ΠΑΡΑΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ & FAKE NEWS ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ

Ευχαριστίες VII

Προλεγόμενα:
Από την παραπληροφόρηση στην παραπλάνηση XI

Μέρος Α΄
Fake news και παραπληροφόρηση - Νομικές, εγκληματολογικές
και τεχνολογικές διαστάσεις

1. Εισαγωγή 1

1.1. Ψηφιακές υποδομές και ψηφιακή σύγκλιση 1

1.2. Το φαινόμενο των ψευδών ειδήσεων και της παραπληροφόρησης στο δια­δίκτυο 3

1.3. Fake news και προπαγάνδα 9

1.4. Αναζητώντας τους αιτιολογικούς παράγοντες… 11

1.4.1. … της δημιουργίας και της διασποράς ψευδών ειδήσεων 11

1.4.2. Άμεσο και έμμεσο οικονομικό κίνητρο 17

1.5. Fake news και παραπληροφόρηση – η εκδήλωση του φαινομένου 19

1.5.1. Η έννοια της παραπληροφόρησης 19

1.5.2. Κακή και κακόβουλη πληροφόρηση και παραπληροφόρηση – Misin­for­mation,
Malinformation, Disinformation 23

1.5.3. Το περιεχόμενο ιστοσελίδων παραπληροφόρησης 24

1.5.4. Κατηγορίες ψευδών ειδήσεων 26

1.5.5. Ενδεικτικά χαρακτηριστικά δομής και περιεχομένου των ψευδών ειδή­σεων 31

1.5.6. Διάδοση των ψευδών ειδήσεων και viral marketing 32

2. Ο ρόλος της τεχνολογίας στην κατασκευή, τη διάδοση και την πρόληψη
ψευδών ειδήσεων 35

2.1. Τεχνητή νοημοσύνη και παραπληροφόρηση 36

2.2. Ο ρόλος των bots στη διάδοση των ψευδών ειδήσεων 37

2.2.1. Κατηγοριοποίηση των bots 39

2.2.2. Η συνδρομή των bots στη δημιουργία και στην ευρύτερη διασπορά
ψευδών ειδήσεων 39

2.3. Τα κοινωνικά δίκτυα ως μέσο διάδοσης των ψευδών ειδήσεων 40

2.3.1. Κοινωνικά δίκτυα και μέσα κοινωνικής δικτύωσης 42

2.3.2. Λειτουργία υπηρεσίας κοινωνικών δικτύων 44

2.3.3. Κατηγορίες μέσων κοινωνικής δικτύωσης - δυνατότητες και περιεχόμενό τους 46

2.3.4. Το προφίλ των χρηστών του διαδικτύου και των κοινωνικών δικτύων
σε συνάρτηση με την παραπληροφόρηση 52

2.3.5. Filter bubbles, epistemic bubbles και echo chambers 60

2.3.6. Θεωρία κοινωνικής επιρροής από το διαδίκτυο (Social Influence Network Theory) 62

2.3.6.1. Διάχυση πληροφοριών στα κοινωνικά δίκτυα και θεωρίες
κοινωνικής επιρροής 62

2.3.6.2. Διαχωρισμός των θεωριών βάσει του εύρους εφαρμογής τους 65

2.3.6.3. Διαχωρισμός των θεωριών βάσει του είδους της πληροφορίας 66

2.4. Τεχνικές ανίχνευσης και περιορισμού της παραπληροφόρησης 67

2.4.1. Η τεχνολογία στην υπηρεσία της πρόληψης 67

2.4.2. Εφαρμογή θεωρίας γράφων στη διασπορά των ψευδών ειδήσεων 68

2.4.3. Πρωτοβουλίες από τις πλατφόρμες ενημέρωσης 70

2.4.4. Πλατφόρμες ανίχνευσης ψευδών ειδήσεων 72

3. Η διασπορά ψευδών ειδήσεων (“fake news”) – Εγκληματολογική προσέγγιση
και (ανα)στοχασμοί για τις πρακτικές και τα όρια της πρόληψης
της παραπληροφόρησης στο διαδίκτυο 75

3.1. Το γενικό περίγραμμα - προβληματοθεσία αναφορικά με την πρόληψη
της παραπληροφόρησης στο διαδίκτυο 75

3.1.1. Η ψηφιακή τεχνολογία ως μέσο τέλεσης εγκλημάτων 75

3.1.2. Ανακύπτοντα ζητήματα δικαιοδοσίας στο κυβερνοέγκλημα 78

3.1.3. Κυβερνοέγκλημα και ζητήματα αντεγκληματικής πολιτικής 80

3.2. Πρόληψη της παραπληροφόρησης στο διαδίκτυο με ποινικές διατάξεις 81

3.3. Πρόληψη και νομοθετικό περιβάλλον 85

3.4. Προσέγγιση από ενδεικτικές σχετικές εγκληματολογικές θεωρίες 87

3.4.1. Η θεωρία της ορθολογικής επιλογής 88

3.4.2. Η θεωρία της καθημερινής δραστηριότητας (routine activity theory) 89

3.4.3. Η θεωρία της «ηθικής ανάπτυξης» 90

3.5. Εγκληματολογικές σκέψεις περί πρόληψης της παραπληροφόρησης στο διαδίκτυο 91

3.5.1. Περιστασιακή πρόληψη 93

3.5.2. Κοινωνική πρόληψη 97

3.6. Συμπερασματικές παρατηρήσεις 100

4. Επισκόπηση της (ποινικής) αντιμετώπισης της διασποράς ψευδών ειδήσεων
και της παραπληροφόρησης από αλλοδαπές έννομες τάξεις 103

4.1. Περιορισμοί της έρευνας για τις διατάξεις που αφορούν τη διασπορά ψευδών
ειδήσεων και την παραπληροφόρηση 103

4.2. Επισκόπηση σχετικής αλλοδαπής νομοθεσίας – Παράθεση διατάξεων και
νομοθετημένων ή θετέων πρακτικών για την πρόληψη της παραπληροφόρησης 104

4.2.1. Γερμανία 104

4.2.1.1. Ισχύον νομοθετικό πλαίσιο 104

4.2.1.2. Νομοθετικές παρεμβάσεις - αναθεώρηση 104

4.2.1.3. Αντιδράσεις 106

4.2.2. Γαλλία 107

4.2.2.1. Ισχύον νομοθετικό πλαίσιο 107

4.2.2.2. Νομοθετικές παρεμβάσεις - αναθεώρηση 107

4.2.2.3. Αντιδράσεις 109

4.2.3. Κύπρος 109

4.2.4. Μαλαισία 110

4.2.4.1. Θεσμοθέτηση πλαισίου 110

4.2.4.2. Περίπτωση εφαρμογής 111

4.2.4.3. Απόσυρση του νόμου 111

4.2.4.4. Νέο διάταγμα με αφορμή την πανδημία Covid-19 111

4.2.5. Ινδία 113

4.2.5.1. Ισχύον νομοθετικό πλαίσιο 113

4.2.5.2. Παρεμβάσεις 115

4.2.6. Μπαγκλαντές 115

4.2.6.1. Ισχύον νομοθετικό πλαίσιο – Θεσμοθέτηση πλαισίου 115

4.2.6.2. Αντιδράσεις 116

4.2.7. Κίνα 117

4.2.7.1. Ισχύον νομοθετικό πλαίσιο 117

4.2.7.2. Νομοθετικές παρεμβάσεις και εξελίξεις 119

4.2.8. Ιταλία 120

4.2.8.1. Ισχύον νομοθετικό πλαίσιο 120

4.2.8.2. Νομοθετικές παρεμβάσεις - αναθεώρηση 120

4.2.8.3. Αντιδράσεις 121

4.2.9. Ρωσία 121

4.2.9.1. Ισχύον νομοθετικό πλαίσιο 121

4.2.9.2. Νομοθετικές παρεμβάσεις - αναθεώρηση 121

4.2.10. Σιγκαπούρη 124

4.2.11. Σουηδία 125

4.2.12. Ηνωμένο Βασίλειο 126

4.2.12.1. Νομολογιακή αντιμετώπιση 126

4.2.12.2. Παρεμβάσεις για αναθεώρηση 127

4.2.13. Ισπανία 128

4.2.13.1. Ισχύον νομοθετικό πλαίσιο 128

4.2.13.2. Διεθνική πρωτοβουλία – Συνεργασία Ισπανίας και Ρωσίας 128

4.2.13.3. Διαδικασία παρέμβασης κατά της παραπληροφόρησης 128

4.2.14. Πορτογαλία 129

4.2.15. Αυστραλία 130

4.2.15.1. Ισχύον νομοθετικό πλαίσιο 130

4.2.15.2. Παρεμβάσεις για αναθεώρηση – θεσμοθέτηση πλαισίου 131

4.2.16. Ελβετία 131

4.2.17. Βέλγιο 132

4.2.17.1. Ισχύον νομοθετικό πλαίσιο 132

4.2.17.2. Πρωτοβουλίες με αφορμή την πανδημία Covid-19 133

4.2.18. Λευκορωσία 133

4.2.18.1. Ισχύον νομοθετικό πλαίσιο 133

4.2.18.2. Νομοθετικές παρεμβάσεις - αναθεώρηση 133

4.2.18.3. Αντιδράσεις 134

4.2.19. Σουδάν 134

4.2.19.1. Ισχύον νομοθετικό πλαίσιο 134

4.2.19.2. Νομοθεσία κατά του κυβερνοεγκλήματος 136

4.2.20. Ρουμανία 137

4.2.20.1. Έλλειψη νομοθετικού πλαισίου 137

4.2.20.2. Νομοθετικές παρεμβάσεις με αφορμή την πανδημία Covid – 19 138

4.3. Συμπερασματικές παρατηρήσεις 138

5. Τα fake news σε ευρωπαϊκά και διεθνή νομικά κείμενα 141

5.1. Η προσέγγιση της ευρωπαϊκής και διεθνούς έννομης τάξης
στο φαινόμενο των “fake news” και της παραπληροφόρησης 141

5.2. Κείμενα της ευρωπαϊκής έννομης τάξης 144

5.2.1. Κανονισμός (ΕΕ) αριθ. 596/2014 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου
της 16ης Απριλίου 2014 για την κατάχρηση της αγοράς (κανονισμός για την κατάχρηση της αγοράς) και την κατάργηση της οδηγίας 2003/6/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου και των οδηγιών της Επιτροπής 2003/124/ΕΚ, 2003/125/ΕΚ
και 2004/72/ΕΚ 144

5.2.2. Εκθέσεις, αναφορές και πρωτοβουλίες “soft law” 148

5.2.2.1. «Διαταραχή της Πληροφορίας: Προς ένα διεπιστημονικό πλαίσιο
για την έρευνα και τη χάραξη πολιτικής»

Έκθεση δημοσιευμένη από το Συμβούλιο της Ευρώπης, 27 Σεπτεμβρίου 2017 148

5.2.2.2. «Μια πολυδιάστατη προσέγγιση της παραπληροφόρησης»

Έκθεση της ανεξάρτητης ομάδας υψηλού επιπέδου (High level expert group)
για τις ψευδείς ειδήσεις και την διαδικτυακή παραπληροφόρηση για λογαριασμό
της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Μάρτιος 2018 152

5.2.2.3. «Αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης στο διαδίκτυο: μια Ευρωπαϊκή
Προσέγγιση»

Ανακοίνωση της Επιτροπής προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο,
Βρυ­ξέλλες, 26.4.2018 157

5.2.2.4. Κώδικας ορθής πρακτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης, υπογεγραμμένος
τον Οκτώβριο του 2018 163

5.2.2.5. Ανακοίνωση της Επιτροπής προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Συμβού­λιο,
την Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή και την Επιτροπή
των Περιφερειών σχετικά με το ευρωπαϊκό σχέδιο δράσης για τη δημοκρατία 166

5.2.2.6. Κοινωνικό Παρατηρητήριο για την παραπληροφόρηση και την ανάλυση
των μέσων κοινωνικής δικτύωσης (Social Observatory for Disinformation
and Social Media Analysis) και Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο Ψηφιακών
Μέσων (European Digital Media Observatory) 170

5.2.2.7. Κοινή ανακοίνωση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και του Ύπατου Εκπροσώπου,
Αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης για την COVID-19 − Αγώνας
για τη σωστή παρουσίαση των γεγονότων 171

5.2.3. Πρόταση Κανονισμού του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου
σχετικά με την ενιαία αγορά ψηφιακών υπηρεσιών (πράξη για τις ψηφιακές
υπηρεσίες – Digital Services Act) και την τροποποίηση της οδηγίας 2000/31/ΕΚ 173

5.3. Διεθνή κείμενα 177

Κοινή Διακήρυξη για τα “fake news», την παραπληροφόρηση και την προπα­γάνδα
[Γενεύη / Βιέννη (3 Μαρτίου 2017)] 177

5.4. Καταληκτικές επισημάνσεις 180

6. Η διασπορά ψευδών ειδήσεων στο ελληνικό ποινικό δίκαιο 183

6.1. Η ποινική αντιμετώπιση της διασποράς ψευδών ειδήσεων στην ελληνική
έννομη τάξη 183

6.2. Η διάταξη του άρθρου 191 ΠΚ 183

6.2.1. Η αρχική διάταξη του άρθρου 191 ΠΚ 188

6.2.2. Η διάταξη του άρθρου 191 ΠΚ μετά τις τροποποιήσεις από τον ν. 4619/2019 189

6.2.3. Η διάταξη του άρθρου 191 ΠΚ μετά τις τροποποιήσεις από τον ν. 4855/2021 193

6.2.3.1. Η αντικειμενική υπόσταση του εγκλήματος βάσει της διατάξεως
του ά. 191 ΠΚ ως ισχύει μετά την τροποποίηση του με τον ν. 4855/2021 194

6.2.3.1.1. Οι έννοιες της αντικειμενικής υπόστασης του άρθρου 191ΠΚ 195

6.2.3.1.1.1. Διασπορά 195

6.2.3.1.1.2. Είδηση 195

6.2.3.1.1.3. Ψεύδος 196

6.2.3.1.1.4. Ανησυχία και φόβος 200

6.2.3.2. Έγκλημα δυνητικής διακινδύνευσης 202

6.2.3.3. Η υποκειμενική υπόσταση του εγκλήματος του ά. 191 ΠΚ 206

6.2.3.4. Η απόπειρα του εγκλήματος του ά. 191 ΠΚ 207

6.2.3.5. Παράσταση προς υποστήριξη της κατηγορίας 208

6.2.3.6. Μεταβολή κατηγορίας 209

6.2.3.7. Διακεκριμένη μορφή 209

6.2.3.8. Νομολογιακή εφαρμογή του ά. 191 ΠΚ 213

6.2.3.8.1. Απόφαση ΜΠλημΒερ 582/2016 213

6.2.3.8.2. Απόφαση ΑΠ 1514/2004 214

6.2.3.8.3. Απόφαση ΑΠ 1436/2003 215

6.2.3.8.4. Απόφαση ΜΠλημΑθ 67650/2013 και απόφαση ΟλΑΠ 2/2017 217

6.3. Συρροή του εγκλήματος του ά. 191 ΠΚ με άλλα εγκλήματα 218

6.3.1. Άρθρο 182 του ν. 1815/1988 «Κύρωση του Κώδικα Αεροπορικού Δικαίου» 219

6.3.2. Άρθρο 31 του ν. 4443/2016 219

6.3.3. Άρθρα 11-14 ΠΔ 131/2003 221

6.3.4. Συρροή με άλλες διατάξεις του Ποινικού Κώδικα 224

6.3.4.1. Άρθρο 190 ΠΚ 224

6.3.4.2. Άρθρο 162 ΠΚ 224

6.3.4.3. Λοιπές διατάξεις του Ποινικού Κώδικα 225

6.4. Η διάταξη του άρθρου 162 ΠΚ 225

6.4.1. Προστατευόμενο αγαθό 226

6.4.2. Η αντικειμενική υπόσταση του εγκλήματος του άρθρου 162 ΠΚ 228

6.4.3. Η υποκειμενική υπόσταση του εγκλήματος του άρθρου 162 ΠΚ. 230

6.4.4. Συρροή του εγκλήματος του άρθρου 162 ΠΚ με άλλα εγκλήματα 231

6.4.4.1. Άρθρο 363 ΠΚ 231

6.4.4.2. Άρθρο 191 ΠΚ 232

6.4.5. Παράσταση προς υποστήριξη της κατηγορίας 232

6.4.6. Νομολογιακή εφαρμογή του άρθρου 162 ΠΚ και τα όρια στην ερμηνεία του 235

6.4.7. Συρροή του ά. 162 ΠΚ με το άρθρο 112 παρ. 2 του ΠΔ 26/2012 237

6.4.8. Συμπερασματικά 239

6.5. Κριτική προσέγγιση της διάταξης του ά. 191 ΠΚ 240

6.6. Συμπερασματικές παρατηρήσεις και προκλήσεις 244

Μέρος Β-
Έρευνα σε χρήστες του διαδικτύου για την αντιμετώπιση των fake news
και της παραπληροφόρησης - De lege ferenda κανονιστικό πλαίσιο
και προτάσεις αντεγκληματικής πολιτικής

1. Η έρευνα, η ερευνητική ομάδα και το ερευνητικό έργο 247

1.1. Η ερευνητική ομάδα 247

1.2. Το ερευνητικό έργο 248

1.3. Ο στόχος της έρευνας 248

2. Μορφές και φύση της έρευνας 251

2.1. Διερευνητική έρευνα 251

2.2. Περιγραφική έρευνα 252

2.3. Επεξηγητική έρευνα 253

2.4. Έρευνα αξιολόγησης 253

2.5. Έρευνα σε δείγμα σκοπιμότητας 255

2.6. Έρευνα με πρωτογενή δεδομένα 257

3. Μεθοδολογία και τεχνική της έρευνας 259

3.1. Συνδυασμός ποιοτικής και ποσοτικής έρευνας 259

3.2. Τεχνικές της έρευνας: ερωτηματολόγιο και επικουρικά συνέντευξη
με εκπρόσωπο της σελίδας ellinikahoaxes 261

4. Περιορισμοί της έρευνας 265

4.1. Περιορισμοί της έρευνας με άξονα την πραγματοποίηση μέσω διαδικτύου 265

4.1.1. Η συμπλήρωση ερωτηματολογίων εξ αποστάσεως 265

4.1.2. Η ανωνυμία στο διαδίκτυο ως περιορισμός της έρευνας 267

4.1.3. Η αυξημένη ευθύνη του ερευνητή 268

4.1.4. Ειδικότερα ζητήματα στην έρευνα σε κοινωνικά δίκτυα 268

4.1.4.1. Ο «κοινωνικός περίγυρος» στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης 268

4.1.4.2. Ομοφιλία 270

4.1.5 Αντίμετρα 271

4.1.6 Τα θετικά στοιχεία του διαδικτύου ως ερευνητικού εργαλείου 272

4.2. Ορολογικά ζητήματα 273

4.3. Η χρονική ισχύς της έρευνας 273

5. Κατάρτιση υποθέσεων έρευνας αναφορικά με τη γνώμη
και τη συμπεριφορά των χρηστών των μέσων κοινωνικής δικτύωσης 275

5.1. Εισαγωγική και θεωρητική προσέγγιση στην έννοια των ερευνητικών υποθέσεων 275

5.1.1. Ορισμός και διατύπωση υποθέσεων έρευνας 275

5.1.2. Συσχέτιση υποθέσεων έρευνας με την ερευνητική διαδικασία 275

5.2. Οι υποθέσεις της έρευνας – Κατάρτιση και ανάλυσή τους 276

5.2.1. Η διασπορά ψευδών ειδήσεων (fake news, hoaxes) μέσω διαδικτύου 276

5.2.1.1. Τα χαρακτηριστικά στοιχεία αναγνώρισης των ψευδών ειδήσεων
από τους χρήστες 276

5.2.1.2. Η διόγκωση των δυνατοτήτων διασποράς μέσω διαδικτύου και οι τρόποι
διασποράς ως χαρακτηριστικό στοιχείο των ψευδών ειδήσεων 277

5.2.2. Θυματοποίηση χρηστών του διαδικτύου – Οικονομική ζημία ή/και
οικονομικό όφελος; 278

5.2.3. Έλεγχος γενικοπροληπτικής αποτελεσματικότητας της ελληνικής ποινικής
νομοθεσίας και προτάσεις de lege ferenda για τη σύγχρονη νομοθετική
αντιμετώπιση 279

5.2.4. Εναλλακτικοί τρόποι πρόληψης και αντιμετώπισης της διασποράς
ψευδών ειδήσεων 280

6. Ημιδομημένη συνέντευξη με τον Αθανάσιο (Θάνο) Σιτίστα, εκπρόσωπο
της ομάδας ellinika hoaxes 283

6.1. Εισαγωγή 283

6.2. Η ομάδα «ellinika hoaxes» 283

6.3. Η συνέντευξη 284

6.3.1. Η προετοιμασία 284

6.3.2. Ερωτήσεις και απαντήσεις 284

6.4. Ανάλυση και σχολιασμός της συνέντευξης 291

7. Ερωτηματολόγιο 297

7.1. Εισαγωγικές παρατηρήσεις αναφορικά με τα ερωτηματολόγια 297

7.1.1. Κατάρτιση, κοινοποίηση και συμπλήρωση των ερωτηματολογίων 297

7.1.2. Συνοδευτική επιστολή 298

7.1.3. Γενικές επισημάνσεις για τη διατύπωση των ερωτήσεων 299

7.1.4. Δημογραφικά στοιχεία 300

7.2. Συνοδευτική και ενημερωτική επιστολή ερωτηματολογίου 301

7.3. Τελικό ερωτηματολόγιο - Ανάλυση και επεξήγηση των ερωτήσεων 302

8. Διενέργεια έρευνας – Ανάλυση δείγματος 315

8.1. Η έρευνα 315

8.1.1. Η ταυτότητα της έρευνας 315

8.1.2. Η δημοσιοποίηση του ερωτηματολογίου 315

8.2. Δημογραφικά στοιχεία δείγματος 318

9. Απαντήσεις στην έρευνα 321

9.1. Εισαγωγικές επισημάνσεις 321

9.2. Αποτελέσματα έρευνας – στατιστική και ποσοτική επεξεργασία –
σύγχρονες εκτιμήσεις 321

9.2.1. Η μοναδική αρίθμηση των ερωτηματολογίων 321

9.2.2. Απαντήσεις στην έρευνα 322

10. Συσχέτιση πορισμάτων έρευνας με της υποθέσεις της έρευνας 363

10.1. 1η υπόθεση έρευνας: Η διασπορά ψευδών ειδήσεων (fake news, hoaxes)
μέσω διαδικτύου 363

10.1.1. Τα χαρακτηριστικά στοιχεία αναγνώρισης των ψευδών ειδήσεων
από τους χρήστες 363

10.1.2. Η διόγκωση των δυνατοτήτων διασποράς μέσω διαδικτύου και οι τρόποι
διασποράς ως χαρακτηριστικό στοιχείο των ψευδών ειδήσεων 366

10.2. 2η υπόθεση έρευνας 369

10.2.1. Θυματοποίηση χρηστών του διαδικτύου 369

10.2.2. Οικονομική ζημία ή/και οικονομικό όφελος 369

10.3. 3η υπόθεση έρευνας: Έλεγχος γενικοπροληπτικής αποτελεσματικότητας
της ελληνικής ποινικής νομοθεσίας και προτάσεις de lege ferenda
για τη σύγχρονη νομοθετική αντιμετώπιση 371

10.4. 4η υπόθεση έρευνας: Εναλλακτικοί τρόποι πρόληψης και αντιμετώπισης
της διασποράς ψευδών ειδήσεων 373

11. Συμπεράσματα από την έρευνα – αντεγκληματική πολιτική
και de lege ferenda 377

Βιβλιογραφία 391

Μέρος Α΄

Fake news και παραπληροφόρηση - Νομικές, εγκληματολογικές και τεχνολογικές διαστάσεις

1. Εισαγωγή

1.1. Ψηφιακές υποδομές και ψηφιακή σύγκλιση

Με την πάροδο των χρόνων οι θεμελιώδεις υποδομές (critical infrastructures) των κοινωνιών -που πορεύονταν ήδη από τις δεκαετίες του 1950 και 1960 με βασική στόχευση τη βελτιστοποίηση της απόκτησης, αποθήκευσης, επεξεργασίας, αποτίμησης, μεταβίβασης και διάχυσης των πληροφοριών- γίνονται ολοένα περιπλοκότερες και διασυνδεδεμένες χάρη στην έλευση της ψηφιακής εποχής (διαδίκτυο[1], νέες μορφές ενέργειας[2] κ.λπ.). Η κυβέρνηση, το σύστημα υγείας, τα εκπαιδευτικά ιδρύματα, οι τράπεζες, τα χρηματιστήρια, οι διάφοροι μη κυβερνητικοί οργανισμοί και απλοί ιδιώτες - χρήστες εξαρτώνται από την ψηφιακή τεχνολογία, την οποία χρησιμοποιούν προκειμένου όχι μόνο να λειτουργήσουν καλύτερα από τους όποιους ανταγωνιστές τους αλλά γενικά για να λειτουργήσουν[3]. Στη βιβλιογραφία έχει αποτυπωθεί ο όρος ψηφιακές υποδομές (digital infrastructures) των σύγχρονων κοινωνιών[4], προκειμένου να περιγραφεί το φαινόμενο της ψηφιακής λειτουργίας των υποδομών ζωτικής σημασίας[5] και γενικότερα της χρήσης της εισβολής της ψηφιακής τεχνολογίας στην καθημερινή ζωή.

Ο David S. Wall διατυπώνει και τον όρο «ψηφιακή σύγκλιση» (“digital convergence”), η οποία μεταφράζεται στη δυνατότητα των διαφορετικών συσκευών [όπως το τηλέφωνο, η τηλεόραση, οι προσωπικοί υπολογιστές κ.ά. – βλ. και εγγύτερα χρονικά και τεχνολογικά το διαδίκτυο των πραγμάτων (internet of things)[6]], να προσφέρουν παρεμφερή είδη υπηρεσιών[7]. Η τοποθέτησή του αυτή δεν πρέπει να διαφύγει της προσοχής μας καθότι δίνει αφορμή για μια καίρια παρατήρηση για το θέμα της παραπληροφόρησης στο διαδίκτυο, το οποίο μας απασχολεί εν προκειμένω: η δυνατότητα του διαδικτύου να είναι ένας εξίσου διαθέσιμος πάροχος πληροφοριών (ο οποίος μάλιστα υπερτερεί σε αμεσότητα και χρηστικότητα) επιφέρει τη μερική ρήξη με τους καθιερωμένους / παραδεδομένους τρόπους ενημέρωσης. Πρωτίστως οι νέες γενιές (αν και όχι μόνο αυτές) προτιμούν την ειδησεογραφία online πηγών[8], στηριζόμενες αποκλειστικά σε ­κινητές συσκευές (και στις ειδοποιήσεις που λαμβάνουν εκεί), σε μέσα κοινωνικής

δικτύωσης κ.λπ.[9], ενώ παράλληλα παραγκωνίζεται η παραδοσιακή δημοσιογραφία στα Μ.Μ.Ε. ή τα επιστημονικά άρθρα[10].

1.2. Το φαινόμενο των ψευδών ειδήσεων και της παραπληροφόρησης στο δια­δίκτυο

Σε κάθε περίπτωση, πρέπει να έχουμε υπόψιν μας ότι το φαινόμενο των ψευδών ­ειδήσεων (“fake news”)[11] δεν είναι νεοπαγές[12] [13] [14]. Ψευδείς ειδήσεις υπάρχουν από τη στιγμή που οι άνθρωποι άρχισαν να επικοινωνούν μεταξύ τους[15] και σε «ειδησεογραφικό επίπεδο» θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι η εφεύρεση της τυπογραφίας το 1439

έδωσε για πρώτη φορά το μέσον για την ευρύτερη διασπορά των ψευδών ειδήσεων[16]. Κατά τα τελευταία, ωστόσο, έτη, η χρήση του όρου αυτού (κυρίως από μέσα ενημέρωσης, πολιτικούς κ.ά.) έχει γίνει ευρέως διαδεδομένη, προκειμένου να περιγραφούν δημοσιεύσεις – κυρίως σε διαδικτυακούς ιστότοπους – αμφισβητήσιμης ακεραιότητας[17] και αξιοπιστίας. Υποστηρίζεται, επίσης, ότι ο όρος «ψευδείς ειδήσεις» (“fake news”) είναι ανεπαρκής προκειμένου να περιγράψει το φαινόμενο της παραπληροφόρησης και της κακής πληροφόρησης[18], η οποία -όπως αναφέρθηκε- υπήρχε πάντα ως κοινωνικό/επικοινωνιακό φαινόμενο[19]. Οι νέες διαστάσεις που έχει λάβει η διασπορά των ψευδών ειδήσεων και η παραπληροφόρηση στην ψηφιακή εποχή - αφού οι νέες τεχνολογίες επικοινωνίας [ειδικές πλατφόρμες επικοινωνίας (π.χ. viber) και ιδίως τα κοινωνικά δίκτυα (π.χ. facebook)[20] καθώς και εφαρμογές bots και τεχνητής νοημοσύνης] έχουν δημιουργήσει νέους τρόπους διανομής και «κατανάλωσης» ψευδών ειδήσεων καθώς και «παραγωγής» τους, δυσκολεύοντας ακόμα περισσότερο τον διαχωρισμό τους από τις αξιόπιστες πληροφορίες (και παρακάμπτοντας τα παραδοσιακά μέσα επικοινωνίας[21])

- επιτείνουν την ανάγκη για εντατικοποίηση της συζήτησης αναφορικά με την πρόληψη της παραπληροφόρησης[22].

Το φαινόμενο της παραπληροφόρησης φαίνεται να λαμβάνει αξιοσημείωτες για πρώτη φορά διαστάσεις κοινωνικού φαινομένου κατά κύριο λόγο από την έναρξη της «ψηφιακής επανάστασης», κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1950[23]. Ο Ulrich Sieber αναφέρεται στις κοσμοϊστορικές αλλαγές που λαμβάνουν χώρα στην αυγή της ως άνω «επανάστασης», υπογραμμίζοντας ότι η πληροφορία έκτοτε λογίζεται ως αυτόνομο αγαθό, ως αυτόνομη αξία[24], η οποία χρήζει επιστημονικής επεξεργασίας και προσέγγισης. Εξάλλου, για τούτη τη μετάβαση στην κοινωνία της πληροφορίας, την οποία επικαλείται ο Sieber, ο σημαντικός Γάλλος φιλόσοφος του 20ου αιώνα J. F. Lyotard αναφέρει (ήδη στα τέλη της δεκαετίας του 1960) ότι «όπως τα κράτη-έθνη πολέμησαν μεταξύ τους για να κατακτήσουν τα εδάφη, κατόπιν για να ελέγξουν τη διάθεση και την εκμετάλλευση των πρώτων υλών και των φτηνών εργατικών χεριών, είναι θεμιτό να σκεφτούμε ότι στο μέλλον θα πολεμήσουν μεταξύ τους για να έχουν τον έλεγχο των πληροφοριών. Έτσι διανοίγεται ένα νέο πεδίο για τις βιομηχανικές και εμπορικές όπως και για τις στρατιωτικές και πολιτικές στρατηγικές».[25] Επομένως, οι εγκληματολόγοι, για παράδειγμα, προσεγγίζουν το φαινόμενο της παραπληροφόρησης ενδιαφερόμενοι κυρίως για τις συσχετίσεις των νέων τεχνολογικών επιτευγμάτων με τις τροποποιήσεις - μεταβολές που επισυμβαίνουν στο πεδίο των παρεκκλινουσών/ παραβατικών/ εγκληματικών συμπεριφορών[26]

και οι επικοινωνιολόγοι την εντάσσουν στο ευρύτερο συγκείμενο των επονομαζόμενων διαταραχών της πληροφορίας (information disorder), τη δυσπιστία δηλαδή του κοινού απέναντι στα μέσα μαζικής ενημέρωσης[27], ακολουθώντας και το πνευματικό κίνημα του μεταμοντερνισμού κατά το οποίο η σύγχρονη εποχή κυριαρχείται «από την παραγωγή και διάδοση εικόνων και πληροφοριών μέσω των μαζικών μέσων επικοινωνίας και της προηγμένης τεχνολογίας …»[28].

Το ψεύδος ή η ανακρίβεια στον πυρήνα της παραπληροφόρησης λαμβάνει διάφορες μορφές. Το κοινό μπορεί να παραπλανηθεί ως προς την αυθεντικότητα των υποτιθέμενων γεγονότων και την πηγή - επίσης, πραγματικό υλικό μπορεί να αφαιρεθεί από την πραγματικότητα. Ακόμη και το ίδιο το κανάλι διανομής μπορεί να είναι ψεύτικο δημιούργημα[29]. Με κριτήρια κυρίως το κίνητρο και την ικανότητα δημιουργίας και διασποράς ψευδών ειδήσεων κυρίως πλέον μέσω της ψηφιακής τεχνολογίας και του διαδικτύου (περιβάλλον το οποίο έχει μεγιστοποιήσει τις δυνατότητες, ως κατωτέρω αναλύονται[30]) έχουν αναπτυχθεί απόψεις αναφορικά με την κατηγοριοποίηση και τον χαρακτηρισμό τύπων ψευδών πληροφοριών, ως αναλύεται ενδελεχώς κατωτέρω[31]. Η δημιουργία αφορά στην «παραγωγή» ψευδών ειδήσεων, ανιχνεύοντας τα κίνητρα (συχνά οικονομικά, πολιτικά ή κοινωνικά) καθώς και στους τρόπους (σε τεχνικό πλέον επίπεδο). Η διάδοση (διασπορά) των ψευδών ειδήσεων αναφέρεται στους διάφορους τρόπους κυκλοφορίας και ενίσχυσης των ψευδών πληροφοριών, συχνά μέσω τεχνολογιών

επικοινωνίας όπως τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης[32] [33] και οι μηχανές αναζήτησης. Τέλος, η καταπολέμηση της παραπληροφόρησης και της διασποράς των ψευδών ειδήσεων αφορά στην ανίχνευση και την αντιμετώπιση τους σε νομικό, οικονομικό και τεχνικό επίπεδο, μέσω μέτρων πληροφοριακής εκπαίδευσης των πολιτών καθώς και υπηρεσιών και δράσεων “fact-checking” [ο έλεγχος επαλήθευσης (Fact Checking) είναι η πράξη ελέγχου των πραγματικών ισχυρισμών και γεγονότων σε ένα κείμενο προκειμένου να προσδιοριστεί η ακρίβεια και η ορθότητα των πραγματικών δηλώσεων. Αυτό μπορεί να γίνει είτε πριν (ante hoc) είτε αφού (post hoc) το κείμενο δημοσιευθεί ή διαδοθεί με άλλο τρόπο.][34].

Αξίζει βέβαια, αρχικώς, να σημειωθεί ότι τα κίνητρα δημιουργίας και διάδοσης ψευδών ειδήσεων δεν είναι πάντα ξεκάθαρα και προφανή και δύνανται να αναφέρονται σε οικονομικά, πολιτικά ή άλλα συμφέροντα. Από το 2015 η Ευρωπαϊκή Ένωση και τα κράτη μέλη ενίσχυσαν την προσέγγισή τους κατά της παραπληροφόρησης[35] (βλ. και σχετική έκθεση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου αναφορικά με κινδύνους σε επίπεδο διεθνών σχέσεων και εξωτερικής πολιτικής[36]). Η Ευρωβουλευτής Άννα Φοτίγκα δηλώνει[37]: «μιλάμε για 27 παράλληλες μοναδικές εκλογικές διαδικασίες σε κάθε κράτος μέλος, που μπορούν να γίνουν στόχος εχθρικών ενεργειών με τη χρήση ειδικών εργαλείων: την κακόβουλη χρήση διαδικτυακών ρομπότ (μποτ), αλγορίθμων, παραπλανητικών μηνυμάτων (τρολ), παραποιημένων φωτογραφιών και βίντεο με λογισμικό τεχνητής νοημοσύνης (deepfakes[38], ψεύτικων λογαριασμών και κυβερνοεπιθέσεων κατά τη διάρκεια της

εκλογικής διαδικασίας).» Πρόσφατα αποτελέσματα του Ευρωβαρόμετρου με θέμα την δημοκρατία και τις εκλογές[39] δείχνουν ότι το 83% των Ευρωπαίων πολιτών θεωρούν ότι οι ψευδείς ειδήσεις αποτελούν κίνδυνο για την δημοκρατία. Χωρίς την εμπιστοσύνη του κοινού και των πολιτών αναφορικά με το ότι οι εκλογές μπορούν να δώσουν αξιόπιστο αποτέλεσμα, ο ακρογωνιαίος λίθος της δημοκρατίας τίθεται σε κίνδυνο[40].

Τέλος, η δομή και το περιεχόμενο των ψευδών ειδήσεων έχουν ως επί το πλείστον χαρακτηριστικά. Πολλές φορές αυτά ανιχνεύονται στο προφίλ των χρηστών που διαδίδουν ψευδείς ειδήσεις[41], είτε πρόκειται για πραγματικούς χρήστες είτε για αυτοματοποιημένους λογαριασμούς bots[42] των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Με βάση αυτά τα κοινά στοιχεία και χαρακτηριστικά έχουν προταθεί απλές καθώς και πολυσύνθετες τεχνικές ανίχνευσης και περιορισμού της διάδοσης των ψευδών ειδήσεων, τόσο από μέσα κοινωνικής δικτύωσης (όπως π.χ. η ηλεκτρονική πλατφόρμα του “Facebook”), όσο και από ειδησεογραφικά πρακτορεία (όπως η “WashingtonPost”), όπως θα αναλυθεί κατωτέρω[43].

1.3. Fake news και προπαγάνδα

Οι ψευδείς ειδήσεις ενίοτε αποτελούν χρήσιμο εργαλείο για όσους επιδιώκουν να τις χρησιμοποιήσουν ως μέρος προπαγάνδας[44]. Είναι, δε, ιδιαίτερα σύνηθες οι τεχνικές διάδοσης τους να ταυτίζονται ή να αποτελούν μέρος των κλασσικών τεχνικών προπαγάνδας[45].

Στο σημείο αυτό, αξίζει να σημειωθεί ότι οι διαφορετικές τεχνικές άσκησης προπαγάνδας που έχουν καταγραφεί κατά καιρούς είναι αρκετές[46]. Πρωτοπόρο στην αναγνώριση προπαγανδιστικών μεθόδων υπήρξε το Ινστιτούτο Ανάλυσης της Προπαγάνδας στις Η.Π.Α.[47]. O Henry T. Conserva προσεγγίζει την προπαγάνδα ως «οργανωμένη πειθώ που εμπεριέχει τη διάδοση μεροληπτικών ιδεών και γνωμών, συχνά μέσω της χρήσης ψεμάτων, απάτης, διαστρεβλώσεων, υπερβολών και λογοκρισίας»[48] και αναλύει 89 διαφορετικές τεχνικές, ομαδοποιώντας τις σε 7 γενικές κατηγορίες[49]. Καίριο στοιχείο

όλων αποτελούσε το ψεύδος, είτε με την μορφή ψευδών ειδήσεων, είτε με την διαστρέβλωση πραγματικών περιστατικών.

Η προπαγάνδα στοχεύει μακροπρόθεσμα στο να επηρεάσει την κοινή γνώμη, αποτέλεσμα το οποίο δεν αποκλείεται να επέλθει και με μόνη την περίπτωση διασποράς ψευδών ειδήσεων. Γι’ αυτόν τον λόγο, παρατηρείται πως τα τελευταία έτη ο όρος ψευδείς ειδήσεις έχει υποκαταστήσει σχεδόν εντελώς τον όρο προπαγάνδα και οι ψευδείς ­ειδήσεις, όταν δημιουργούνται και διασπείρονται στοχευμένα και συστηματικά, αποτελούν σημαντικό συστατικό στοιχείο της προπαγάνδας[50]. Γι’ αυτό και γίνεται αναφορά από τον Πλειό σε «ειδησεοποίηση της προπαγάνδας ή αντιστρόφως για προπαγανδοποίηση των ειδήσεων [51] [52]».

Η κλασική αυτή έννοια της προπαγάνδας, η οποία υπήρχε ανέκαθεν, διαφοροποιείται σήμερα εξαιτίας του διαδικτύου, το οποίο δημιούργησε πρόσφορο έδαφος στη διασπορά ψευδών ειδήσεων και στην παραπληροφόρηση, ενδεικτικά μέσω «αγορασμένων» ακολούθων, αποδοχών με τη μορφή θετικών αντιδράσεων (“likes”), αναδημοσιεύσεων, σχολίων και βίντεο[53]. Λαμβάνοντας, λοιπόν, υπόψη την επιρροή που ασκούν οι ψευδείς ειδήσεις και το γεγονός ότι λειτουργούν σε βάρος της αντικειμενικότητας και ότι εύκολα χειραγωγούν, προσδίδεται μια - πιο εξελιγμένη - μορφή στην προπαγάνδα, η οποία ενδυναμώνεται μέσα από την κυριαρχία και την εξέλιξη των νέων τεχνολογικών μέσων. Αυτή η σύγχρονη εξελιγμένη μορφή της προπαγάνδας ορίζεται ως υπολογιστική προπαγάνδα, η οποία υποστηρίζεται από τις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης, τους «αυτόνομους πράκτορες» - ψεύτικους λογαριασμούς (bots) και τα «μεγάλα δεδομένα» (big data)[54]. Οι δρώντες στο διαδίκτυο «εξοπλίζονται» με «μεγάλα δεδομένα»

τα οποία συλλέγουν σχετικά με τη συμπεριφορά μας και τις προτιμήσεις μας (ως αυτές καταγράφονται από τη δραστηριότητα στο διαδίκτυο) και δρουν στο περιβάλλον των κοινωνικών μέσων δικτύωσης και ενημέρωσης μέσω αντίστοιχων δημοσιεύσεων κ.λπ. ούτως ώστε να προωθήσουν συγκεκριμένα προϊόντα και υπηρεσίες ή πολιτικές ιδεολογίες. Η υπολογιστική προπαγάνδα περιλαμβάνει διαδραστικά προγράμματα λογισμικού (μέσα στο πλαίσιο και το περιβάλλον μιας πλατφόρμας) καθώς και προγράμματα ιδεολογικής εμπνεύσεως (προγραμματισμένα να προωθήσουν μια συγκεκριμένη άποψη σε πολιτικές συνομιλίες). Αυτού του είδους η προπαγάνδα συγκαταλέγεται στις τελευταίες τεχνικές στρατηγικές, που χρησιμοποιούνται στο πλαίσιο της τεχνολογίας της πληροφορίας, και για την πραγμάτωση κοινωνικού ελέγχου[55].

1.4. Αναζητώντας τους αιτιολογικούς παράγοντες…

1.4.1. … της δημιουργίας και της διασποράς ψευδών ειδήσεων

Προ της ανακαλύψεως του διαδικτύου[56], η διάδοση των πληροφοριών ήταν πιο δαπανηρή, χρονοβόρα και εν γένει δύσκολη[57]. Με την ανάπτυξη, ωστόσο, καταρχάς του διαδικτύου και σε επόμενη φάση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης καταργήθηκαν πολλά από τα όρια που εμπόδιζαν την ευρεία διάδοση των ψευδών ειδήσεων και επαναπροσδιορίστηκε το περιβάλλον διάδοσής τους[58]. Συγκεκριμένα, το διαδίκτυο αποτελεί εργαλείο στα χέρια όλων και έχει επιτρέψει σε οποιονδήποτε να δημιουργεί και να διαδίδει πληροφορίες είτε μέσω κοινωνικών μέσων δικτύωσης (π.χ. “Facebook” ή “Twitter”) ή

άλλων μέσων, που επιτρέπουν την ανταλλαγή πληροφοριών σε πολύ μεγάλη κλίμακα, είτε μέσω πλατφορμών δημοσιεύσεων (όπως το “WordPress”[59]).

Σύμφωνα με την προσέγγιση των αιτιολογικών παραγόντων για την παραπληροφόρηση[60] από την Ανακοίνωση της Επιτροπής προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο (Βρυξέλλες, 26.4.2018) «Αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης στο διαδίκτυο: μια Ευρωπαϊκή Προσέγγιση»:

– Κοινωνικά φαινόμενα όπως η οικονομική ανασφάλεια, η άνοδος του εξτρεμισμού και οι πολιτισμικές μετατοπίσεις προκαλούν άγχος και προσφέρουν γόνιμο έδαφος για εκστρατείες παραπληροφόρησης, ώστε να ενθαρρυνθούν οι κοινωνικές εντάσεις, η πόλωση και η δυσπιστία.

– O τομέας των μέσων ενημέρωσης υπόκειται σε εκ βάθρων μεταμόρφωση, κυρίως λόγω της ανάπτυξης των πλατφορμών επικοινωνίας και δικτύωσης.

– Οι τεχνολογίες κοινωνικής δικτύωσης χειραγωγούνται, προκειμένου να διανέμουν την παραπληροφόρηση μέσω μιας σειράς διαδοχικών σταδίων: (i) δημιουργία·
(ii) ενίσχυση μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και άλλων μέσων του διαδικτύου και (iii) διάδοση από τους χρήστες.

Κατά τον τρόπο αυτό, η ανάπτυξη της τεχνολογίας έχει προφανώς επηρεάσει και μετασχηματίσει και τα κίνητρα της δημιουργίας και διάδοσης ψευδών ειδήσεων, συμπληρωματικά ή παραπληρωματικά στην παραδοσιακή[61] μορφή τους.

Ειδικότερα, τα κίνητρα[62] για τη δημιουργία και τη διασπορά ψευδών ειδήσεων δύναται να περιλαμβάνουν:

• Εμπορικούς σκοπούς: διασπορά ψευδών ειδήσεων, αναφερόμενων σε ανυπόστατες ιστορίες, που δημιουργούνται με βασικό σκοπό να αυξηθεί η επισκεψιμότητα και η

αλληλεπίδραση με τους χρήστες μιας ιστοσελίδας, ούτως ώστε να αυξηθούν και τα έσοδα από διαφημίσεις ή με άλλον τρόπο.

• Άσκηση (πολιτικής) επιρροής: διασπορά ψευδών ειδήσεων με στόχο τον επηρεασμό της κοινής γνώμης υπέρ ή εναντίον κάποιου υποψηφίου ή μιας ιδέας / ιδεολογίας. Η πρακτική αυτή πολλές φορές ακολουθείται και από μέσα μαζικής ενημέρωσης ή/και πολιτικούς αντιπάλους, αψηφώντας ενίοτε ακόμη και θετούς κανόνες δεοντολογίας.

• Διατάραξη διεθνών σχέσεων, αλλαγή επιπέδου ισχύος μεταξύ συμμετεχόντων στο διεθνές γίγνεσθαι ή διατάραξη των οικονομικών ισορροπιών: υπάρχουν περιπτώσεις κατά τις οποίες η διασπορά ψευδών ειδήσεων στοχεύει να δημιουργήσει κλίμα ανασφάλειας, η οποία μπορεί να έχει συνέπειες σε επίπεδο διεθνούς πολιτικής, σε στρατιωτικό επίπεδο και σε επίπεδο εθνικής ασφάλειας ή ακόμη και σε επίπεδο νόθευσης του υγιούς ανταγωνισμού στις επιχειρήσεις και στην πορεία της (χρηματιστηριακής και όχι μόνο) αγοράς. Μάλιστα, υποστηρίζεται ότι γίνεται χρήση των κοινωνικών δικτύων και αυτοματοποιημένων (ψεύτικων) λογαριασμών σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης ακόμα και με στόχο την νόθευση του πολιτικού γίγνεσθαι[63].

• Σάτιρα ή παρωδία: δημοσιεύσεις από ιστοσελίδες με κίνητρο την χιουμοριστική διάθεση μπορεί να θεωρηθεί ότι εντάσσονται στο φαινόμενο των “fake news”. Βέβαια, στην συγκεκριμένη περίπτωση έχουμε μεν να αντιμετωπίσουμε ψευδείς ειδήσεις, οι οποίες ωστόσο δεν αναμένεται να γίνουν πιστευτές στο ευρύ κοινό, ακριβώς διότι είναι γνωστό και κυρίως πρόδηλο ότι πρόκειται για σάτιρα ή παρωδία πραγματικών περιστατικών[64].

Σημαντικά είναι και τα κίνητρα δημιουργίας και διασποράς ψευδών ειδήσεων από χρήστες των κοινωνικών μέσων δικτύωσης σε περίπτωση που αυτοί δεν προσβλέπουν σε οικονομικό ή άλλο όφελος. Επ’ αυτού, σε έρευνα[65] που διεξήχθη σε φοιτητές στη Σιγκαπούρη, αναδείχθηκε ότι πάνω από το 60% των ερωτηθέντων / συμμετεχόντων στην έρευνα είχε κοινοποιήσει ψευδείς ειδήσεις. Οι λόγοι ήταν κυρίως κοινωνικοί καθώς οι συμμετέχοντες ήθελαν κυρίως να εκφραστούν και να κοινωνικοποιηθούν μέσω της κοινοποίησης της πληροφορίας. Επίσης, σε επίπεδο έμφυλης προσέγγισης, η συγκεκριμένη ως άνω έρευνα έδειξε ότι οι γυναίκες είναι πιο επιρρεπείς στο να κοινοποιήσουν ψευδείς πληροφορίες σε σχέση με τους άνδρες[66].

Πέραν της ηλικιακής μεταβλητής, έχει παρατηρηθεί εμπειρικά ότι η ενημέρωση «άνωθεν» (“top – down”) προτιμάται περισσότερο από τις αναπτυγμένες αλλά και από τις αναπτυσσόμενες χώρες της Αφρικής, της Μέσης Ανατολής και της Λατινικής Αμερικής – επίσης, η προτίμηση αυτή εκδηλώνεται εντονότερα σε τεταμένες περιόδους (κυρίως οικονομικοπολιτικές)[67].

Τέλος, άξιες λόγου είναι και οι βιολογικές προσεγγίσεις, καθώς σύμφωνα με τον Γιωτάκο[68] μελετάται και η ύπαρξη βιολογικού υποβάθρου το οποίο εξυπηρετεί τη διαδικασία ανάπτυξης ψευδών ειδήσεων, σε επίπεδο βιολογικών προσεγγίσεων και ερμηνειών της συμπεριφοράς αυτής.

Σε αυτή τη λογική πρέπει, επίσης, να εξεταστεί και το συναίσθημα που ενδεχομένως προκαλεί ο τίτλος και το περιεχόμενο μιας είδησης ή ακόμα και το συναίσθημα των αποκρίσεων όσων τη διάβασαν θα μπορούσε να είναι ενδεικτικό στοιχείο προκειμένου να αναγνωριστεί μία είδηση ως πιθανώς ψευδής ή και να κοινοποιηθεί αυτή[69]. Η συναισθηματική

διέγερση του αναγνώστη είναι και αυτή τεχνική του marketing προκειμένου να κεντριστεί το ενδιαφέρον του[70]. Οι άνθρωποι έχουν συναισθήματα, τα οποία κυρίως ο τομέας της διαφήμισης προσπαθεί να αξιοποιήσει[71]. Π.χ. η έκπληξη και ο φόβος λειτουργούν προς επηρεασμό των αποφάσεων των καταναλωτών και ο θυμός αποτελεί τρόπο για να τραβήξει κάποιος την προσοχή [72] [73]. Εξάλλου, και κατά τον Παπανδρόπουλο «Οι περισσότεροι ψυχολόγοι αναγνωρίζουν ότι η συναισθηματική φόρτιση είναι η καλύτερη στρατηγική για να περάσει στο ευρύ κοινό ο ανορθολογισμός και να εκδιωχθεί η κριτική σκέψη. Συνοδεύεται δε, συνήθως, και από “εμπόριο τρόμου”, δαιμονοποίηση ιδεών, πρακτικών, συστημάτων και κοινωνικών ομάδων, καθώς βέβαια και από ακατάσχετη αποπροσανατολιστική λογοδιάρροια[74]».

Η ανάλυση συναισθήματος[75] αποτελεί τη διαδικασία κατά την οποία προσδιορίζεται η άποψη του συγγραφέα κάποιου κειμένου σχετικά με ένα θέμα και εν συνεχεία κατηγοριοποιείται βάσει της πολικότητάς της ως θετική, αρνητική ή ουδέτερη. Η άποψη του συγγραφέα αποτελεί και τη συναισθηματική κατάσταση και τον αντίκτυπο που αναμένει ή επιθυμεί να έχει το κοινό που διαβάζει το κείμενό του. Η ανάλυση συναισθήματος βασίζεται κυρίως στην εφαρμογή ενός συνόλου μεθόδων επεξεργασίας φυσικής γλώσσας και ανάλυσης κειμένου[76].