμβαση για την κατάργηση κάθε μορφής φυλετικών διακρίσεων (1966), τη Σύμβαση για την εξάλειψη όλων των μορφών διακρίσεως κατά των γυναικών (1979), τη Σύμβαση κατά των βασανιστηρίων και άλλων τρόπων σκληρής, απάνθρωπης ή ταπεινωτικής μεταχείρισης ή τιμωρίας (1984), τη Σύμβαση για τα

Δικαιώματα του Παιδιού (1989), τη Σύμβαση για τα δικαιώματα των ατόμων με αναπηρία (2006) και τη Διεθνή Σύμβαση για την προστασία όλων των προσώπων από αναγκαστική εξαφάνιση (2006). Για ορισμένες εξ αυτών, όπως προαναφέρθηκε, η παρακολούθηση της εφαρμογής των συμφωνημένων έχει ανατεθεί σε μια Επιτροπή Ελέγχου, η οποία εξετάζει περιοδικά την πρόοδο της εφαρμογής των διατάξεων της διεθνούς συνθήκης στο εσωτερικό των συμβαλλόμενων κρατών. Η Ελλάδα έχει αξιολογηθεί έστω μία φορά από όλες τις υπάρχουσες και λειτουργούσες Επιτροπές Ελέγχου πλην της Επιτροπής για τις Αναγκαστικές Εξαφανίσεις, για την οποία η αρχική (πρώτη) αξιολόγηση βρίσκεται σε εξέλιξη από το 2019. Εκκρεμούν επίσης εντός του 2021 και οι εξής αξιολογήσεις: α) η 4η, 5η και 6η περιοδική αξιολόγηση ενώπιον της Επιτροπής για τα Δικαιώματα του Παιδιού, η οποία έχει ξεκινήσει από το 2018, β) η 8η περιοδική αξιολόγηση ενώπιον της Επιτροπής για την εξάλειψη των διακρίσεων κατά των γυναικών, η οποία έχει ξεκινήσει από το 2020 και γ) η 13η και 14η περιοδική αξιολόγηση ενώπιον της Επιτροπής για την κατάργηση των φυλετικών διακρίσεων, η οποία αναμένεται να ξεκινήσει. Για το 2021 είχε επίσης προσδιορισθεί ο επόμενος περιοδικός έλεγχος ενώπιον της Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων [σ.σ. η Επιτροπή που επιβλέπει την εφαρμογή του Διεθνούς Συμφώνου για τα Αστικά και Πολιτικά Δικαιώματα], ο οποίος ωστόσο αναβλήθηκε αόριστα.

Ανατρέχοντας στους τελευταίους κύκλους εξέτασης της Ελλάδας ενώπιον της αρμόδιας κάθε φορά Επιτροπής Ελέγχου, διαπιστώνουμε ότι η διάσταση του προσφυγικού ζητήματος έχει ενσωματωθεί σε όλους τους Εποικοδομητικούς Διαλόγους

(constructive dialogues) των Επιτροπών με τις εθνικές αντιπροσωπείες, τα συμπεράσματα των οποίων αποτυπώνονται στις Καταληκτικές Παρατηρήσεις τους προς τα υπό εξέταση κράτη μέλη.

Τα έτη 2014-2015, η Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων κατά το δεύτερο περιοδικό έλεγχο της Ελλάδας ασχολήθηκε με ζητήματα υποδοχής και κράτησης μεταναστών και αιτούντων άσυλο, διαδικασιών καθορισμού του πρόσφυγα, ασυνόδευτων ανηλίκων και απέλασης αιτούντων άσυλο και μεταναστών χωρίς νομιμοποιητικά έγγραφα. Σχετικά με την κατάσταση των ασυνόδευτων ανηλίκων οι οποίοι ζητούν άσυλο ή διαμένουν παράνομα στη χώρα, η Επιτροπή επανέλαβε την προηγούμενη ανησυχία της, ιδίως ως προς τα ζητήματα επιτροπείας, συνθηκών κράτησης και εξακρίβωσης της ηλικίας τους. Στο κείμενο των Καταληκτικών Παρατηρήσεων της προς την Ελληνική Κυβέρνηση, η Επιτροπή διατύπωσε τις εξής Συστάσεις για τη διασφάλιση ότι η αρχή του βέλτιστου συμφέροντος του παιδιού λαμβάνεται δεόντως υπόψη σε όλες τις αποφάσεις σχετικά με τα ασυνόδευτα παιδιά:

«Το συμβαλλόμενο κράτος πρέπει [...]:

(α) να διασφαλίσει ότι οι ασυνόδευτοι ανήλικοι που εισέρχονται στη χώρα με παράτυπο τρόπο δεν κρατούνται ή τίθενται σε κράτηση μόνο ως έσχατη λύση και για το συντομότερο χρονικό διάστημα που απαιτείται,

(β) να δημιουργήσει νέες εγκαταστάσεις υποδοχής και αυξάνοντας τον αριθμό των χώρων κράτησης στις υπάρχουσες δομές, διασφαλίζοντας παράλληλα επαρκείς συνθήκες για τους ασυνόδευτους ανηλίκους σε αυτές τις εγκαταστάσεις, συμπεριλαμβανομένου του διαχωρισμού τους από τους ενήλικες,

(γ) να συνεχίσει τις προσπάθειες για επανασχεδιασμό της διαδικασίας ανάθεσης της επιτροπείας ώστε να διασφαλιστεί ότι σε κάθε ασυνόδευτο παιδί παρέχεται νόμιμος επίτροπος,

(δ) να διασφαλίσει ότι η διαδικασία αξιολόγησης της ηλικίας βασίζεται σε ασφαλείς και επιστημονικές μεθόδους, λαμβάνοντας υπόψη την ψυχική ευεξία των παιδιών και αποφεύγοντας κάθε κίνδυνο παραβίασης της φυσικής τους ακεραιότητας».

Εν συνεχεία, τα έτη 2018-2019 η Ελλάδα εξετάστηκε ως προς τη συμμόρφωσή της με τη Σύμβαση κατά των Βασανιστηρίων και τη Σύμβαση για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία. Η Επιτροπή κατά των Βασανιστηρίων κατά τον 7ο περιοδικό έλεγχο της Ελλάδας έδωσε ιδιαίτερη έμφαση σε ζητήματα προσφυγικής προστασίας, ζητώντας

περισσότερες πληροφορίες στα εξής θέματα: α) αναφερόμενες παραβιάσεις της αρχής της μη επαναπροώθησης, β) λειτουργία του νέου ελληνικού συστήματος ασύλου, γ) διοικητική κράτηση αλλοδαπών στο πλαίσιο της μετανάστευσης και συνθήκες διαβίωσης στα κέντρα υποδοχής και κράτησης των νησιών, όπου εφαρμόζονται πολιτικές περιορισμού της ελευθερίας των αιτούντων άσυλο και άρα εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής της Σύμβασης, δ) κράτηση και συνθήκες διαβίωσης των ασυνόδευτων παιδιών μεταναστών και αιτούντων άσυλο, ε) φαινόμενα σεξουαλικής και έμφυλης βίας κατά γυναικών και κοριτσιών προσφύγων και αιτουσών ασύλου και στ) εκφοβισμός και παρενόχληση υπερασπιστών ανθρωπίνων δικαιωμάτων, εργαζόμενων σε ανθρωπιστικές οργανώσεις και εθελοντών που προσφέρουν βοήθεια σε πρόσφυγες και μετανάστες. Η Επιτροπή σημείωσε με ανησυχία ότι ενώ οι ισχύουσες νομοθετικές ρυθμίσεις προβλέπουν την κατ’ εξαίρεση κράτηση ανηλίκων, τα ασυνόδευτα παιδιά συνεχίζουν να τίθενται σε κράτηση στο πλαίσιο της μετανάστευσης («προστατευτική φύλαξη») μέχρι να καταστεί διαθέσιμη μια θέση σε ξενώνα φιλοξενίας. Αυτή η έλλειψη χώρου φιλοξενίας, σε πολλές περιπτώσεις, οδηγεί στην παρατεταμένη κράτηση ασυνόδευτων παιδιών σε αστυνομικά τμήματα, σε προαναχωρησιακά κέντρα και σε κέντρα υποδοχής και ταυτοποίησης όπου οι συνθήκες διαβίωσης είναι υποτυπώδεις και οι βασικές υπηρεσίες συχνά δεν είναι διαθέσιμες (βλ. άρθρα 11 και 16 της Σύμβασης). Στις Καταληκτικές Παρατηρήσεις της προς την Ελληνική Κυβέρνηση, η Επιτροπή διατύπωσε τις ακόλουθες Συστάσεις για την εναρμόνιση της πρακτικής των ελληνικών αρχών με τα διεθνή πρότυπα στα ανωτέρω συγκεκριμένα ζητήματα:

«Το συμβαλλόμενο κράτος πρέπει:

(α) να διασφαλίσει ότι τα παιδιά δεν κρατούνται αποκλειστικά λόγω του μεταναστευτικού τους καθεστώτος. Η κράτηση πρέπει να χρησιμοποιείται μόνο ως έσχατο μέτρο και για το συντομότερο δυνατό χρονικό διάστημα.

(β) να τερματίσει την πρακτική κράτησης μεταναστών και αιτούντων άσυλο, ιδιαίτερα ασυνόδευτων παιδιών, σε αστυνομικά κρατητήρια και άλλες εγκαταστάσεις κράτησης που δεν είναι κατάλληλες για διαμονή μακράς διάρκειας.»

Παράλληλα, η Επιτροπή για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία εστίασε στην προστασία των προσφύγων, αιτούντων άσυλο και μεταναστών με αναπηρίες κατά την αξιολόγηση της πρώτης (αρχικής) έκθεσης της Ελλάδας. Η Επιτροπή διαπίστωσε την ύπαρξη ανισοτήτων εις βάρος αυτής της κατηγορίας των ατόμων με αναπηρία και κάλεσε την Ελληνική Κυβέρνηση να βελτιώσει την εφαρμογή ειδικών μέτρων και εξατομικευμένης υποστήριξης στο δημόσιο και ιδιωτικό τομέα, ιδίως στα σχολεία και σε σχέση με τους πρόσφυγες και μετανάστες. Σύμφωνα με το άρθρο 11 της Σύμβασης,

η Ελλάδα έχει αναλάβει την υποχρέωση να λαμβάνει όλα τα απαραίτητα μέτρα για να διασφαλίσει την προστασία και ασφάλεια των ΑμεΑ σε καταστάσεις κινδύνου και ανθρωπιστικών κρίσεων. Η κατάσταση στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου τα τελευταία χρόνια έχει λάβει διαστάσεις ανθρωπιστικής κρίσης και επομένως εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής του εν λόγω άρθρου. Η Επιτροπή επεσήμανε ότι τα μέτρα για τον εντοπισμό αιτούντων άσυλο με αναπηρίες καθώς και για την πρόσβαση αυτών σε ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, κατάλληλη στέγαση, βασικές εγκαταστάσεις, ασφάλεια και παροχή εξατομικευμένης υποστήριξης είναι ανεπαρκή. Η Επιτροπή δεν εξέτασε ξεχωριστά το ζήτημα των ασυνόδευτων παιδιών με αναπηρία, ωστόσο οι ακόλουθες Συστάσεις, οι οποίες αφορούν γενικά τα παιδιά μετανάστες και πρόσφυγες με αναπηρίες εφαρμόζονται και ως προς τα ασυνόδευτα παιδιά.

«Η Επιτροπή συνιστά στο συμβαλλόμενο κράτος:

(α) την υιοθέτηση αποτελεσματικών διαδικασιών ασύλου και προσφυγικής προστασίας και την ανάπτυξη ολοκληρωμένης στρατηγικής και πρωτοκόλλων για γενικές καταστάσεις κινδύνου έκτακτης ανάγκης [...] Συνιστά επίσης στο συμβαλλόμενο κράτος να καταστήσει τις εγκαταστάσεις υποδοχής προσβάσιμες και να παρέχει τις απαραίτητες υπηρεσίες ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης, σύμφωνα με το Γενικό Σχόλιο αριθ. 2 της Επιτροπής, σε στενή διαβούλευση και με την ενεργό συμμετοχή των ατόμων με αναπηρίες μέσω των αντιπροσωπευτικών οργανώσεών τους,

(β) να διασφαλίσει άμεσα πως η εκτίμηση της ευαλωτότητας των ατόμων με αναπηρίες, ιδίως των παιδιών με αναπηρία, τα οποία είναι πρόσφυγες, αιτούντες άσυλο και άτομα σε καταστάσεις όμοιες με τις προσφυγικές, πραγματοποιείται συστηματικά κατά την άφιξή τους στο συμβαλλόμενο κράτος από εκπαιδευμένο προσωπικό και με βάση το μοντέλο ανθρωπίνων δικαιωμάτων για την αναπηρία και των ειδικών κατευθυντήριων γραμμών για τον εντοπισμό των ατόμων με αναπηρία,

(γ) να διασφαλίσει ότι τα άτομα με αναπηρία, ιδίως τα παιδιά με αναπηρία, τα οποία είναι πρόσφυγες, αιτούντες άσυλο και άτομα σε καταστάσεις όμοιες με τις προσφυγικές, έχουν πρόσβαση σε κοινωνική προστασία, υποστηρικτικές τεχνολογίες, πληροφορίες και κατάλληλες υπηρεσίες, ιδιαίτερα ασφαλές κατάλυμα, συνθήκες υγιεινής και ιατρική περίθαλψη μέσω, μεταξύ άλλων, της παροχής εξατομικευμένης υποστήριξης, να εγγυηθεί άμεσα ότι οι συνθήκες στις εγκαταστάσεις υποδοχής σέβονται την αξιοπρέπεια των ατόμων με αναπηρία, ιδίως των παιδιών, που είναι πρόσφυγες, αιτούντες άσυλο ή άτομα σε καταστάσεις όμοιες με τις προσφυγικές και να μεριμνήσει για τη τακτική μεταφορά τους στην ηπειρωτική χώρα [...]

(δ) να διασφαλίσει άμεσα την πρόσβαση στην τυπική εκπαίδευση για όλα τα παιδιά πρόσφυγες, παιδιά αιτούντες άσυλο και παιδιά μετανάστες με αναπηρία.»

Η Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού είναι η μοναδική διεθνής σύμβαση η οποία αναφέρεται ρητά στις υποχρεώσεις που έχουν τα κράτη αναφορικά με τα παιδιά πρόσφυγες. Το άρθρο 22 ορίζει τα εξής:

«1. Τα Συμβαλλόμενα Κράτη παίρνουν τα κατάλληλα μέτρα προκειμένου ένα παιδί, το οποίο επιζητεί να αποκτήσει το νομικό καθεστώς του πρόσφυγα ή που θεωρείται πρόσφυγας δυνάμει των κανόνων και των διαδικασιών του ισχύοντος διεθνούς ή εθνικού δικαίου, είτε αυτό είναι μόνο είτε συνοδεύεται από τους γονείς του ή από οποιοδήποτε άλλο πρόσωπο, να χαίρει της κατάλληλης προστασίας και ανθρωπιστικής βοηθείας, που θα του επιτρέψουν να απολαμβάνει τα δικαιώματα που του αναγνωρίζουν η παρούσα Σύμβαση και τα άλλα διεθνή όργανα τα σχετικά με τα δικαιώματα του ανθρώπου ή ανθρωπιστικού χαρακτήρα, στα οποία μετέχουν τα εν λόγω Κράτη.

2. Για το σκοπό αυτόν τα Συμβαλλόμενα Κράτη συνεργάζονται, όπως αυτά το κρίνουν αναγκαίο, σε όλες τις προσπάθειες που γίνονται από τον Οργανισμό των Ηνωμένων Εθνών και τους άλλους αρμόδιους διακυβερνητικούς ή μη κυβερνητικούς οργανισμούς που συνεργάζονται με τον Οργανισμό των Ηνωμένων Εθνών, προκειμένου να προστατεύσουν και να βοηθήσουν τα παιδιά που βρίσκονται σε παρόμοια κατάσταση, και προκειμένου να αναζητήσουν τους γονείς ή άλλα μέλη της οικογένειας κάθε παιδιού πρόσφυγα και για να συλλέξουν πληροφορίες αναγκαίες για την επανένωση του παιδιού με την οικογένειά του. Σε περίπτωση που ούτε ο πατέρας ούτε η μητέρα ούτε κανένα άλλο μέλος της οικογένειας είναι δυνατόν να ανευρεθεί, το παιδί έχει δικαίωμα να τύχει της ίδιας προστασίας που παρέχεται σε οποιοδήποτε άλλο παιδί στερημένο οριστικά ή προσωρινά του οικογενειακού του περιβάλλοντος για οποιονδήποτε λόγο, σύμφωνα με τις αρχές της παρούσας Σύμβασης.»

Η Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Παιδιού, λαμβάνοντας υπόψη τις συνεχείς προκλήσεις στο πεδίο για τα ασυνόδευτα και χωρισμένα παιδιά, τους ειδικούς κινδύνους στους οποίους είναι εκτεθειμένα και τα διαπιστωμένα κενά προστασίας βάσει των Καταληκτικών της Παρατηρήσεων επί των εκθέσεων που υποβάλλουν τα κράτη, έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στις υποχρεώσεις των κρατών για την προσήκουσα μεταχείριση των ασυνόδευτων παιδιών μέσω της έκδοσης Γενικών Σχολίων, δυο εξ αυτών σε συνεργασία με την Επιτροπή για την Προστασία των Δικαιωμάτων Όλων των Εργαζόμενων Μεταναστών και των Μελών των Οικογενειών τους. Τα Γενικά Σχόλια περιλαμβάνουν

σαφείς κατευθυντήριες οδηγίες για για την εκπλήρωση της ανωτέρω υποχρέωσης των κρατών βάσει του συνόλου του νομικού πλαισίου της Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού.

Όπως προαναφέρθηκε, η 4η, 5η και 6η περιοδική αξιολόγηση της Ελλάδας για την πρόοδο συμμόρφωσης της με τα ανωτέρω έχει καθυστερήσει και εκκρεμεί. Η Ελληνική Κυβέρνηση υπέβαλε την αρχική της έκθεση το 2018 βάσει των τελευταίων Καταληκτικών Παρατηρήσεων της Επιτροπής για τα Δικαιώματα του Παιδιού (2012). Η Επιτροπή, μετά από επικαιροποιημένες πληροφορίες που έλαβε από μη κρατικούς φορείς, εξέδωσε το 2020 τον Κατάλογο Θεμάτων, επί των οποίων αναμένονται οι έγγραφες απαντήσεις της Ελλάδας. Λόγω και της πανδημίας, η οποία επηρέασε τη λειτουργία