Η ΑΡΝΗΣΗ ΠΡΟΣΒΑΣΗΣ ΣΕ BIG DATA ΣΤΙΣ ΨΗΦΙΑΚΕΣ ΑΓΟΡΕΣ

Πρόλογος Ι. Κόκκορη VII

Πρόλογος Ν. Γρηγοριάδη IX

Προλογικό σημείωμα συγγραφέα XI

Συντομογραφίες XIII

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΩΝ BIG DATA ΚΑΙ ΟΙ ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΕΣ ΠΛΑΤΦΟΡΜΕΣ 3

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΨΗΦΙΑΚΗΣ ΑΓΟΡΑΣ 9

Α. Η δωρεάν παροχή υπηρεσιών προς τους χρήστες 9

Β. Η δημιουργία αποτελεσμάτων ανατροφοδότησης (feedback effects) 10

Γ. Η δημιουργία αποτελεσμάτων δικτύου (network effects) 11

Δ. Τα υψηλά σταθερά κόστη για την είσοδο στην αγορά 15

Ε. Το κόστος εναλλαγής πλατφόρμας και η δημιουργία αποτελεσμάτων
εγκλωβισμού (switching costs, lock-in effects αντίστοιχα) 16

Ο ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΨΗΦΙΑΚΗΣ ΑΓΟΡΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ ΑΓΟΡΑΣ
ΣΤΗΝ ΨΗΦΙΑΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ 25

Α. Ουσιαστικές δυσχέρειες στον καθορισμό της σχετικής αγοράς 28

Β. Μεθοδολογικές δυσχέρειες στον τρόπο καθορισμού της σχετικής αγοράς 30

Γ. Η δυνατότητα προσδιορισμού της σχετικής αγοράς με προσανατολισμό
στο κόστος των χρηστών της πλατφόρμας (SSNIC test) 32

Δ. Η δυνατότητα προσδιορισμού της σχετικής αγοράς με προσανατολισμό
στην ποιότητα των προϊόντων/ υπηρεσιών (SSNDQ test) 36

Ε. Ο τρόπος προσδιορισμού της δύναμης στην αγορά στην ψηφιακή οικονομία 39

IV. ΤΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΩΝ ΑΝΑΓΚΑΙΩΝ ΔΙΕΥΚΟΛΥΝΣΕΩΝ ΣΕ ΒΑΡΟΣ ΜΙΑΣ ΔΕΣΠΟΖΟΥΣΑΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ
ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ 43

Α. Η υπόθεση Magill 43

B. Η υπόθεση Oscar Bronner 45

Γ. Η υπόθεση IMS 49

Δ. Η υπόθεση Microsoft 52

V. Η ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΩΝ ΑΝΑΓΚΑΙΩΝ ΔΙΕΥΚΟΛΥΝΣΕΩΝ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΑΡΝΗΣΗΣ ΠΡΟΣΒΑΣΗΣ
ΣΕ ΜΕΓΑΛΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ (BIG DATA) 55

Α. Η αναγκαιότητα των δεδομένων για τον ανταγωνισμό 56

Β. Η θεώρηση των δεδομένων ως υποκαταστατών και ευχερώς προσβάσιμων
μέσα από την ευρωπαϊκή νομολογία σε υποθέσεις συγχωνεύσεων 57

Γ. Περιπτώσεις δεδομένων με μοναδική φύση 63

Δ. Τα τεχνικά εμπόδια που καθιστούν αναγκαία την πρόσβαση στα δεδομένα 67

Ε. Τα κανονιστικά εμπόδια που καθιστούν αναγκαία την πρόσβαση στα δεδομένα 69

1. Οι περιορισμοί στην επεξεργασία των δεδομένων βάσει της νομοθεσίας για
την προστασία των προσωπικών δεδομένων 69

2. Η απαγόρευση εξαγωγής δεδομένων βάσει της νομοθεσίας για
την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας 69

3. Η προστασία των μεμονωμένων δεδομένων με βάση την νομοθεσία για
την προστασία του εμπορικού απορρήτου 74

ΣΤ. Τα οικονομικά εμπόδια που καθιστούν αναγκαία την πρόσβαση στα δεδομένα 76

Ζ. Η εξάλειψη του αποτελεσματικού ανταγωνισμού στην ψηφιακή αγορά 81

Η. Η προϋπόθεση της εμφάνισης νέου προϊόντος στην ψηφιακή αγορά 84

Θ. Λόγοι που ενδέχεται να δικαιολογήσουν αντικειμενικά
την άρνηση πρόσβασης σε δεδομένα 87

1. Η προστασία της ιδιωτικότητας των χρηστών 87

2. Η προστασία του κινήτρου για επενδύσεις στην καινοτομία 88

Ι. Η εφαρμογή των αναγκαίων διευκολύνσεων στην άρνηση πρόσβασης
σε δεδομένα μέσα από την γερμανική τροπολογία του νόμου κατά
των περιορισμών του ανταγωνισμού 90

K. Η εφαρμογή της θεωρίας των αναγκαίων διευκολύνσεων και
η Πράξη για τις Ψηφιακές Αγορές (Digital Markets Act- DMA) 91

VI. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 99

Βιβλιογραφία 105

Αλφαβητικό ευρετήριο 119

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Αντικείμενο του παρόντος έργου είναι η εφαρμογή του δικαίου του ελεύθερου ανταγωνισμού σε περιπτώσεις άρνησης πρόσβασης σε μεγάλα δεδομένα (big data) στις αγορές της ψηφιακής εποχής και ειδικότερα το κατά πόσο η άρνηση πρόσβασης μιας ψηφιακής πλατφόρμας στα δεδομένα που ελέγχει συνιστά αντι- ανταγωνιστική συμπεριφορά υπό το φως του αρ. 102 ΣΛΕΕ και το ενδεχόμενο εφαρμογής της θεωρίας των αναγκαίων διευκολύνσεων (essential facilities doctrine).

Στην πρώτη ενότητα, ελλείψει νομοθετικού ορισμού, ορίζεται η έννοια των big data με βάση τα εγγενή τους γνωρίσματα, που τα διακρίνουν από τις υπόλοιπες κατηγορίες δεδομένων, και επεξηγείται ο λόγος για τον οποίο η πρόσβαση στα big data κατατάσσεται σε ένα από τα πλέον επίκαιρα θέματα του δικαίου του ανταγωνισμού.

Στη δεύτερη ενότητα, αναλύονται τα χαρακτηριστικά της ψηφιακής οικονομίας, που ευνοούν την συγκέντρωση ισχύος από τις ψηφιακές πλατφόρμες, καθιστώντας δυσκολότερη την είσοδο νέων παικτών στην αγορά. Ως παράγοντες που δημιουργούν φραγμούς εισόδου στις ψηφιακές αγορές αναφέρονται η δωρεάν παροχή υπηρεσιών προς τους χρήστες, η δημιουργία αποτελεσμάτων ανατροφοδότησης (feedback effects), η δημιουργία αποτελεσμάτων δικτύου (network effects), τα υψηλά σταθερά κόστη και η ανάγκη σημαντικών επενδύσεων, το κόστος εναλλαγής πλατφόρμας και η δημιουργία αποτελεσμάτων εγκλωβισμού (switching cost, lock-in effects, αντίστοιχα).

Η τρίτη ενότητα αφορά στα προαπαιτούμενα για την εφαρμογή του αρ. 102 ΣΛΕΕ, τον καθορισμό της σχετικής αγοράς και της δύναμης στην αγορά. Ο καθορισμός της ψηφιακής αγοράς είναι απαιτητικό εγχείρημα, που αντιμετωπίζει ουσιαστικής και μεθοδολογικής φύσεως δυσκολίες, οι οποίες και εξετάζονται.

Στην τέταρτη ενότητα, παρατίθενται τα δομικά στοιχεία της θεωρίας των αναγκαίων διευκολύνσεων, όπως διαμορφώθηκαν στο πλαίσιο μη ψηφιακών αγορών, μέσα από την εν συντομία ανάλυση της νομολογίας του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΕΕ) στις υποθέσεις Magill, Oscar Bronner, IMS, και Microsoft. Η προσέγγιση αυτή είναι αναγκαία για την εξαγωγή χρήσιμων συμπερασμάτων σχετικά με το αν η εν λόγω θεωρία προσιδιάζει στα ιδιαίτερα γνωρίσματα της ψηφιακής αγοράς ή η εφαρμογή της υπαγορεύει την ως ένα βαθμό παραλλαγή της.

Στην πέμπτη ενότητα εξετάζονται οι περιπτώσεις δεδομένων που είναι ευκολότερο να θεωρηθούν αναγκαία για την άσκηση αποτελεσματικού ανταγωνισμού σύμφωνα με την θεωρία των αναγκαίων διευκολύνσεων, καθώς και τα τεχνικά, κανονιστικά και οικονομικά εμπόδια που απαντώνται στην ψηφιακή οικονομία και μπορούν να αποκλείσουν την πρόσβαση των λοιπών παικτών της αγοράς από μια αναγκαία υποδομή δεδο-

μένων. Για την εκτίμηση του αναγκαίου χαρακτήρα των δεδομένων λαμβάνεται υπόψη η πρόσφατη νομολογία της ευρωπαϊκής Επιτροπής σε υποθέσεις συγχωνεύσεων βάσεων δεδομένων σημαντικών επιχειρήσεων της ψηφιακής οικονομίας. Επιπλέον, εξετάζεται ο τρόπος με τον οποίο θα μπορούσε να ερμηνευθεί ο αποκλεισμός του αποτελεσματικού ανταγωνισμού στις ψηφιακές αγορές, καθώς και αν είναι απαραίτητη η προϋπόθεση της δημιουργίας ενός νέου προϊόντος, προκειμένου να εξαναγκασθεί μια δεσπόζουσα πλατφόρμα να παρέχει πρόσβαση στα δεδομένα της. Περαιτέρω, εξετάζονται οι πιθανοί δικαιολογητικοί λόγοι που θα μπορούσε να προβάλλει η δεσπόζουσα πλατφόρμα, προκειμένου να δικαιολογήσει την άρνησή της να παρέχει πρόσβαση σε τρίτες επιχειρήσεις στα δεδομένα της. Στο τέλος της εν λόγω ενότητας επισημαίνονται ως λόγοι που υπαγορεύουν την συσταλτική ερμηνεία της θεωρίας των αναγκαίων διευκολύνσεων στις ψηφιακές αγορές, η προστασία των επενδύσεων στην καινοτομία, καθώς και ο ενδεχόμενος κίνδυνος συμπαιγνίας που μπορεί να προκύψει από την ανεξέλεγκτη ανταλλαγή δεδομένων, καθώς επίσης αναδεικνύεται η προβληματική των εξεταζόμενων ζητημάτων του έργου μέσα από την γερμανική και ευρωπαϊκή νομοθεσία.

Στην έκτη ενότητα παρουσιάζονται σε θέσεις τα συμπεράσματα της παρούσας μελέτης.

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΩΝ BIG DATA ΚΑΙ ΟΙ ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΕΣ ΠΛΑΤΦΟΡΜΕΣ

1. H νέα γενιά διαδικτύου βασίζεται στη διαλειτουργικότητα και σε μια κουλτούρα ψηφιακής συμμετοχής, καθώς παρέχεται στους χρήστες του διαδικτύου η δυνατότητα να μοιράζονται πληροφορίες και να αλληλεπιδρούν διαδικτυακά, δημιουργώντας οι ίδιοι το περιεχόμενο. Ο σημερινός χρήστης του διαδικτύου δεν είναι παθητικός δέκτης πληροφοριών από τις διαδικτυακές ιστοσελίδες, αλλά συμμετέχει ενεργά στον ψηφιακό κόσμο, αφήνοντας το προσωπικό του αποτύπωμα στην εκάστοτε δυναμική διαδικτυακή πλατφόρμα που συμμετέχει στην ψηφιακή οικονομία, παράγοντας τεράστιο όγκο δεδομένων, προσωπικών και μη, δημιουργώντας προφίλ, επικοινωνώντας με άλλους χρήστες, σχολιάζοντας ψηφιακά αναρτημένο υλικό (τραγούδια, άρθρα, απόψεις κ.λπ.).

2. Η κερδοφορία των μεγάλων εταιρειών της παγκόσμιας ψηφιακής οικονομίας (Facebook, Google, Amazon κ.λπ.) στηρίζεται κατά κύριο λόγο στην εκμετάλλευση του τεράστιου όγκου δεδομένων που συλλέγουν απ’ τους χρήστες, η οικονομική αξία των οποίων συνίσταται ιδίως στο γεγονός ότι συνιστούν την αναγκαία πρώτη ύλη για την παροχή ποιοτικά βελτιωμένων υπηρεσιών και εξατομικευμένων διαφημίσεων.

3. Χωρίς να παραγνωρίζονται τα οφέλη της συμμετοχικής ψηφιακής κοινότητας για τον εκάστοτε χρήστη (π.χ. ταχεία και χωρίς κόστος εξ αποστάσεως επικοινωνία, γρήγορα και ακριβή αποτελέσματα διαδικτυακής αναζήτησης, εύκολες και γρήγορες διαδικτυακές αγορές σε μεγάλη ποικιλία αγαθών και υπηρεσιών), το κόστος της αποκάλυψης των προσωπικών του πληροφοριών είναι σημαντικό. Η συσσώρευση γνώσης στα χέρια των μεγάλων παικτών της ψηφιακής αγοράς που αποτελεί το στρατηγικό τους πλεονέκτημα δημιουργεί και προκλήσεις που αφορούν στην ανθρωπότητα, καθώς ελλοχεύει ο κίνδυνος να αναδυθεί η πρωτοφανής άσκηση εξουσίας του «κατασκοπευτικού καπιταλισμού», μιας νέας οικονομικής τάξης, η οποία αξιώνει δικαιώματα επί της ανθρώπινης εμπειρίας και τη μεταχειρίζεται ως πρώτη ύλη στο πλαίσιο υπόγειων εμπορικών τακτικών εξόρυξης δεδομένων, διαμόρφωσης προγνωστικών και πωλήσεων.

4. Ανεξάρτητα από τις κοινωνικές επιπτώσεις, οι οποίες εκφεύγουν των ορίων της παρούσας μελέτης, είναι σημαντικό να αναδειχθεί γιατί η ανεξέλεγκτη επεξεργασία των μεγάλων δεδομένων (big data) από τις -μεγάλες κυρίως- πλατφόρμες της ψηφιακής οικονομίας μπορεί να συνιστά κίνδυνο για την ψηφιακή αγορά και να αποτελέσει πρόβλημα για το δίκαιο του ελεύθερου ανταγωνισμού.

5. Το γενικό επιχείρημα για τη μη ανταγωνιστική φύση των δεδομένων (non- rivalrous data), με την έννοια ότι είναι ελεύθερα διαθέσιμα στο διαδικτυακό περιβάλλον και ως εκ τούτου μπορούν ευχερώς να συλλεχθούν από τις ανταγωνιστικές πλατφόρμες, δεν φαίνεται πειστικό, καθότι υπεραπλουστευμένο. Η κοινή λογική υπαγορεύει ότι δεν είναι δυνατός ο αποκλεισμός των δεδομένων από τους παράγοντες που επηρεάζουν τον ελεύθερο ανταγωνισμό, διότι δεν θα μπορούσε αλλιώς να εξηγηθεί η επιχειρηματική πολιτική που ακολουθείται από τις εκάστοτε διαδικτυακές πλατφόρμες να ξοδεύουν σημαντικά κεφάλαια για τη συλλογή και την ανάλυση των δεδομένων, παρέχοντας δωρεάν τις υπηρεσίες τους προς τους χρήστες. Απλούστερα, αν η συλλογή και η ανάλυση των δεδομένων ήταν δυνατόν να πραγματοποιηθεί από την εκάστοτε πλατφόρμα ελεύθερα και αν τα δεδομένα δεν αποτελούσαν σημαντικό ανταγωνιστικό πλεονέκτημα, τότε απλώς θα συλλέγονταν και θα αναλύονταν χωρίς την υλοποίηση σημαντικών επενδύσεων. Στην πραγματικότητα, περιορισμένες κατηγορίες δεδομένων θεωρούνται απολύτως ελεύθερες και συνήθως πρόκειται για δεδομένα με μικρή αξία και χωρίς σημαντικό κόστος συλλογής (π.χ. εθελοντικά δεδομένα που παρέχει ο ίδιος ο χρήστης θεωρώντας τα μη σημαντικά σε διαφορετικές πλατφόρμες, ή δημόσια δεδομένα όπως λ.χ. διευθύνσεις ή τηλέφωνα επικοινωνίας). Εξάλλου, η πρακτική των αρχών του ανταγωνισμού και η συστηματική και ευρεία ενασχόληση της νομικής θεωρίας με το ζήτημα της πρόσβασης στα μεγάλα δεδομένα αποδεικνύουν ότι τα μεγάλα δεδομένα είναι δυνατόν να αποτελούν απαραίτητη υποδομή για την άσκηση του αποτελεσματικού ανταγωνισμού υπό συγκεκριμένες περιστάσεις.

6. Στο σημείο αυτό πρέπει να διευκρινιστεί ότι ο όρος μεγάλα δεδομένα ή «big data» δεν περιγράφει απλώς τη συλλογή μεγάλων ποσοτήτων δεδομένων. Η χρήση του όρου είναι αόριστη, ενώ οι πιο συχνά χρησιμοποιούμενοι ορισμοί αναφέρονται συνήθως στη μεγάλη διάσταση των συνόλων δεδομένων και στην ανάγκη χρήσης μεγάλης κλίμακας υπολογιστικής ισχύος και μη τυπικού λογισμικού και μεθόδων για την εξαγωγή της αξίας από τα δεδομένα σε εύλογο χρονικό διάστημα. Η πρώτη εννοιολογική προσέγγιση των μεγάλων δεδομένων επεσήμανε ότι ξεχωρίζουν χάρη σε 3 χαρακτηριστικά τους: «Τα Big Data είναι το περιουσιακό στοιχείο πληροφοριών που χαρακτηρίζεται από τόσο μεγάλο όγκο, ταχύτητα και ποικιλία (σ.σ. volume, velocity, variety) που απαιτεί συγκεκριμένη τεχνολογία και αναλυτικές μεθόδους για τη μετατροπή τους σε αξία». Όπως, διαφαίνεται στη συνέχεια η θεωρία των τριών χαρακτηριστικών (θεωρία των 3 V) αναπτύχθηκε περαιτέρω, ώστε να γίνεται λόγος για πέντε ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των μεγάλων δεδομένων.

7. Έτσι, στην έννοια των «big data» συμπεριλαμβάνονται διαφορετικές κατηγορίες δεδομένων, που αντλούνται από διαφορετικές πηγές. Τα εν λόγω δεδομένα δεν είναι απαραίτητο να αποτελούνται αποκλειστικά από προσωπικά δεδομένα (π.χ. όνομα, φύλο, προσωπικές προτιμήσεις, τοποθεσία χρήστη), καθώς μπορεί να αποτελούνται από συγκεντρωτικά και ανώνυμα δεδομένα.

8. Λόγω της έλλειψης νομοθετικού ορισμού, η έννοια των «big data» διακρίνεται από την κλασική έννοια των δεδομένων βάσει της θεωρίας των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους, τα οποία πλέον απαριθμούνται σε πέντε. Σύμφωνα με την πλέον πρόσφατη «θεωρία των πέντε V» τα πέντε διακριτικά γνωρίσματα των biga data είναι ο όγκος (volume), η ταχύτητα (velocity), η ποικιλία (variety), η ακρίβεια (veracity) και η αξία (value). Όπως θα διαφανεί στην συνέχεια της παρούσας μελέτης, τα εν λόγω χαρακτηριστικά λαμβάνονται υπόψη από τις Αρχές ανταγωνισμού, προκειμένου να εκτιμηθεί κατά πόσο καθιστούν μοναδικά τα εκάστοτε επίμαχα μεγάλα δεδομένα, ώστε, ελλείψει άλλων δεδομένων με όμοια χαρακτηριστικά στην οικεία αγορά, η πρόσβαση σε αυτά να είναι η μόνη δυνατή λύση για τη διατήρηση του αποτελεσματικού ανταγωνισμού.

9. Στην περίπτωση των «big data» ο όγκος των επεξεργαζόμενων δεδομένων είναι συχνά μεγαλύτερος από τα μεγέθη των «terabytes» και «petabytes», που σημαίνει ότι για την επεξεργασία τους απαιτούνται προηγμένες τεχνολογίες. Η πρόοδος των ψηφιακών τεχνολογιών επιτρέπει την δυνατότητα διατήρησης και ανάλυσης του τεράστιου

αυτού όγκου πληροφοριών. Για την κατανόηση του όγκου παραγωγής, διατήρησης και ανάλυσης δεδομένων εντός της ψηφιακής οικονομίας, αναφέρεται ότι το 2017 υπήρχαν περίπου 656 εκατομμύρια καθημερινά tweets και περίπου 5,2 δισεκατομμύρια καθημερινά πραγματοποιούμενες αναζητήσεις στη μηχανή αναζήτησης της Google, ώστε στατιστικές εκτιμήσεις να καταλήγουν ότι ο όγκος των δεδομένων που πλέον δημιουργούμε ως χρήστες ανά λεπτό αντιστοιχεί σε όλα τα δεδομένα που παράγονται από την αρχή του χρόνου μέχρι το έτος 2000 (!).

10. Η ταχύτητα των big data ως ξεχωριστό διακριτικό τους γνώρισμα, αναφέρεται στην ταχύτητα με την οποία δημιουργούνται τα νέα δεδομένα, στην ταχύτητα με την οποία μπορούν να διανεμηθούν και στην ταχύτητα με την οποία μπορούν να αναλυθούν, συχνά σε πραγματικό χρόνο (σε κλάσματα χιλιοστών του δευτερολέπτου), χωρίς να χρειάζεται η αποθήκευσή τους σε βάσεις δεδομένων. Παράδειγμα, συνιστά η διάδοση των αλληλεπιδράσεων των χρηστών εντός του Facebook ή του Instagram. Το εν λόγω χαρακτηριστικό σχετίζεται με τη δυναμική φύση των «big data», καθώς παραλλάσσονται όσο παράγονται νέα δεδομένα.

11. Η ποικιλία ως χαρακτηριστικό τους αφορά τη δυνατότητα των «big data» να αναλύονται ως συγκεντρωτικά δεδομένα, τα οποία προέρχονται από διαφορετικές πηγές (π.χ. ιστορικό διαδικτυακών αναζητήσεων, λίστες μουσικής, αλληλεπιδράσεις χρηστών κοινωνικού δικτύου) και απαρτίζονται από διαφορετικούς τύπους δεδομένων, είτε πρόκειται για δομημένα δεδομένα (πρόκειται δηλαδή για δεδομένα αυστηρής μορφοποίησης, αποθηκευμένα σε βάσεις δεδομένων), είτε ημιδομημένα (δεδομένα, δηλαδή, που συλλέγονται χωρίς να είναι εκ των προτέρων καθορισμένο πως θα αποθηκευτούν, ώστε να μην έχουν ταυτόσημη δομή) ή μη δομημένα (π.χ. δεδομένα χωρίς προκαθορισμένη μορφή, όπως σελίδες web σε html, δεδομένα που συλλέγονται από αρχεία κειμένου, αρχεία καταγραφής, πηγές κοινωνικών μέσων και δεδομένα κινητής τηλεφωνίας).

12. Η ακρίβεια των «big data» αναφέρεται στον βαθμό στον οποίο είναι ακριβή και αξιόπιστα δεδομένα. Λόγω της αυξανόμενης ποσότητας και ποικιλίας των συλλεγόμενων δεδομένων, η ακρίβεια των δεδομένων ελέγχεται δυσκολότερα. Για παράδειγμα,

υπάρχει κίνδυνος συλλογής ανακριβών δεδομένων όπως είναι τα hashtags, τα τυπογραφικά λάθη, παραποιημένες εκφράσεις, λανθασμένες συντομογραφίες κ.λπ. Απλούστερα, η ακρίβεια αφορά το ποια δεδομένα συλλέγονται, με την έννοια ότι προέρχονται από αληθείς πηγές.

13. Η αξία των δεδομένων αφορά στη δυνατότητα επωφελούς αξιοποίησής τους από την εκάστοτε εταιρεία που τα ελέγχει (π.χ. καλύτερη προσαρμογή των παρεχόμενων προϊόντων ή υπηρεσιών στις ανάγκες των πελατών, βελτιστοποίηση των λειτουργιών ή των διαδικτυακών υποδομών τους).

14. Η συσσώρευση των δεδομένων στην ψηφιακή οικονομία είναι ο βασικός επιχειρηματικός σκοπός της εκάστοτε διαδικτυακής πλατφόρμας, προκειμένου να βελτιώσει το βαθμό εξατομίκευσης των υπηρεσιών της προς τους χρήστες και να προβλέψει την καταναλωτική τους συμπεριφορά. Ανάλογα με την λειτουργία που επιτελούν οι διαδικτυακές πλατφόρμες διακρίνονται σε:

α) μηχανές αναζήτησης, π.χ. Google, Microsoft Bing,

β) κοινωνικά δίκτυα, π.χ. Facebook, Instagram, Twitter, LinkedIn, Snapchat,

γ) πλατφόρμες ηλεκτρονικών αγορών, π.χ. Amazon, E-bay, Alibaba, JD.comκαι

δ) διαμεσολαβητικές πλατφόρμες παροχής υπηρεσιών, π.χ. Uber, Airbnb, Booking.

Οι εν λόγω πλατφόρμες, στο πλαίσιο της επιχειρηματικής τους δράσης, καθορίζουν το σκοπό και τα μέσα της επεξεργασίας των απαραίτητων για την λειτουργία τους δεδομένων και ως εκ τούτου σύμφωνα με το νομοθετικό πλαίσιο για την προστασία των προσωπικών δεδομένων είναι υπεύθυνες για την επεξεργασία των δεδομένων και υποχρεούνται στην λήψη των κατάλληλων τεχνικών και οργανωτικών μέτρων (π.χ. κρυπτογράφηση, περιορισμένη πρόσβαση σε ηλεκτρονικά και φυσικά αρχεία) για την ασφάλεια των προσωπικών δεδομένων που ελέγχουν, ειδάλλως στην περίπτωση περιστατικού παραβίασης των δεδομένων αντιμετωπίζουν τον κίνδυνο να έρθουν αντιμέτωπες με υψηλά διοικητικά πρόστιμα και λοιπές κυρώσεις. Στην παρούσα, μελέτη, θα ασχοληθούμε ιδίως με τις τρεις πρώτες κατηγορίες πλατφορμών, λόγω του κοινού χαρακτηριστικού τους ότι παρέχουν τις υπηρεσίες τους «δωρεάν» προς τους χρήστες.

II. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΨΗΦΙΑΚΗΣ ΑΓΟΡΑΣ

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΨΗΦΙΑΚΗΣ ΑΓΟΡΑΣ

15. Στην παρούσα ενότητα εξετάζονται τα χαρακτηριστικά της ψηφιακής οικονομίας που διευκολύνουν τις πλατφόρμες διαδικτυακής αναζήτησης (π.χ. Google), ηλεκτρονικού εμπορίου (π.χ. Amazon) και κοινωνικής δικτύωσης (π.χ. Facebook) να γίνουν «φύλακες» (“gatekeepers”) των ψηφιακών αγορών, υπό την έννοια ότι αποκτούν στρατηγική θέση και διατηρούν ανθεκτική την ισχύ τους στην ψηφιακή αγορά, δυσχεραίνοντας την είσοδο νέων παικτών με τη δημιουργία φραγμών εισόδου. Αυτά είναι:

α) η δωρεάν παροχή υπηρεσιών προς τους χρήστες,

β) η δημιουργία αποτελεσμάτων ανατροφοδότησης (feedback effects),

γ) η δημιουργία αποτελεσμάτων δικτύου (network effects),

δ) τα υψηλά σταθερά κόστη για την είσοδο στην αγορά,

ε) το κόστος εναλλαγής πλατφόρμας και η δημιουργία αποτελεσμάτων εγκλωβισμού (switching costs, lock-in effects αντίστοιχα).

Α. Η δωρεάν παροχή υπηρεσιών προς τους χρήστες

16. Πρώτον, στην περίπτωση των ανωτέρω ειδών πλατφόρμας οι υπηρεσίες προς τον χρήστη προσφέρονται «δωρεάν», καθώς ελλείπει το χρηματικό αντάλλαγμα, γεγονός που σημαίνει ότι εκλείπει η κλασική σχέση ανταλλαγής ανάμεσα στην ποιότητα των υπηρεσιών και της τιμής. Έτσι, οι νεοεισερχόμενοι παίκτες αδυνατούν να ανταγωνιστούν παρέχοντας χαμηλότερης ποιότητας υπηρεσίες με φθηνότερη τιμή, ώστε να προσελκύσουν χρήστες κερδίζοντας ένα μερίδιο αγοράς. Η έλλειψη χρηματικής τιμής

για τη χρήση των υπηρεσιών μιας πλατφόρμας, από την πλευρά των χρηστών, δυσχεραίνει την είσοδο ενός νέου παίκτη στην ψηφιακή αγορά.

Β. Η δημιουργία αποτελεσμάτων ανατροφοδότησης (feedback effects)

17. Δεύτερον, οι πλατφόρμες επωφελούνται από αποτελέσματα ανατροφοδότησης (feedback effects), όταν τρίτοι παράγουν μια σειρά συμπληρωματικών προϊόντων, τα οποία προσελκύουν περισσότερους χρήστες στην πλατφόρμα. Για παράδειγμα, η χρησιμότητα ενός κινητού τύπου «smart-phone» ή μιας συσκευής «tablet» αυξάνεται όταν το λειτουργικό τους πρόγραμμα είναι συμβατό με πλήθος εφαρμογών. Μια πλατφόρμα συμβατή με πληθώρα διαδικτυακών εφαρμογών είναι σε θέση να επεξεργάζεται μεγαλύτερο αριθμό δεδομένων, δημιουργώντας μια μεγάλη βάση δεδομένων, χάριν στην οποία διευκολύνεται να εμπλουτίσει και να βελτιώσει τις παρεχόμενες προς τους χρήστες υπηρεσίες, με απώτερο στόχο να αποκτήσει ακόμη περισσότερους (user feedback loop- βρόχος ανατροφοδότησης χρήστη). Η παροχή βελτιωμένων, εξατομικευμένων υπηρεσιών προς τους χρήστες οδηγεί με τη σειρά της στην αύξηση των εσόδων της πλατφόρμας, τα οποία δύνανται να επενδυθούν στην περαιτέρω βελτίωση και εξατομίκευση των παρεχόμενων υπηρεσιών, με απώτερο στόχο την προσέλκυση ακόμη περισσότερων χρηστών (monetization feedback loop- βρόχος ανατροφοδότησης εσόδων). Τα αποτελέσματα ανατροφοδότησης καθιστούν λιγότερη ελκυστική την

χρήση μιας πλατφόρμας που είναι συμβατή με μικρό αριθμό εφαρμογών συγκριτικά με μία δημοφιλή πλατφόρμα που παρέχει ευρεία γκάμα εξατομικευμένων υπηρεσιών.

Γ. Η δημιουργία αποτελεσμάτων δικτύου (network effects)

18. Τρίτον, οι ψηφιακές πλατφόρμες μπορεί να χαρακτηρίζονται από αποτελέσματα δικτύου (network effects) ή άλλως από εξωτερικότητες του δικτύου (network externalities), που σημαίνει ότι η αξία της εκάστοτε πλατφόρμας αυξάνεται για κάθε μεμονωμένο χρήστη ανάλογα με την αύξηση του αριθμού των λοιπών χρηστών. Στο σημείο αυτό αναφέρεται ότι στη νομική θεωρία προτείνεται η διάκριση των παραδοσιακών αποτελεσμάτων δικτύου από τα αποτελέσματα δικτύου που σχετίζονται με τα big data, με το σκεπτικό ότι τα τελευταία ξεχωρίζουν λόγω του ότι είναι πιο ανεπαίσθητα και απαιτούν μια ειδικότερη προσέγγιση. Η λειτουργία των αποτελεσμάτων δικτύου στην περίπτωση των ψηφιακών αγορών είναι περισσότερο πολύπλοκη διαδικασία αφού:

-όσο περισσότεροι χρήστες χρησιμοποιούν τις ψηφιακές υπηρεσίες, τόσο περισσότερα δεδομένα συνεισφέρουν,

-όσο περισσότερα δεδομένα συνεισφέρουν, τόσο πιο εύκολο καθίσταται για την πλατφόρμα να παρέχει «έξυπνες υπηρεσίες», με την έννοια ότι είναι σε θέση να βελτιώσει την ποιότητά τους, εξυπηρετώντας καλύτερα τους χρήστες με υπηρεσίες εξατομικευμένες προς τις προτιμήσεις τους,

-με τη σειρά τους οι βελτιωμένες υπηρεσίες που εξυπηρετούν ικανοποιητικότερα τους χρήστες είναι πιθανό να οδηγήσουν στην προσέλκυση περισσότερων χρηστών διατεθειμένων να συνεισφέρουν περισσότερα δεδομένα, προκειμένου να χρησιμοποιήσουν τις διαδικτυακές υπηρεσίες, γεγονός που είναι με τη σειρά του πιθανόν να οδηγήσει στην περαιτέρω βελτίωση των παρεχόμενων υπηρεσιών.

19. Τα αποτελέσματα του δικτύου ή οι εξωτερικότητες του δικτύου (network effects, network externalities αντίστοιχα) διακρίνονται α) σε άμεσα, όταν η αξία ενός προϊόντος ή μιας υπηρεσίας αυξάνεται ανάλογα με την αύξηση του αριθμού των καταναλωτών, και β) σε έμμεσα, όταν ο αυξανόμενος αριθμός των καταναλωτών οδηγεί στην παραγωγή συμπληρωματικών προϊόντων ή στην παροχή συμπληρωματικών υπηρεσιών που αυξάνουν την αξία του δικτύου (βλ. και ανωτέρω, όπου αναφέρεται ότι με την σειρά τους τα συμπληρωματικά προϊόντα ή υπηρεσίες δημιουργούν αποτελέσματα ανατροφοδότησης -feedback effects-, με την έννοια ότι συντελούν στην περαιτέρω αύξηση των χρηστών και των εσόδων της πλατφόρμας αντίστοιχα).

20. Τα άμεσα αποτελέσματα του δικτύου αναφέρονται στο οικονομικό φαινόμενο, σύμφωνα με το οποίο μια ομάδα χρηστών προσελκύει περισσότερους χρήστες της ίδιας κατηγορίας, με κλασικό παράδειγμα τα τηλεφωνικά δίκτυα, όπου όσο μεγαλύτερος είναι ο αριθμός των χρηστών του δικτύου που μπορούν να επικοινωνήσουν μεταξύ τους, τόσο μεγαλύτερη είναι η αξία της χρήσης του δικτύου για τους χρήστες και τόσο πιθανότερο είναι το εν λόγω δίκτυο να προσελκύσει περισσότερους ακόμη χρήστες. Άμεσα αποτελέσματα δικτύου δημιουργούνται στις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης (π.χ. Instagram, Twitter, Facebook), όπου η αύξηση του αριθμού των χρηστών δημιουργεί ένα μεγαλύτερο κόσμο ανθρώπων, με τους οποίους κάθε χρήστης μπορεί να επικοινωνήσει, ώστε κάθε χρήστης να δημιουργεί μια θετική εξωτερικότητα για τους άλλους χρήστες, αυξάνοντας έτσι την αξία της πλατφόρμας. Όσον αφορά στις πλατφόρμες διαδικτυακής αναζήτησης (π.χ. Google) ή διαδικτυακών αγορών (π.χ. Amazon)

δεν δημιουργούνται άμεσα αποτελέσματα δικτύου λόγω της έλλειψης αλληλεπίδρασης ανάμεσα στους χρήστες.

21. Αντιθέτως, στις πλατφόρμες διαδικτυακής αναζήτησης ή διαδικτυακών αγορών απαντώνται έμμεσα αποτελέσματα δικτύου, ακριβώς διότι οι χρήστες δεν αλληλεπιδρούν μεταξύ τους. Στην περίπτωση της ψηφιακής πλατφόρμας, τα έμμεσα αποτελέσματα δικτύου δημιουργούνται όταν η κλίμακα και το εύρος των δεδομένων από τη μία πλευρά της αγοράς (από την πλευρά των χρηστών) επηρεάζουν την άλλη πλευρά της αγοράς (την πλευρά των διαφημιστών). Με άλλα λόγια, οι έμμεσες επιπτώσεις στο δίκτυο εμφανίζονται στην εξής περίπτωση: η αξία του προϊόντος ή της υπηρεσίας είναι μεγαλύτερη για μια συγκεκριμένη ομάδα χρηστών, όταν περισσότεροι χρήστες που ανήκουν σε διαφορετική κατηγορία χρηστών χρησιμοποιούν την υπηρεσία.

22. Η δημιουργία εμμέσων αποτελεσμάτων απαντάται στις πλατφόρμες διαδικτυακής αναζήτησης, όπως η Google, και αναφέρεται στο οικονομικό φαινόμενο σύμφωνα με το οποίο ο αυξημένος αριθμός χρηστών αυξάνει την αξία της πλατφόρμας από την άλλη πλευρά της πλατφόρμας, ήτοι από την πλευρά των διαφημιστών, οι οποίοι εκτιμούν περισσότερο μια δημοφιλή πλατφόρμα, όπου οι διαφημίσεις τους έχουν ευκαιρίες μεγαλύτερης ανταπόκρισης. Στις πλατφόρμες διαδικτυακής αναζήτησης ή διαδικτυακών αγορών δεν απαντώνται, επομένως, άμεσα αποτελέσματα δικτύου, όπως συμβαίνει στις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης. Στις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης, πέραν των άμεσων αποτελεσμάτων δικτύου, είναι επίσης δυνατή η ύπαρξη και έμμεσων αποτελεσμάτων δικτύου, αν αναλογιστούμε ότι ένα μεγαλύτερο κοινωνικό δίκτυο είναι περισσότερο ελκυστικό για τους διαφημιστές που προτίθενται να απευθύνουν τις διαφημίσεις τους σε ένα ευρύτερο κοινό, όσο και για τους χρήστες που προτιμούν να εντάσσονται σε ένα κοινωνικό δίκτυο με μεγαλύτερο φάσμα διαφημίσεων που ανταποκρίνονται στις προσδοκίες τους.

23. Τα αποτελέσματα δικτύου δημιουργούν εν ολίγοις οικονομίες κλίμακας από την πλευρά της ζήτησης. Οι επιπτώσεις είναι επωφελείς για τους καταναλωτές βραχυπρόθεσμα καθώς αυξάνουν τη χρησιμότητα της κατανάλωσης. Περαιτέρω, διευκολύνουν τις επιχειρήσεις να αποκτήσουν δεσπόζουσα θέση και να ενισχύσουν τα εμπόδια εισό-

δου που ενδέχεται να έχουν αρνητικές επιπτώσεις στον ανταγωνισμό και την καινοτομία μακροπρόθεσμα.

24. Όπως προκύπτει, τα θετικά αποτελέσματα δικτύου (είτε άμεσα είτε έμμεσα) για τους χρήστες είναι πλείστα, αν αναλογιστούμε ότι χάριν στην επεξεργασία των δεδομένων τους οι πλατφόρμες με μηχανές αναζήτησης εμφανίζουν όσο το δυνατό πιο συναφή αποτελέσματα, αποδίδοντας προφανώς καλύτερα, οι πλατφόρμες ηλεκτρονικού εμπορίου είναι σε θέση να προβλέπουν τα αρεστά προϊόντα στους χρήστες βάσει των προγενέστερων προτιμήσεών τους, ενώ οι πλατφόρμες κοινωνικών δικτύων εμφανίζουν τις πιο σχετικές με τα ενδιαφέροντα των χρηστών κοινωνικές αλληλεπιδράσεις.

25. Σε κάθε περίπτωση, προκειμένου να προσδιοριστεί πληρέστερα η οικονομική σημασία των άμεσων και των έμμεσων επιπτώσεων του δικτύου είναι σημαντικό να ληφθούν υπόψη όλες οι πλευρές της πλατφόρμας. Σε συνέχεια της εξέτασης των θετικών αποτελεσμάτων των επιπτώσεων δικτύου ως προς τους χρήστες, ακολουθεί η εξέταση των αποτελεσμάτων δικτύου από την πλευρά των διαφημιστών.

26. Κατά κανόνα και σε αντίθεση προς την συμπεριφορά των χρηστών, οι διαφημιστές δεν θέλουν να είναι εκεί που είναι οι αντίπαλοί τους. Αυτό συμβαίνει, διότι η αυξημένη παρουσία διαφημιστών εντός της πλατφόρμας σημαίνει ότι ο κάθε διαφημιστής πρέπει να ανταγωνιστεί περισσότερο προκειμένου να τραβήξει την προσοχή του εκάστοτε χρήστη, ενώ, δε, εγκυμονεί ο κίνδυνος μεγαλύτερου κόστους ανά διαφήμιση λόγω της συμφόρησης διαφημίσεων εντός της πλατφόρμας. Επιπλέον, η πλατφόρμα είναι σε θέση να επιβάλλει μεγαλύτερες χρεώσεις ανά διαφήμιση λόγω της πλειονότητας των διαφημιστών εντός αυτής. Επομένως, δεν εντοπίζονται θετικά άμεσα αποτελέσματα δικτύου αναφορικά με τους διαφημιστές, παρά αρνητικά, με την έννοια ότι η αύξηση του αριθμού των διαφημιστών εντός του περιβάλλοντος μιας διαδικτυακής πλατφόρμας περισσότερο βλάπτει παρά ωφελεί τα οικονομικά συμφέροντα των διαφημιστών.

27. Όσον αφορά στους διαφημιστές και τους παρόχους περιεχομένου (content- providers), είναι πιθανότερο ως προς αυτούς να προκύψουν έμμεσα θετικά αποτελέσματα δικτύου, δεδομένου ότι όσο μεγαλύτερος είναι ο αριθμός των χρηστών μιας μηχανής αναζήτησης, τόσο πιο ελκυστική γίνεται από την σκοπιά τους για την παροχή των

υπηρεσιών τους, καθώς ο μεγάλος αριθμός χρηστών αυξάνει την πιθανότητα εντοπισμού ενδιαφερόμενων χρηστών.

Δ. Τα υψηλά σταθερά κόστη για την είσοδο στην αγορά

28. Περαιτέρω, η κατασκευή και η λειτουργία μιας διαδικτυακής πλατφόρμας έχει πολύ υψηλό σταθερό κόστος και σχετικά χαμηλό οριακό κόστος, γεγονός που με τη σειρά του οδηγεί σε σημαντικές οικονομίες κλίμακας, δημιουργώντας μια αγορά με μειούμενο μέσο κόστος παραγωγής ανά μονάδα και υψηλά εμπόδια εισόδου για τους νέους παίκτες που επιθυμούν να εισέλθουν. Η δημιουργία μίας οικονομίας κλίμακος, κατά τη θεωρία και ανάλυση της μικροοικονομικής αφορά στην περίπτωση κατά την οποία το μακροχρόνιο μέσο κόστος μειώνεται, καθώς η παραγόμενη ποσότητα αυξάνεται. Απλούστερα, οι επιχειρήσεις της ψηφιακής οικονομίας, προκειμένου να δραστηριοποιηθούν εντός μιας ψηφιακής αγοράς απαιτείται να προβούν αρχικώς σε σημαντικές επενδύσεις, δεδομένου μάλιστα ότι η πλειονότητα των δαπανών στις ψηφιακές αγορές αποτελείται από υψηλά σταθερά κόστη (π.χ. το κόστος που σχετίζεται με την παθητική υποδομή του δικτύου μίας εταιρείας τηλεπικοινωνιών, το κόστος για την έρευνα και την κατασκευή του αλγορίθμου βάσει του οποίου θα λειτουργήσει μια μηχανή αναζήτησης). Η ύπαρξη υψηλού σταθερού κόστους, στο οποίο πρέπει να επενδύσει ο εκάστοτε νεοεισερχόμενος παίκτης της ψηφιακής αγοράς, συνιστά καθ’ εαυτό εμπόδιο εισόδου, το οποίο απορρέει από την φύση της οικονομίας κλίμακας, η οποία έχει ως αποτέλεσμα τα κόστη παροχής πρόσθετων υπηρεσιών μετά την αρχική επένδυση να είναι αμελητέα, αφού το κόστος παροχής των υπηρεσιών μειώνεται, καθώς

αυξάνεται η κλίμακα παραγωγής. Απλούστερα, όσον αφορά τις ψηφιακές οικονομίες, το κόστος για την ανάλυση των δεδομένων είναι χαμηλό, υψηλό είναι το κόστος για την απόκτηση των υποδομών και των εργαλείων που είναι απαιτεί η ανάλυση.

29. Η αναγνώριση του υψηλού σταθερού κόστους που απαιτεί την υλοποίηση κοστοβόρων και σημαντικών επενδύσεων ως εμπόδιου εισόδου εντός της εκάστοτε ψηφιακής αγοράς, απαντάται και στην υπόθεση της συγχώνευσης των εταιρειών Microsoft- Yahoo, όπου δεν αμφισβητούνται τα υψηλά κόστη για την έρευνα και την ανάπτυξη μιας μηχανής αναζήτησης, και ειδικότερα το υλικό κόστος ευρετηρίασης στο διαδίκτυο (cost of indexing the web), το κόστος του ανθρωπίνου δυναμικού, το κόστος ανάπτυξης και ενημέρωσης του αλγορίθμου βάσει του οποίου λειτουργεί η μηχανή αναζήτησης και των διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας για τη νομική της κατοχύρωση. Πέρα από εμπόδιο εισόδου, τα εν λόγω υψηλά σταθερά κόστη παρεμποδίζουν την ανάπτυξη του αποτελεσματικού ανταγωνισμού εντός της ψηφιακής αγοράς.

Ε. Το κόστος εναλλαγής πλατφόρμας και η δημιουργία αποτελεσμάτων εγκλωβισμού (switching costs, lock-in effects αντίστοιχα)

30. Τέλος, στις ψηφιακές αγορές παρατηρείται το φαινόμενο της αδράνειας των χρηστών να χρησιμοποιήσουν τις υπηρεσίες κάποιας τρίτης πλατφόρμας, διαφορετικής από αυτήν χρησιμοποιούν συνήθως. Η αδράνεια αυτή είναι απόρροια της ύπαρξης κόστους αλλαγής (switching- cost), το οποίο δημιουργείται κατά την αλλαγή της χρησιμοποιούμενης πλατφόρμας.

31. Για παράδειγμα, ένας χρήστης μπορεί να είναι απρόθυμος να πάψει να χρησιμοποιεί μια μηχανή αναζήτησης που επεξεργάζεται ήδη τα προσωπικά του δεδομένα, έχοντας συγκεντρώσει πληροφορίες σχετικά με τις προτιμήσεις του, για τον απλούστατο λόγο ότι η εν λόγω μηχανή αναζήτησης δύναται, αξιοποιώντας το ιστορικό των αναζητήσεων του χρήστη, να του εμφανίσει καλύτερα από άποψη ποιότητας αποτελέσματα αναζήτησης, προσανατολισμένα στις προτιμήσεις του.

32. Συνεπώς, η εξατομίκευση των αποτελεσμάτων σε μία πλατφόρμα αναζήτησης αυξάνει το κόστος αλλαγής της, γεγονός που ουσιαστικά οδηγεί στη δημιουργία μιας σχέσης εξάρτησης του χρήστη από την πλατφόρμα (lock- in effect), ο οποίος συνεχίζει μακροπρόθεσμα να χρησιμοποιεί τις υπηρεσίες της, διότι γνωρίζει ότι η νέα πλατφόρμα που τυχόν θα χρησιμοποιήσει δεν θα του παράσχει το ίδιο εξατομικευμένα αποτελέσματα αναζήτησης, καθώς θα στερείται του, ενδεικτικού για τις προτιμήσεις του, ιστορικού αναζήτησης.

33. Ομοίως, σε μία πλατφόρμα ηλεκτρονικού εμπορίου, οι χρήστες εγκλωβίζονται και εκδηλώνουν απροθυμία να χρησιμοποιήσουν κάποια διαφορετική πλατφόρμα για την πραγματοποίηση των διαδικτυακών αγορών τους, δεδομένου ότι η πλατφόρμα ηλεκτρονικού εμπορίου που ήδη χρησιμοποιούν είναι σε θέση να τους προτείνει αγορές προϊόντων που ανταποκρίνονται ευχερέστερα στις προσδοκίες τους λόγω της επεξεργασίας των δεδομένων τους από το ιστορικό των αγορών τους.

34. Στην περίπτωση μιας πλατφόρμας κοινωνικής δικτύωσης, ο χρήστης ομοίως αποθαρρύνεται να προτιμήσει τις υπηρεσίες μιας διαφορετικής πλατφόρμας κοινωνικού δικτύου, καθώς η διαδικασία της επανεισαγωγής των πληροφοριών προφίλ του χρήστη, των φωτογραφιών, των βίντεο και άλλων πληροφοριών στη νέα πλατφόρμα είναι από μόνη της δυσχερής διαδικασία, αλλά και επειδή αντιμετωπίζει τον κίνδυνο της απώλειας των κοινωνικών αντιδράσεων επί των δημοσιεύσεων στο προφίλ του, αφού για λόγους προστασίας της ιδιωτικότητας των τρίτων δεν θα μεταφερθούν στην νέα πλατφόρμα δεδομένα τρίτων όπως «like» ή «reactions» τρίτων σε δημοσιεύσεις του χρήστη.

35. Ως εκ τούτου, προκύπτει ότι πρακτικά είναι σπάνια η δυνατότητα της παράλληλης χρήσης διαφορετικών διαδικτυακών πλατφορμών (multi-homing), παρόλο που στη νομική θεωρία χαιρετίζεται θετικά ως παράγοντας που θα μπορούσε να λειτουργήσει αντισταθμιστικά στην συγκέντρωση ισχύος εντός των ψηφιακών αγορών και στον εγκλωβισμό των χρηστών στις δεσπόζουσες πλατφόρμες. Η αντίληψη ότι για παράδειγμα οι χρήστες μπορούν να χρησιμοποιήσουν ταυτόχρονα διαφορετικές μηχανές αναζήτησης χωρίς η παράλληλη αυτή χρήση να συνεπάγεται εκ πρώτης όψεως κάποιο σημαντικό κόστος, με τη σκέψη ότι ο ανταγωνισμός στις αγορές μηχανών αναζήτησης γίνεται μέσω ενός κλικ, καταρρίπτεται από το φαινόμενο προσκόλλησης των χρη-

στών σε μία και μόνη πλατφόρμα, με την οποία είναι εξοικειωμένοι και η οποία μπορεί να τροφοδοτεί και να ενισχύει την πίστη τους χάρη στην εξατομικευμένων αποτελεσμάτων αναζήτηση που τους παρέχει. Ομοίως, η διαδικασία της επανεισαγωγής των πληροφοριών προφίλ του χρήστη από το ένα κοινωνικό δίκτυο στο άλλο και οι εξατομικευμένες προτάσεις προς τους χρήστες για τις μελλοντικές αγορές τους εντός μιας πλατφόρμας διαδικτυακών αγορών, κατά τα αναλυτικώς περιγραφόμενα παραπάνω, αποδυναμώνουν το όποιο επιχείρημα περί απουσίας σημαντικών φραγμών εισόδου στις ψηφιακές αγορές με το σκεπτικό ότι η προσέλκυση πελατών διενεργείται μέσα από ένα και μόνο «κλικ».

36. Πέραν της αδράνειας των χρηστών, στην ψηφιακή αγορά υφίστανται τεχνικοί λόγοι που αποτρέπουν τους χρήστες απ’ το να χρησιμοποιούν διαφορετικές πλατφόρμες, όπως για παράδειγμα η έλλειψη διαλειτουργικότητας, οι προεπιλεγμένες ρυθμίσεις λογισμικών και συσκευών και η έλλειψη φορητότητας.

37. Στο σημείο αυτό είναι χρήσιμη η διάκριση των εννοιών της φορητότητας και της διαλειτουργικότητας. Η έννοια της φορητότητας των δεδομένων αναφέρεται στο δικαίωμα των χρηστών, σύμφωνα με τον ευρωπαϊκό Γενικό Κανονισμό Προστασίας Δεδομένων (ΕΕ) 679/2016 να μεταφέρουν τα δεδομένα τους που επεξεργάζεται μία πλατφόρμα που χρησιμοποιούν τις υπηρεσίες της σε μία τρίτη ανταγωνιστική, σε δομημένο, κοινώς χρησιμοποιούμενο και αναγνώσιμο από μηχανήματα μορφότυπο.

38. Κατά γενική παραδοχή και παρά την έλλειψη νομοθετικού ορισμού η διαλειτουργικότητα αναφέρεται στην ικανότητα διαφορετικών πληροφοριακών συστημάτων να επικοινωνούν μεταξύ τους και να ανταλλάσσουν δεδομένα. Πέραν του ως άνω γενι-

κότερου ορισμού, η έννοια της διαλειτουργικότητας μπορεί να οριστεί ειδικότερα υπό τις ακόλουθες κατηγοριοποιήσεις:

α) Στη διαλειτουργικότητα πρωτοκόλλου (protocol interoperability), η οποία αναφέρεται στην ικανότητα δύο υπηρεσιών ή προϊόντων να διασυνδέονται, τεχνικά, μεταξύ τους (π.χ. λειτουργικά συστήματα- πλατφόρμες, διαδικτυακές υπηρεσίες με τις συμπληρωματικές υπηρεσίες τους, τηλέφωνο και φορτιστές -πρωτόκολλα φόρτισης).

β) Στη διαλειτουργικότητα δεδομένων (data interoperability), με την οποία μπορεί να θεωρηθεί ισοδύναμη η έννοια της φορητότητας των δεδομένων, με την διαφορά ότι η διαλειτουργικότητα συνεπάγεται μια συνεχή, σε πραγματικό χρόνο πρόσβαση στα δεδομένα των χρηστών, ενώ η φορητότητα αφορά δεδομένα παρελθόντος, καθώς στην περίπτωση της τελευταίας ο εκάστοτε χρήστης ζητάει ασκώντας το δικαίωμα στη φορητότητα να μεταφερθούν όσα δεδομένα του έχουν ήδη τύχει επεξεργασίας από την πλατφόρμα που χρησιμοποιούσε μέχρι την στιγμή του αιτήματος του σε κάποια άλλη ανταγωνίστρια. Οι υπάρχοντες μηχανισμοί διαλειτουργικότητας δεδομένων βασίζονται σε προνομιακά API (Application Interface Program), δηλαδή σε ενδιάμεσα λογισμικά που επιτρέπουν την επικοινωνία μεταξύ δύο εφαρμογών (π.χ. εταιρεία κράτησης εισιτηρίων και μηχανή σύγκρισης ταξιδιωτικών προϊόντων), που σημαίνει ότι η διαλειτουργικότητα δεδομένων προϋποθέτει τη διαλειτουργικότητα πρωτοκόλλου .

γ) Στην πλήρη διαλειτουργικότητα πρωτοκόλλου (full protocol interoperability), η οποία απαιτεί βαθύτερη τυποποίηση από την διαλειτουργικότητα πρωτοκόλλου και αφορά σε πρότυπα που επιτρέπουν σε υποκατάστατες υπηρεσίες να λειτουργούν μεταξύ τους (π.χ. δίκτυα κινητής τηλεφωνίας, συστήματα ανταλλαγής μηνυμάτων, μηνύματα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου).

39. Η πλήρης διαλειτουργικότητα θα μπορούσε να συνιστά τη λύση στον απεγκλωβισμό των χρηστών από τα αποτελέσματα δικτύου που αποτελούν ισχυρό εμπόδιο εισόδου στις ψηφιακές αγορές, εξ’ ου και επισημαίνεται στην νομική θεωρία η ανάγκη ρύθμισης των ψηφιακών αγορών, με τέτοιο τρόπο ώστε οι πλατφόρμες να λειτουργούν στη βάση ενός κοινού προτύπου, αντίστοιχα με την ρυθμισμένη αγορά των τηλεπικοινωνιών. Στη νομική θεωρία προτείνεται, επίσης, η επιβολή της διαλειτουργικότητας ως κύρωση σε περιπτώσεις καταχρηστικών συμπεριφορών σε βάρος όλων των ψηφιακών παικτών και όχι μόνο στις δεσπόζουσες πλατφόρμες. Μια τέτοια, ωστόσο, ρύθμιση ενδεχομένως να διακινδυνεύει την καινοτομία και να αυξάνει τον κίνδυνο συμπαιγνίας ανάμεσα στις πλατφόρμες της ψηφιακής οικονομίας, ζήτημα που εξετάζεται αναλυτικότερα κατωτέρω.