Back to Top
ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΡΥΘΜΙΣΗ ΣΤΗΝ ΨΗΦΙΑΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ
Πλατφόρμες, big data, αλγόριθμοι, blockchain
Κωδικός Προϊόντος:
18754
- Έκδοση: 2023
- Σχήμα: 17x24
- Βιβλιοδεσία: Σκληρόδετη
- Σελίδες: 1120
- ISBN: 978-960-654-978-6
Η παρούσα μονογραφία εκκινεί από τις σύγχρονες οικονομικές θεωρίες που αναλύουν την ψηφιακή οικονομία (συμπεριφορική οικονομική, οικονομικά δικτύου) και εν συνεχεία εστιάζει στους βασικούς πυλώνες της: τις πλατφόρμες, τα δεδομένα (big data), τους αλγόριθμους και το blockchain.
Από τα παραπάνω εξετάζονται οι ιδιαιτερότητές τους, οι συνακόλουθες προκλήσεις και κίνδυνοι ως προς το δίκαιο ανταγωνισμού καθώς και πιθανοί τρόποι άμβλυνσης των δυσχερειών που προκαλούνται. Παρουσιάζονται επίσης:
- οι πιο σημαντικές υποθέσεις που έχουν απασχολήσει τις αρχές ανταγωνισμού και τα δικαστήρια ανά τον κόσμο
- οι απόψεις της θεωρίας για τη ρύθμιση της ψηφιακής αγοράς
- οι ρυθμιστικές πρωτοβουλίες σε EE και σε αλλοδαπές έννομες τάξεις, όπως η Αγγλία, η Γερμανία και οι ΗΠΑ
- οι νέες θεωρίες βλάβης στις συγκεντρώσεις και στην κατάχρηση δεσπόζουσας θέσης
Ιδιαίτερη ενότητα αφιερώνεται στους Κανονισμούς για την Ψηφιακή Αγορά (Digital Markets Act) και τις Ψηφιακές Υπηρεσίες (Digital Services Act) της Ευρωπαϊκής Ένωσης, οι οποίοι αποτελούν την πιο πρόσφατη προσπάθεια ex ante ρύθμισης της ψηφιακής οικονομίας.
Στο τέλος προτείνεται η κατά την άποψη της συγγραφέως βέλτιστη λύση με στόχο μια ρεαλιστική, προβλέψιμη και αποτελεσματική εφαρμογή του δικαίου ανταγωνισμού, ενταγμένη στο απαιτητικό πλαίσιο των νέων δεδομένων της ψηφιακής οικονομίας. Στόχος της ανάλυσης αυτής είναι η αποφυγή φαινομένων τόσο υποεφαρμογής του νόμου, όσο και υπερβολικής παρέμβασης στον πιο δυναμικό κλάδο της οικονομίας, προστατεύοντας ταυτόχρονα το δίκαιο και την πολιτική του ανταγωνισμού από την εργαλειοποίησή τους για σκοπούς καταφανώς ξένους ως προς το αντικείμενό τους.
“Competition Law is about maximizing consumer welfare or allocative efficiency. Equality is about distribution of the gains. The two concepts are apples and oranges. Let competition be competition law”.
Η μονογραφία απευθύνεται σε κάθε νομικό και οικονομολόγο που ενδιαφέρεται για το δίκαιο του ελεύθερου ανταγωνισμού και την εφαρμογή του στην ψηφιακή οικονομία.
XV
ΠΡΟΛΟΓΟΣ IΧ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ
Η ΨΗΦΙΑΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΠO ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ
Συμπεριφορική Οικονομική και Δίκαιο Ανταγωνισμού
Ι. Ο Οικονομικός Συμπεριφορισμός υπό το πρίσμα του Δικαίου
του Ανταγωνισμού 14
Α. Συμπεριφορική Οικονομική vs Οικονομική Αποτελεσματικότητα στο δίκαιο
του Ελεύθερου Ανταγωνισμού 14
Β. Η Συμπεριφορά των Καταναλωτών και των Επιχειρήσεων 17
Γ. Περιορισμοί του Ορθολογισμού 19
1. Η Θεωρία της Προοπτικής (Prospect Theory) 19
2. Περιορισμένη Ορθολογικότητα (Truncated reasoning) 19
3. Ο Περιορισμένος Ορθολογισμός ως μία νέα μορφή Αποτυχίας της Αγοράς 22
Δ. Πρακτικές Εφαρμογές της Οικονομικής Συμπεριφορικής στο Δίκαιο
του Ανταγωνισμού 23
1. Γενικότερες Εφαρμογές 23
2. Εφαρμογές στην Ψηφιακή Οικονομία 31
α. Μέτρηση της ιδιωτικότητας και Συμπεριφορική Οικονομική 31
β. Αγορά Προσέλκυσης Προσοχής (Attention Markets) 32
γ. Εξατομικευμένη τιμολόγηση και Συμπεριφορική Οικονομική 34
ΙΙ. Οικονομικός Συμπεριφορισμός: «Επανάσταση» ή «Παρεμβατισμός»
για το δίκαιο του ανταγωνισμού; 35
Α. Ανάγκη για Μεταρρυθμίσεις ή ενσωμάτωση στο δίκαιο του ανταγωνισμού 35
Β. Εξουδετέρωση των Προκαταλήψεων (Debiasing) 37
XVI
Γ. Συμπεριφορικός Ανταγωνισμός και ο ρόλος των Αρχών Ανταγωνισμού 39
1. Συμπεριφορικός Ανταγωνισμός και εφαρμογή του δικαίου 39
2. Αυστηρός Κηδεμονισμός vs Ήπιο Κηδεμονισμό 41
3. Προκατάληψη των Αρχών Ανταγωνισμού 42
Δ. Συμπέρασμα 44
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ
Οικονομικά του Δικτύου και των Πλατφορμών
Εισαγωγή 47
Ι. Πλατφόρμα. Έννοια και Ορισμοί 48
ΙΙ. Οικονομικά χαρακτηριστικά των διαδικτυακών πλατφορμών 52
Α. Αποτελέσματα δικτύου (άμεσα, έμμεσα) 52
Β. Οικονομίες κλίμακας (economies of scale) 54
Γ. Οικονομίες φάσματος (economies of scope) 55
Δ. Πρακτικές Ολοκληρωτικής Επικράτησης (Tipping) 56
Ε. Κόστος Μεταπήδησης και Αλλαγής (Switching costs and multi-homing) 57
Στ. Δωρεάν παροχή ψηφιακών υπηρεσιών 58
ΙΙΙ. Πόρισμα 61
ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ
Πλατφόρμες-Big Data - ΔΙΚΑΙΟ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΥ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ
Πλατφόρμες και Δεδομένα
Ι. Κατηγορίες Πλατφορμών 63
ΙΙ. Μαζικά Δεδομένα (Big Data) 68
Α. Έννοια και Βασικά Χαρακτηριστικά Δεδομένων 68
Β. Διακρίσεις δεδομένων 71
1. Βάσει του περιεχομένου (semantischer Inhalt) 72
2. Βάσει της δημιουργίας 73
3. Βάσει της προέλευσης 74
4. Βάσει της επεξεργασίας 74
5. Βάσει του σκοπού 76
XVII
6. Βάσει της επικαιρότητας 77
Γ. Οικονομικά Χαρακτηριστικά των δεδομένων 77
1. Ο μη ανταγωνιστικός χαρακτήρας των δεδομένων 77
2. Ο μη αποκλειστικός χαρακτήρας των δεδομένων 79
3. Ιδωτικότητα και Εξωτερικότητες ("Privacy Externalities") 80
4. Μερική Δυνατότητα Αποκλεισμού (partial excludability) 83
Δ. Κυριότητα επί των δεδομένων στο διαδίκτυο (data ownership) 85
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ
Δεδομένα και Συγκεντρώσεις
Ι. Συγκεντρώσεις Επιχειρήσεων 90
Α. Facebook/WhatsApp 90
Β. TomTom/Tele Atlas 92
Γ. Google/DoubleClick 93
Δ. Microsoft/LinkedIn 94
Ε. Apple/Shazam 95
Στ. Sanofi/Google 96
Ζ. Google/Looker Data (CMA) 96
Η. Google/Fitbit 97
1. Ιστορικό 98
2. Ο συνδυασμός των δεδομένων της Google και της Fitbit 98
3. Δεσμεύσεις 100
Θ. Facebook/Giphey (CMA) 101
1. Ιστορικό 102
2. Νομική Αξιολόγηση 104
3. Σκέψεις και Προβληματισμοί 105
I. Meta/Within (USA) 107
K. Meta/Kustomer 110
ΙΙ. Θεωρίες βλάβης 113
A. Μείωση της ποιότητας/ιδιωτικότητας 114
B. Στοχευμένες Τιμολογήσεις και Διαφημίσεις 115
Γ. Υποβάθμιση της Πρόσβασης και Αποκλεισμός Ανταγωνιστών 116
Δ. Επιπτώσεις στην Καινοτομία (Innovation Harm) 123
Ε. Υποβάθμιση της διαλειτουργικότητας 127
XVIII
ΙΙΙ. Εξοντωτικές Εξαγορές (Killer Acquisitions) και δίκαιο συγκεντρώσεων 130
Α. Εξοντωτικές Εξαγορές 130
Β. «Αντίστροφες» εξοντωτικές εξαγορές 134
Γ. Οφέλη και Μειονεκτήματα 135
Δ. Έλεγχος Μείωσης Καινοτομίας από τις Αρχές 137
Ε. Ρυθμίσεις για Συγκεντρώσεις στην Ψηφιακή Οικονομία 139
1. Άρθρο 22 Κανονισμού Συγκεντρώσεων 139
2. Killer Acquisitions και CMA-Έλεγχος συγκεντρώσεων επιχειρήσεων
υπό καθεστώς Strategic Market Status 142
3. Γνωστοποίηση Βάσει Αξίας Συναλλαγών (Αυστρία/Γερμανία) 145
4. Νορβηγία, Σουηδία, Ισλανδία 148
5. Άρθρο 6 παρ. 7 Ν 3959/2011 149
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ
Ορισμός αγοράς και ισχύος στην ψηφιακή οικονομία
Ι. Αγορά δύο όψεων 152
Α. Προσέλκυση Προσοχής (Attention Markets) 152
Β. Αγορά δύο όψεων στο παράδειγμα της Google 155
1. Google Shopping 156
α. Aγορά υπηρεσιών γενικής αναζήτησης 157
β. Aγορά υπηρεσιών σύγκρισης τιμών 158
2. Google Android 160
Γ. Single Platform Market-Ohio v. American Express 160
ΙΙ. Εναλλακτικοί Ορισμοί Αγοράς 165
Α. Attentional-SSNIP 165
B. Κόστος των χρηστών της πλατφόρμας - SSNIC test
(Small but Significant Non-Transitory Increase in Cost) 166
Γ. Ποιότητα των προϊόντων/υπηρεσιών - SSNDQ test
(Small by Significant Non-Transitory Decrease in Quality) 167
Δ. Αποτίμηση των δεδομένων/της προσφερόμενης υπηρεσίας 171
Ε. Το κριτήριο της ζήτησης δύο βαθμίδων 173
Στ. Προσέγγιση άμεσων αποτελεσμάτων (Direct effects approach) 174
Ζ. Οικοσύστημα αντί Σχετικής Αγοράς 174
1. Έννοια, Χαρακτηριστικά Γνωρίσματα και Λειτουργία του Οικοσυστήματος 174
2. Κριτική ως προς την έννοια του οικοσυστήματος 180
XIX
ΙΙΙ. Εναλλακτική Προσέγγιση της Ισχύος στην αγορά 186
Α. Στρατηγική Θέση στην Αγορά (Strategic Market Status) Ηνωμένο Βασίλειο 186
Β. Εξέχουσα Θέση στον Ανταγωνισμό (Überragende Marktübergreifende
Bedeutung für den Wettbewerb) - Γερμανία 189
Γ. Πυλωροί (DMA) 199
IV. Οικονομετρικές προσεγγίσεις ισχύος στις ψηφιακές αγορές (Metricks) 199
A. Δωρεάν πλευρά της αγοράς 199
Β. Ισχύς διαμεσολάβησης 201
Γ. Ισχύς του σημείου συμφόρησης 202
Δ. Ισχύς χαρτοφυλακίου 202
Ε. Αναπόφευκτος Εμπορικός Εταίρος (Unavoidable Trading Partner) 203
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ
Κατάχρηση δεσπόζουσας θέσης
Δεδομένα και Πλατφόρμες ως Βασική Υποδομή/Essential Facility
Ι. Σταχυολόγηση Βασικών Ερευνών/Αποφάσεων 205
Α. FACEBOOK 205
Β. GOOGLE 209
Γ. AΜΑΖΟΝ 213
1. Έρευνα Ευρωπαϊκής Επιτροπής 213
2. Απόφαση Ιταλικής Αρχής Ανταγωνισμού 216
Δ. APPLE 218
E. Ειδική περίπτωση "Metaverse" 221
II. Κατάχρηση Δεσπόζουσας Θέσης 227
A. Παρεμποδιστική κατάχρηση (Exclusionary Abuse) 232
1. Δεδομένα ως Βασική Υποδομή 232
α. Δεδομένα 232
β. Χαρακτηριστικά που διαχωρίζουν τα δεδομένα από άλλα περιουσιακά
στοιχεία 233
2. Άρνηση Πρόσβασης σε Δεδομένα 235
α. Αναγκαιότητα δεδομένων 235
β. Αποκλεισμός του πραγματικού ανταγωνισμού στην αγορά 239
γ. Αποτροπή της εισαγωγής ενός νέου προϊόντος 239
δ. Απουσία αντικειμενικής αιτιολόγησης 241
ε. Όροι Παραχώρησης Δεδομένων -Microsoft 241
XX
στ. Essential Facility και Δεδομένα -Άρθρο 19 παρ. 2 αρ. 4 GWB 242
ζ. Αξιολόγηση 245
3. Πλατφόρμες ως Βασική Υποδομή 247
α. Google ως φυσικό μονοπώλιο; 247
β. Amazon marketplace ως φυσικό μονοπώλιο; 252
γ. Uber, Lyft ως φυσικό μονοπώλιο; 254
4. Άρνηση Συναλλαγής 256
5. Διακριτική Mεταχείριση 259
α. Ουδετερότητα Διαδικτύου και Ουδετερότητα Μηχανής Αναζήτησης 261
β. Ίση Μεταχείριση και Ίση Πρόσβαση 264
6. Συζευμένες Πωλήσεις (Tying) 265
B. Εκμεταλλευτική κατάχρηση 268
1. FACEBOOK 268
2. Google 271
Γ. Δομική Κατάχρηση 271
Δ. Αξιοκρατικός Ανταγωνισμός 272
Ε. Καινοτομία και Ευημερία Καταναλωτή 276
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ
Νέες Θεωρίες Βλάβης στην Ψηφιακή Οικονομία
I. Αναγκαστικός Παρασιτικός Ανταγωνισμός (Forced free riding) 280
II. Ευνοϊκή Μεταχείριση/Αυτοπροτιμησιακή Συμπεριφορά
ως Περίπτωση Καταχρηστικής Μόχλευσης 282
Α. Ευνοϊκή Μεταχείριση/Αυτοπροτιμησιακή Συμπεριφορά ως νέα τυπολογία
(new taxonomy) 282
Β. Αξιολόγηση 286
1. Ευνοϊκή Μεταχείριση και Πρόσθετοι Παράγοντες (Plus Factors) 286
α. Φυσικό μονοπώλιο ή υπερδεσπόζουσα θέση 287
β. Απαραίτητη Υποδομή ή χαρακτηριστικά που «προσομοιάζουν με αυτήν» 288
γ. Στρατηγικές Διαχείρισης Πλατφόρμας (opened early, closed late) 291
δ. Νομοθετική Επιλογή για ίση μεταχείριση 293
2. Ευνοϊκή Μεταχείριση και αντιανταγωνιστικά αποτελέσματα 294
Γ. Συμπέρασμα 297
III. Δεσμοποίηση Πολιτικής Απορρήτου (Privacy Policy Tying) 300
ΙV. Μείωση Ποιότητας (Degradation of Quality) 300
XXI
V. Εκμετάλλευση της προσοχής και Μείωση της Ιδιωτικότητας 301
Α. Εκμεταλλευτική Κατάχρηση 303
Β. Παρεμποδιστική Κατάχρηση 305
VΙ. Υπερβολική Εξαγωγή Δεδομένων (Excessive Data Extraction) 308
VΙI. Εξατομικευμένη Τιμολόγηση (Behavioural Pricing ή Personalised
Price Discrimination) 311
A. Η Εξατομικευμένη Τιμολόγηση ως Διακριτική Τιμολόγηση 313
B. Η οικονομική θεώρηση της εξατομικευμένης τιμολόγησης 317
Γ. Η Εξατομικευμένη Τιμολόγηση ως Κατάχρηση Δεσπόζουσας Θέσης 320
1. Διάκριση εις βάρος καταναλωτών 320
2. Αξιολόγηση Εξατομικευμένης Τιμολόγησης 321
3. Μέτρα Αυτοπροστασίας (Self Help) 324
Δ. Συμπέρασμα 324
VΙII. Χειραγώγηση Καταναλωτή 325
Α. Ορισμός της χειραγώγησης. Διάκριση από την πειθώ και τον εξαναγκασμό 326
Β. Διαδικτυακή Χειραγώγηση Αγοράς (Digital online manipulation)
ως Θεωρία Βλάβης 328
Γ. Τρόποι της χειραγώγησης 332
1. Στοχευμένη Διαφήμιση 332
α. Ψηφιακή Διαφήμιση 332
β. Τύποι ψηφιακής διαφήμισης 334
2. Nudges και Χειραγώγηση 339
3. Ευαίσθητοι Έφηβοι 340
4. Αλγόριθμοι-Nudged Labour 341
5. Ψυχογραφικό Προφίλ και επιρροή εκλογών 343
6. Νευρωνικό Marketing 344
7. Αλγόριθμος και αναγνώριση προσώπου στα κοινωνικά δίκτυα 345
8. Διαφήμιση και Διακρίσεις 346
9. Ψευδείς Ειδήσεις (Fake News) 348
Δ. Μέτρα Αυτοπροστασίας (Self Help) 349
ΙΧ. Μείωση Κινήτρων Καινοτομίας-Fintech 350
Χ. Αξιολόγηση 354
XXII
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ
Δεδομένα και Κατάχρηση Σχέσης Οικονομικής Εξάρτησης
Ι. Νομική Βάση 356
ΙΙ. Νομολογία-PeopleBrowsr κατά Twitter και hiQ κατά LinkedIn 360
ΙΙΙ. Αξιολόγηση 361
Α. Εύλογο της προσφυγής σε εναλλακτικές λύσεις 362
Β. Παράμετροι Εξάρτησης 363
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ
Διορθωτικά Μέτρα
Ι. Διορθωτικά Μέτρα σε Δεδομένα 365
Α. Ανταλλαγή Δεδομένων και Διαφάνεια 365
Β. Νομική Υποχρέωση Διαμοιρασμού Δεδομένων, Essential Facility-Οικονομική Εξάρτηση 367
1. Προσωπικά ή μη Προσωπικά Δεδομένα 369
2. Αντάλλαγμα 371
Γ. Διαλειτουργικότητα των δεδομένων (Data interoperability) 373
Δ. Φορητότητα των δεδομένων (Data Portability) 374
Ε. Συγκέντρωση Δεδομένων (Data Pooling) 375
ΙΙ. Διορθωτικά Μέτρα για την εξατομικευμένη τιμολόγηση 376
Α. Περιορισμός του αριθμού των προσωπικών δεδομένων που συλλέγονται
από την πλατφόρμα 376
Β. Κοινή χρήση των δεδομένων των πελατών με ανταγωνιστικές πλατφόρμες 376
Γ. Διαφάνεια 377
Δ. Δικαίωμα εξαίρεσης (opt out) 377
Ε. Αξιολόγηση 378
ΙΙΙ. Διορθωτικά Μέτρα για Μηχανές Αναζήτησης 380
Α. Μέτρα εκ των προτέρων (ex ante) 380
Β. Μέτρα εκ των υστέρων (ex post) 381
Γ. Διαδικαστικής φύσεως διαρθρωτικά μέτρα στην εκμεταλλευτική κατάχρηση 382
Δ. Μέτρα σε επισκόπηση 384
XXIII
ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ
Αλγόριθμοι και Δίκαιο Ανταγωνισμού
Εισαγωγή 387
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ
Aλγόριθμοι
Ι. Αλγόριθμοι. Έννοια, Διακρίσεις, Λειτουργία 391
Α. Έννοια των Αλγορίθμων 391
Β. Διακρίσεις και Κατηγοριοποίηση των Αλγορίθμων 393
1. Διάκριση με βάση τη μέθοδο εκμάθησης 396
α. Μηχανική Μάθηση 397
i. Επιβλεπόμενη μάθηση 398
ii. Μη επιβλεπόμενη μάθηση 399
iii. Ενισχυτική μάθηση 399
β. Βαθειά μάθηση (deep learning) 401
2. Διάκριση με βάση τη λειτουργία 403
α. Αλγόριθμοι Καθορισμού Τιμής 403
β. Αλγόριθμοι Κατάταξης (Ranking Algorithms) 407
γ. Αλγόριθμοι Σηματοδότησης (Signalling) 408
δ. Αλγόριθμοι Παρακολούθησης (Monitoring Algorithms) 410
ε. Αλγόριθμοι Εξατομίκευσης 412
στ. Αλγοριθμικές Συναλλαγές (Algorithmic Trading) στην Κεφαλαιαγορά 414
i. Νομοθετικό Πλαίσιο (Ν 4514/2018) 414
ii. Αλγόριθμοι Συναλλαγής (Trading) 416
II. Οικονομικές Αποτελεσματικότητες (Demand/Supply Efficiencies) 418
A. Οικονομικές Αποτελεσματικότητες για τους Καταναλωτές
(Demand Side Efficiencies) 422
B. Οικονομικές Αποτελεσματικότητες για τις Επιχειρήσεις
(Supply Side Efficiencies) 424
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ
Αλγοριθμική Συμπαιγνία
Ι. Οικονομική Θεωρία 427
XXIV
ΙΙ. H Συμβολή των Αλγορίθμων στους Παράγοντες που ευνοούν
τη Συμπαιγνία 432
ΙΙΙ. Ταξινόμηση Πρακτικών Συμπαιγνίας 440
Α. Ρητή Συμπαιγνία 444
1. Νομολογία-Σε οριζόντιο επίπεδο 445
α. Poster Cartel (CMA και ΗΠΑ) 445
β. Economy Energy/E/Dyball (Ofgem) 446
γ. ADESBO (Βραζιλία) 449
2. Νομολογία-Σε κάθετο επίπεδο 449
α. Κατασκευαστές Ηλεκτρονικών Ειδών 450
β.Casio 451
γ. Zaappaaz 451
δ. Geoblocking (Γεωγραφικός Αποκλεισμός) 452
Β. Σύστημα Κόμβου και ακτίνας (Hub-and-Spoke) 453
1. De facto hub and spoke 456
2. Παραδοσιακή Δομή Κόμβου και Ακτίνας 457
3. Νομολογία 457
α. Eturas 457
β. Εταιρεία a2i Systems 458
γ. Αλγόριθμος Τιμολόγησης της Uber (Uber Surge Algorithm) 459
δ. Uber/Ola 462
ε. Ageras 462
στ. Υπόθεση Partneo/Accenture 463
Γ. Σηματοδότηση τιμών (Price Signalling) 465
1. Πρακτικές Σηματοδότησης-Θεωρία και Νομολογία 465
2. Νέο άρθρο 1Α Ν 3959/2011 467
IV. Παράλληλη συμπεριφορά vs Σιωπηρή Συμπαιγνία (Tacit Collusion) 471
A. Εισαγωγή. Αλγόριθμοι και Σιωπηρή Συμπαιγνία 471
B. Επισκόπηση Πορισμάτων Οικονομικής Επιστήμης 481
Γ. Το ζήτημα της Σιωπηρής Συμπαιγνίας 487
1. Ολιγοπωλιακό Πρόβλημα στο δίκαιο των ΗΠΑ 487
2. Η προβληματική των Πρόσθετων Παραγόντων (Plus Factors) στο δίκαιο
των ΗΠΑ 492
3. Η Σιωπηρή Συμπαιγνία κατά το ενωσιακό δίκαιο ανταγωνισμού 495
α. Ex-ante έλεγχος: Η Σιωπηρή Συμπαιγνία ως «συντονισμένα αποτελέσματα» 495
β. Ex-post έλεγχος κατά τα άρθρα 101 και 102 ΣΛΕΕ 499
XXV
4. Η Σιωπηρή Συμπαιγνία ως εναρμονισμένη πρακτική και η σχετική
ολιγοπωλιακή άμυνα 500
5. Μέσα διευκόλυνσης 503
6. Συλλογική Δεσπόζουσα Θέση και Συμπαιγνία 507
Δ. Αλγοριθμική Σιωπηρή Συμπαιγνία 510
1. Αλγόριθμοι ως Πρόσθετοι Παράγοντες (Plus Factors) 512
2. Αλγόριθμοι και Μαχητά Τεκμήρια 513
3. Απαιτείται ή όχι πρόθεση αντιανταγωνιστικής συμπεριφοράς; 514
E. Αξιολόγηση - Σιωπηρή Συμπαιγνία-Red Flags 516
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ
Ζητήματα Ευθύνης
Ι. Ρύθμιση και Τεχνητή Νοημοσύνη 525
Α. Ρυθμιστικές Πρωτοβουλίες σε ενωσιακό επίπεδο 528
Β. Πρόταση Κανονισμού για την Τεχνητή Νοημοσύνη 531
Γ. Οργανωτικές Απαιτήσεις και Οργανωτικό Πταίσμα 535
Δ. Management Based Regulation 536
ΙΙ. Αστική Ευθύνη 537
Α. Ευθύνη των Ρομπότ/Ρομποτική Ευθύνη 539
Β. Συμβατική Ευθύνη 541
Γ. Εξωσυμβατική ευθύνη 542
1. Υποκειμενική Ευθύνη 542
2. Αντικειμενική Ευθύνη 543
α. Ευθύνη του παραγωγού ελαττωματικών προϊόντων (άρθρο 6 Ν 2251/94) 543
β. Ο αυτόνομος πράκτορας ως προστηθείς (ΑΚ 922) 546
γ. Ευθύνη του κατόχου ζώου (ΑΚ 924) 547
Δ. Συμπέρασμα 547
ΙΙΙ. Ευθύνη κατά τη θεωρία και νομολογία του Δικαίου Ανταγωνισμού 549
Α. Οι συμβατικοί αλγόριθμοι ως προστηθέντες 549
Β. Οι αλγόριθμοι αυτοεκμάθησης ως προστηθέντες 552
Γ. Ευθύνη της εταιρείας για τρίτες επιχειρήσεις, προγραμματιστές ή παρόχους λογισμικού 556
Δ. Ιδία ευθύνη των προγραμματιστών ή παρόχων λογισμικού για
τη διευκόλυνση αντιανταγωνιστικής σύμπραξης 556
E. Δημόσια αποστασιοποίηση 559
XXVI
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ
Σκέψεις και Μέτρα Ρύθμισης και Πολιτικής Ανταγωνισμού
Ι. Το δίλημμα «ρυθμίζω ή δεν ρυθμίζω» 563
Α. Ανάγκη για υιοθέτηση αλγοριθμικής αντιμονοπωλιακής νομοθεσίας; 563
Β. Προτάσεις τροποποίησης του δικαίου συγκεντρώσεων 569
ΙΙ. Διορθωτικά Μέτρα για την Αλγοριθμική Σιωπηρή Συμπαιγνία 573
Α. Δικαίωμα στην Εξήγηση και Έλεγχος ex post αλγορίθμου 574
Β. Σχεδιασμός εκ των προτέρων των αλγορίθμων-Competition by Design 577
Γ. Αλγοριθμικοί Καταναλωτές 579
Δ. Διασπαστικοί Αλγόριθμοι (Disruptive Algorithms) 582
Ε. Χρονική υστέρηση λειτουργίας αλγορίθμου και πάγωμα τιμών 586
ΙΙΙ. Ευρύτερα Μέτρα Ρύθμισης 590
Α. Κλαδικές Μελέτες 590
Β. More Economic and Technological Approach 591
Γ. Τεχνητή Νοημοσύνη vs Τεχνητή Νοημοσύνη 592
Δ. Υπολογιστικές Μέθοδοι (Computational Antitrust) 595
ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ
Blockchain και Δίκαιο Ανταγωνισμού
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ
Τεχνολογία Αλυσίδας Συστοιχιών (Blockchain)
Ι. Έννοια, Διακρίσεις και Λειτουργία της τεχνολογίας blockchain 602
Α. Βασικά χαρακτηριστικά της τεχνολογίας 610
Β. Μηχανισμοί συναίνεσης 612
Γ. Τύποι Αλυσίδας Συστοιχιών (Blockchain) 616
ΙΙ. Εμπλεκόμενα Μέρη-Παίκτες 619
Α. Οι ιδρυτές και οι βασικοί προγραμματιστές 619
Β. Οι χρήστες 620
Γ. Οι μεταλλωρύχοι (miners) 621
XXVII
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ
Blockchain και Δίκαιο Ελεύθερου Ανταγωνισμού
Ι. Blockchain - Επωφελής Τεχνολογία για τον Ανταγωνισμό 625
ΙΙ. Απαγορευμένες Συμπράξεις και blockchain 627
Α. Η έννοια της επιχείρησης 627
Β. Απαγορευμένες συμπράξεις 633
1. Ανταλλαγή Πληροφοριών 633
2. Ομαδοποίηση Δεδομένων (Data Pooling) 638
3. Επιμέρους Μορφές Απαγορευμένων Συμφωνιών 643
4. Συμπράξεις μέσω μηχανισμών Consensus 646
α. Μεταλλωρύχοι ("Miners") 646
β. Προγραμματιστές 649
γ. Χρήστες 650
5. Συμφωνίες εντός και εκτός Blockchain 651
III. Καταχρηστική εκμετάλλευση δεσπόζουσας θέσης 652
Α. Δεσπόζουσα θέση και Blockchain 652
1. Οικοσύστημα και Blockchain 653
2. Αποτελέσματα Δικτύου 653
3. Μερίδια Αγοράς 654
α. Υπολογισμός βάσει αξίας ή/και ποσότητας 654
β. Τρόποι Υπολογισμού Μεριδίων Αγοράς στο Blockchain 657
γ. Μερίδια Αγοράς και Κρυπτονομίσματα 660
Β. Κατάχρηση Δεσπόζουσας Θέσης 672
1. Παρεμποδιστική Κατάχρηση 675
α. Άρνηση Συναλλαγής 675
β. Συνδεδεμένες- συζευγμένες (tying) και ομαδικές πωλήσεις (bundling) 677
γ. Επιθετική Καινοτομία (Predatory Innovation) 678
δ. Επιθετική Τιμολόγηση και Υποτιμολόγηση 680
ε. Συμπίεση περιθωρίου κέρδους 681
στ. Μόχλευση 681
ζ. Πρακτικές αποκλειστικότητας 682
η. Εκπτώσεις 682
2. Εκμεταλλευτική Κατάχρηση 683
α. Μη εύλογοι όροι 683
β. Διακριτική μεταχείριση 683
XXVIII
IV. Νομολογία-Οι πρώτες υποθέσεις 684
Α. United American Corp. v. Bitmain, Inc. Complaint 684
Β. Gallagher v. Bitcointalk.org και Gallagher v. The Bitcoin Foundation 690
Γ. Leibowitz v. Ifinex 693
V. Έλεγχος συγκεντρώσεων 695
Α. Υπόθεση Archipels 696
Β. Αξιολόγηση 698
VI. Συμφωνίες Τυποποίησης 701
VII. Libra/Blockchain 703
VIII. Ζητήματα Ευθύνης και Εφαρμογής 709
ΙΧ. Συμπέρασμα 713
ΜΕΡΟΣ ΠΕΜΠΤΟ
Σχέση Ρύθμισης, Δικαίου Ανταγωνισμού και Δικαίου Προστασίας Καταναλωτή
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ
Ρύθμιση των Πλατφορμών
Ι. Ρύθμιση ή Ανταγωνισμός; 715
Α. Ρύθμιση εν ευρεία και εν στενή εννοία 715
Β. Precautionary Antitrust 720
Γ. Ρύθμιση της Καινοτομίας (Regulatory Sandbox/Innovation Hub) 722
ΙΙ. Ρυθμιστικά Εργαλεία για Πλατφόρμες 726
Α. Κανονισμός (ΕΕ) 2018/302 726
Β. Κανονισμός (EE) 2019/1150 727
1. Όροι και Προϋποθέσεις 730
2. Delisting – Περιορισμός, Αναστολή, Διακοπή Πρόσβασης 730
3. Κατάταξη (Ranking) 731
4. Προνομιακή Εύνοια (Self-Preferencing) 732
5. Καταγραφή ρητρών MFN 732
6. Πρόσβαση σε δεδομένα της πλατφόρμας και τύχη δεδομένων 733
7. Εσωτερική διεκπεραίωση καταγγελιών (Internal complaint-handling system) 733
XXIX
8. Διαμεσολάβηση 733
9. Συλλογικές Διαδικασίες & Αντιπροσωπευτικές Οργανώσεις για παρόχους
και χρήστες 733
10. Έννομες Συνέπειες 734
Γ. Κανονισμός (EE) 2022/720 για Κάθετες Συμφωνίες 735
1. Πλατφόρμα όχι γνήσιος αντιπρόσωπος 736
2. Καθορισμός τιμών μεταπώλησης (RPM) 736
3. Παρακολούθηση τιμών 737
4. Διπλή Τιμολόγηση 738
5. Περιορισμοί διαδικτυακών πωλήσεων 740
6. Ασφαλής λιμένας για τις υποχρεώσεις ισοτιμίας, εξαιρουμένων
των υποχρεώσεων «ευρείας» ισοτιμίας 743
Δ. Νέο Eργαλείο Ανταγωνισμού (New Competition Tool) 745
Ε. Κανονισμός (ΕΕ) 2022/2065 για Ψηφιακές Υπηρεσίες (DSA) 746
1. Εισαγωγικά για DSA 747
2. Ρήτρα του «καλού Σαμαρείτη» 749
3. Υποχρεώσεις των Παρόχων 749
a. Υποχρεώσεις για όλους τους παρόχους ενδιάμεσων υπηρεσιών 750
β. Υποχρέωση Αλγοριθμικής Διαφάνειας 752
γ. Πρόσθετες υποχρεώσεις για τους παρόχους υπηρεσιών φιλοξενίας 755
δ. Πρόσθετες Υποχρεώσεις για παρόχους επιγραμμικών πλατφορμών 756
ε. Ειδικές Υποχρεώσεις για VLOPs και VLOSEs 759
4. Κυρώσεις 761
5. Κριτική Αποτίμηση 762
ΣΤ. Κανονισμός (ΕΕ) 2022/1925 για Ψηφιακές Αγορές (DMA) 767
1. Στόχοι του Κανονισμού για τις Ψηφιακές Αγορές (DMA) 769
2. Ορισμός Ρυθμιστών Πρόσβασης 773
α. Κριτήρια – Ποσοτικά και Ποιοτικά 775
β. Κριτική στην έννοια των πυλωρών (gatekeepers) 778
3. Μαύρη και Γκρίζα Λίστα Υποχρεώσεων 781
4. Απολογισμός και Προτάσεις για τη βελτίωση του Κανονισμού για
τις Ψηφιακές Αγορές 791
α. Ex ante Ρύθμιση 791
β. Rules v. Principles / Σύγκριση με Αγγλική και Γερμανική Ρύθμιση 794
γ. Τήρηση Αρχής Αναλογικότητας και Προστασία Δικαιωμάτων 798
δ. Ο ρόλος των Εθνικών Αρχών Ανταγωνισμού στην εφαρμογή
του Κανονισμού για τις Ψηφιακές Αγορές 799
ε. Παράλληλη εφαρμογή Κανονισμού για τις Ψηφιακές Αγορές και Δικαίου
του Ανταγωνισμού 804
XXX
στ. Έλλειψη ειδικών προβλέψεων για τον έλεγχο των συγκεντρώσεων
στην ψηφιακή οικονομία-Εξοντωτικές εξαγορές 806
ζ. Ο ρόλος της ιδιωτικής επιβολής (private enforcement) στον Κανονισμό
για τις Ψηφιακές Αγορές 808
5. Άλλα Ρυθμιστικά Εργαλεία 810
ΙII. Καινοτόμα Νομοσχέδια για μεγάλες πλατφόρμες στις ΗΠΑ 811
Α. Για την Καινοτομία και την online επιλογή
[The American Innovation and Choice Online Act (AICOA)] 813
Β. Για την παύση του μονοπωλίου των πλατφορμών
(The Ending Platform Monopolies Act) 815
Γ. Για τη διαλειτουργικότητα και τη φορητότητα των δεδομένων
(The Augmenting Compatibility and Competition by Enabling Service
Switching Act) 816
Δ. Για τον Ανταγωνισμό στις πλατφόρμες (The Platform Competition
and Opportunity Act) 816
Ε. Για τις Ανοικτές Αγορές Εφαρμογών [Open App Markets Act (OAMA)] 817
Στ. Για θέματα διαδικασίας εφαρμογής (The State Antitrust
Enforcement Venue Act) 820
Ζ. Για Συγκεντρώσεις (The Merger Filing Fee Modernization Act) 821
Η. Πόρισμα 821
ΙV. Κανονισμός Δεδομένων (ΕU Data Act) 823
A. Εισαγωγή 823
Β. Πρώτη Αποτίμηση 828
1. Ως προς το δικαίωμα φορητότητας του ΓΚΠΔ 828
2. Ως προς την Διαλειτουργικότητα 829
3. Ως προς τη ρήτρα μη ανταγωνισμού του άρθρου 6 831
4. Ως προς τον αποκλεισμό των Gatekeepers από την πρόσβαση στα δεδομένα 834
5. Ως προς τις διατάξεις για την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας 834
6. Ως προς την υποχρέωση κοινοχρησίας των μικρών επιχειρήσεων 837
7. Ως προς την εφαρμογή του Κανονισμού 841
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ
Διακυβέρνηση Πλατφορμών και Εποπτεία
Ι. Διακυβέρνηση (Platform Governance) 842
Α. Διάσπαση Πλατφορμών 842
XXXI
Β. Καθήκον Πρόνοιας της Επιχείρησης με Δεσπόζουσα Θέση
στην Ψηφιακή Αγορά 846
Γ. Κώδικας Δεοντολογίας (Code of Conduct) 848
1. CMA-Κώδικας Δεοντολογίας 848
2. Κώδικες Δεοντολογίας για την Τεχνητή Νοημοσύνη 849
Δ. Συνδυασμός αυτορρύθμισης και εξαναγκασμού (Co-and Self-Regulation) 850
Ε. Ευέλικτοι Κανόνες 852
ΙΙ. Regulation Beyond Competition 852
Α. Δίκτυο Ρυθμιστικών Αρχών της Ευρώπης 852
B. Νέος Ρυθμιστής για την Εφαρμογή του Δικαίου Ανταγωνισμού
στην Ψηφιακή Αγορά 854
1. Ευρωπαϊκή Αρχή για τις Πλατφόρμες 854
2. New Early Alert Unit 855
3. Το Τμήμα Ψηφιακών Αγορών της CMA 856
Γ. Αντιστροφή Βάρους Απόδειξης 858
Δ. Μελέτες Αγοράς και Κανονιστικές Παρεμβάσεις 860
1. Μελέτες Αγοράς 860
α. Η περίπτωση του Ηνωμένου Βασιλείου 860
β. Η περίπτωση της Ελλάδας 863
2. Έρευνες Αγοράς/Κανονιστικές Παρεμβάσεις 865
α. Η περίπτωση του Ηνωμένου Βασιλείου 865
β. Η περίπτωση της Ελλάδας 869
γ. Η περίπτωση της Γερμανίας 871
3. CMA- Ενισχυτικές του ανταγωνισμού παρεμβάσεις PCI 874
Ε. Ασφαλιστικά Μέτρα 876
Στ. Γνωμοδοτική δραστηριότητα (Advocacy) 877
Ζ. Σχεδιασμός της Πολιτικής Ανταγωνισμού (Competition Design) 878
Η. Συμπέρασμα 878
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ
Προστασία Καταναλωτή, Ρύθμιση και Δίκαιο Ανταγωνισμού
Ι. Αθέμιτες Εμπορικές Πρακτικές 881
Α. ΓΟΣ και Δίκαιο του Ανταγωνισμού 881
Β. Παράβαση Προσωπικών Δεδομένων 883
Γ. Συγκαλυμμένη Διαφήμιση 884
XXXII
Δ. Παραπλάνηση και εκμετάλλευση καταναλωτή-Περιορισμοί Επιλογής 884
Ε. Έννομες συνέπειες 889
ΙΙ. Ρύθμιση για τον Καταναλωτή στην Ψηφιακή Αγορά 890
Α. Οδηγίες (ΕΕ) 2019/770 και 2019/771 για συμβάσεις για την προμήθεια
ψηφιακού περιεχομένου και ψηφιακών υπηρεσιών/πώληση αγαθών 890
Β. Οδηγία 2019/2161 -Omnibus Directive ή Enforcement and
Modernisation Directive 894
ΙΙΙ. Νομοθεσία Προστασίας Καταναλωτή ή Ανταγωνισμός; - Ορισμένες
Εκτιμήσεις 897
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ
Πού οδεύει το Δίκαιο Ανταγωνισμού;
Ι. Οικονομική/Τεχνολογική/Συμπεριφορική Προσέγγιση
(Economic/Technological/Behavioural approach) 901
II. Πολυκεντρική θεώρηση (Multi Value Approach) 903
Α. Hipster Antitrust 903
Β. Η Δικαιοσύνη (fairness) ως Στόχος του Δικαίου του Ανταγωνισμού 910
Γ. Προσωπικά Δεδομένα και Ανταγωνισμός 917
Δ. Βιώσιμη Ανάπτυξη και Ανταγωνισμός 922
1. Πρωτοβουλίες Αρχών Ανταγωνισμού και ΕΕ 924
2. Πρακτική της Ολλανδικής Αρχής (ACM) 930
3. Βιωσιμότητα και Συγκεντρώσεις 932
4. Πόρισμα 935
Ε. Δίκαιο Ανταγωνισμού και Δημοκρατία 935
1. Δημοκρατία και Αντιμονοπωλιακός Νόμος 93 6
2. Προσωπικά Δεδομένα και Ατομικά Δικαιώματα 938
3. Δικαίωμα Αυτοδιάθεσης και Καπιταλισμός της Επιτήρησης
(Surveillance Capitalism) 939
ΙIΙ. Ανταγωνισμός και Καινοτομία. Έννοιες Συγκλίνουσες ή Αντίθετες; 94 1
Α. Ανταγωνισμός και Καινοτομία 94 1
1. Μετρώντας τον ανταγωνισμό και την καινοτομία 941
α. Schumpeter 94 3
β. Arrow 943
γ. Aghion 94 4
δ. Motta-Shapiro 94 5
XXXIII
Β. Διαφορετικές Μορφές Καινοτομίας 945
1. Καταστροφική εναντίον βιώσιμης καινοτομίας (Disruptive versus
sustaining innovation) 945
2. Ανταγωνισμός για την αγορά εναντίον ανταγωνισμού στην αγορά
(Competition for the Market vs Competition in the Market) 946
3. Πόρισμα 947
ΙV. Ορθή Δοσολογία Ρύθμισης και Ανταγωνισμού 948
Επίλογος
Α. Παραδοσιακό δίκαιο ανταγωνισμού και ψηφιακή οικονομία 953
Β. Bespoke Antitrust 957
Γ. Δραστική παρέμβαση ή laissez faire; 959
Δ. Ex ante ή Ex post. Ποια είναι η βέλτιστη λύση; 961
Ε. Η μέση οδός – Ήπια ρύθμιση, όχι Κηδεμονισμός στην εφαρμογή
του ανταγωνισμού 964
Στ. Συμπεριφορική προσέγγιση με νέες θεωρίες βλάβης και τα όριά της 968
Z. Εν κατακλείδι - Αναστοχασμός 971
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ι. Ελληνική 975
ΙΙ. Ξενόγλωσση 986
KEY REPORTS AND STUDIES 1047
BLOGS 1059
LINKS 1066
ΛΗΜΜΑΤΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 1069
Σελ. 1
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
1 Η τέταρτη Βιομηχανική Επανάσταση (4.0) έχει καλλιεργήσει μεγάλες προσδοκίες. Διακρίνεται από πρωτοφανή ταχύτητα σε τεχνολογικές καινοτομίες όπως η Τεχνητή Νοημοσύνη (Artificial Intelligence), η Μηχανική Μάθηση (Machine Learning), το Διαδίκτυο των Πραγμάτων (Internet of Things) αλλά και το Διαδίκτυο των Σκέψεων και η Τεχνολογία Blockchain, επιτρέποντας τη μαζική ψηφιοποίηση και τη διασύνδεση. Ο ΟΟΣΑ έχει χαρακτηρίσει την ψηφιοποίηση (digitization) και τη διασύνδεση (interconnection) ως τους δύο τεχνολογικούς πυλώνες που οδηγούν στον ψηφιακό μετασχηματισμό των ανθρώπινων κοινωνιών. Ο μεγάλος ψηφιακός μετασχηματισμός της κοινωνίας και της οικονομίας βασίζεται σε ταχείες και disruptive καινοτομίες, οι οποίες δεν έχουν πλέον εθνικό, αλλά παγκόσμιο χαρακτήρα. Η μεγάλη ψηφιακή μεταρρύθμιση (great digital transformation), αν παραφράσουμε τη ρήση του Karl Polanyi για τη μεγάλη βιομηχανική επανάσταση, μεταφέροντάς τη στον 21ο αιώνα, έχει δημιουργήσει μια διαφορετική και νέα “market society” και μάλιστα ψηφιακή, όπου νέοι κανόνες κατανάλωσης, νέοι κανόνες παραγωγής, νέοι θεσμοί, νέα επιχειρηματικά μοντέλα και νέες ατομικές διαδράσεις έχουν αναπτυχθεί. Μάλιστα, οι μεγάλες τεχνολογικές επιχειρήσεις οραματίζονται το «Μετασύμπαν», στο οποίο οι άνθρωποι υπό τη μορφή ψηφιακών ομοιωμάτων (avatar) συμμετέχουν σε μια εικονική και επαυξημένη επανειλημμένη πραγματικότητα τόσο για διασκέδαση όσο και για διενέργεια συναλλαγών. Πλην όμως, κατ’ επανάληψη έχουν επισημανθεί οι εγγενείς κίνδυνοι των ραγδαίων τεχνολογικών εξελίξεων. H ψηφιοποίηση ενεργοποιεί την εξαγωγή δεδομένων (datafication), η οποία μπορεί να θεωρηθεί ως ο τρίτος τεχνολογικός πυλώνας, που οδηγεί στον ψηφιακό μετασχηματισμό, επιτρέποντας την εξαγωγή της αξίας από μεγάλα σύνολα δεδομένων μέσω της αποθήκευσης, της επεξεργασίας και, συχνά, της αναγωγής τους σε συμπεριφορικά μοντέλα (patterns). Η ψηφιοποίηση, η διασύνδεση και η εξαγωγή δε
Σελ. 2
δομένων οδηγούν σε εκτεταμένα επιχειρηματικά μοντέλα που βασίζονται σε δεδομένα. Βέβαια και η Πέμπτη Βιομηχανική Επανάσταση (5.0), η οποία εξελίσσει την Τέταρτη με τεχνολογίες 5G και έντονη συνεργασία ανθρώπων με τεχνητή νοημοσύνη, ερείδεται επίσης στα δεδομένα και στην αξιοποίησή τους .
2 Ο Frederic Jenny επισήμανε στο εισαγωγικό σημείωμα σε Έκθεση του ΟΟΣΑ (2018): «Η ψηφιοποίηση της οικονομίας έχει επέλθει σε διαφορετικά «κύματα». Το πρώτο κύμα περιλάμβανε τη λειτουργία του ίδιου του internet, μέσω του οποίου η αγορά προϊόντων και (ψηφιακών) υπηρεσιών μετακινήθηκε στο διαδικτυακό περιβάλλον και στην πώληση μέσω online stores, έναντι των φυσικών καταστημάτων. Το δεύτερο ήταν η εμφάνιση των διαδικτυακών πλατφορμών, οι οποίες συγκεντρώνουν, αναζητούν, αξιολογούν και κατατάσσουν τους χρήστες σε διάφορες κατηγορίες προϊόντων και πωλητών. Για τον σκοπό αυτό οι πλατφόρμες επιστρατεύουν δύο ή περισσότερες ομάδες χρηστών, οι οποίοι επιλέγουν και αξιολογούν θετικά την πλατφόρμα όχι τόσο για την ποιότητα της υπηρεσίας την οποία προσφέρει, όσο για την παρουσία των υπόλοιπων χρηστών σε αυτήν. Επί του παρόντος, επισημαίνει, βρισκόμαστε εν αναμονή του τρίτου κύματος, το οποίο θα περιλαμβάνει την ευθεία και άμεση μεταφορά όχι μόνο πληροφοριών και άρα «αντιγράφων», αλλά αξίας, με τη μορφή μοναδικών ψηφιακών προϊόντων και υπηρεσιών διά μέσου του διαδικτύου».
3 Η ψηφιακή οικονομία χαρακτηρίζεται από δραστική καινοτομία, χρήση υψηλής τεχνολογίας και ραγδαία ανάπτυξη. Αν και τα χαρακτηριστικά αυτά ενδεχομένως αποτυπώνουν μια κοινωνική αντίληψη της σύγχρονης ψηφιακής οικονομίας, δεν αρκούν για να αντιληφθεί κανείς την περιπλοκότητά τους και τις προκλήσεις που επιφέρουν σε πολλαπλά επίπεδα, οικονομικά, πολιτικά, νομικά και εντέλει ρυθμιστικά. Η ψηφιακή οικονομία βασίζεται σε ψηφιακές τεχνολογίες που, συνοπτικά, εστιάζουν στην επικοινωνία μέσω της ανταλλαγής πληροφοριών και δεδομένων μεταξύ των παραγόντων που τη δομούν. Επιπλέον αναφέρεται και ως «οικονομία του διαδικτύου», επειδή πολλοί πάροχοι ψηφιακών υπηρεσιών χρησιμοποιούν το διαδίκτυο για την παροχή τους στους τελικούς χρήστες.
4 Η Google, για παράδειγμα, λόγω της εξαγωγής δεδομένων, έχει επεκταθεί από την αρχική της δραστηριοποίηση σε μηχανές αναζήτησης, σε άλλους επιχειρηματικούς τομείς που περιλαμβάνουν από τα λειτουργικά συστήματα (software), το hardware και την οικιακή τεχνολογία μέχρι την τηλεπικοινωνιακή υποδομή και τα αυτόνομα οχήματα και πέτυ-
Σελ. 3
χε «όπου ο Genghis Khan, ο κομμουνισμός και η Εσπεράντο απέτυχαν: «Κυριαρχεί στον Κόσμο» (it dominates the globe)».
5 Γενικότερα, οι μηχανές αναζήτησης (όπως κατεξοχήν η Google) και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (π.χ. το Facebook) διαδραματίζουν σημαίνοντα ρόλο στη χρήση του Διαδικτύου και τη διαχείριση πάσης φύσεως δεδομένων των χρηστών, γι' αυτό άλλωστε τον λόγο θεωρούνται ενίοτε ως οι «ρυθμιστές πρόσβασης» (information gatekeepers) του Διαδικτύου. Κατά τους neo-structuralists, οι οποίοι αντλούν έμπνευση από τον Δικαστή του Ανωτάτου Δικαστηρίου των ΗΠΑ, Louis Brandeis, οι τεχνολογικά ισχυρές επιχειρήσεις είναι οι “robber barons of the digital age”. Μάλιστα υποστηρίζουν ότι οι τεχνολογικές εταιρείες κατέχουν δομική δεσπόζουσα θέση (Structural dominance). Αναφορικά με τους ιστότοπους κοινωνικής δικτύωσης όπως το Facebook, το LinkedIn, το Instagram και το Twitter, υποστηρίζεται περαιτέρω ότι είναι πληροφοριακά μονοπώλια, (information monopolies), που πρέπει να ρυθμιστούν όπως οι δημόσιες επιχειρήσεις κοινής ωφέλειας, διότι απειλούν πρωτίστως τη δημοκρατία σε διάφορα επίπεδα. Δεν αμφισβητεί κανείς ότι το Facebook και η Google είναι οι άρχοντες του Κυβερνοχώρου (sovereigns of cyberspace). Το ίδιο ισχύει και για ψηφιακές πλατφόρμες όπως η Amazon και η Apple. Οι Google (Alphabet), Amazon, Facebook (νυν Meta), Apple και Microsoft συχνά αποκαλούνται στη βιβλιογραφία και ως GAFAM ή FAANGs (Facebook, Amazon, Apple, Netflix, Google) ή πρόσφατα MAMAA, δηλαδή Meta, Amazon,
Σελ. 4
Microsoft, Apple, Alphabet (μητρική της Google). Ή απλά αποκαλούνται “Big Techs“ ή "Tech Giants".
6 Δεδομένης της βαρύτητας των υπηρεσιών που παρέχουν, προκύπτει το ερώτημα αν πρέπει να αντιμετωπιστούν κατά το πρότυπο των Υπηρεσιών Κοινής Ωφελείας ή Υπηρεσιών Γενικού Οικονομικού Συμφέροντος κατά τα άρθρα 106-107 ΣΛΕΕ, και ως εκ τούτου να εφαρμοστούν τόσο η αρχή της ουδετερότητας ως οιονεί ειδική νομική υποχρέωση βαρύνουσα τους ιστοτόπους αυτούς, όσο και η υποχρέωση παροχής ισότιμης πρόσβασης στα συλλεγόμενα δεδομένα (και τούτο ανεξαρτήτως του αν πληρούνται ή όχι οι όροι της βασικής διευκόλυνσης και ασχέτως αν υπάρχει κατάχρηση δεσπόζουσας θέσης). Τίθεται επίσης το ερώτημα αν αρκεί το δίκαιο του ανταγωνισμού να επέμβει κατασταλτικά σε μεμονωμένες συμπεριφορές ή απαιτούνται επιπλέον ρυθμίσεις.
7 Η αντίληψη ότι «το μεγάλο μέγεθος δεν είναι κακό» (“big is not bad”) είναι μια καθιερωμένη αρχή της πολιτικής ανταγωνισμού. Το μέγεθος μιας επιχείρησης μπορεί να είναι αποτέλεσμα της καινοτομίας, ενός νέου επιχειρηματικού μοντέλου ή απλώς πιο αποτελεσματικών λειτουργιών. Με άλλα λόγια, μπορεί να είναι η ανταμοιβή για τον επιθετικό ανταγωνισμό - κάτι που είναι ευεργετικό για τους καταναλωτές και την οικονομική παραγωγικότητα ευρύτερα. Ωστόσο, η πολιτική ανταγωνισμού έχει εντοπίσει ορισμένες στρατηγικές που μπορούν να χρησιμοποιηθούν από κυρίαρχες επιχειρήσεις σε μια αγορά προκειμένου να ενισχύσουν ή να προστατεύσουν την εμβέλειά τους. Σε αντίθεση με την καινοτομία, για παράδειγμα, αυτές οι στρατηγικές μπορούν να βλάψουν τους καταναλωτές και να οδηγήσουν σε ευρύτερη οικονομική ζημία.
8 Η πιθανότητα εμφάνισης αυτών των στρατηγικών στις ψηφιακές αγορές έχει καταστεί σημαντική πηγή ανησυχίας, πράγμα που έχει ωθήσει πολλές Αρχές να διεξαγάγουν σχετικές έρευνες. Για παράδειγμα, τριάντα (30) από τους τριάντα εννέα (39) εκπροσώπους Αρχών, που ανταποκρίθηκαν σε έρευνα του Διεθνούς Δικτύου Ανταγωνισμού (ICN), η οποία διεξήχθη το 2020, ανέφεραν ότι έχουν διενεργήσει έρευνα κατάχρησης δεσπόζουσας θέσης σε ψηφιακές αγορές και δεκαεπτά (17) από αυτούς ότι έχουν προχωρήσει σε μέτρα επιβολής. Υπάρχει δε έντονη συζήτηση στη θεωρία κατά πόσο το Δίκαιο με τα εργαλεία του είναι επαρκές ώστε να επέμβει στις αγορές της ψηφιακής οικονομίας ή αν η μόνη λύση για την αντιμετώπιση παράνομων πρακτικών είναι ο διαχωρισμός (ιδιοκτησιακός ή λειτουργικός) ή το δίκαιο του ανταγωνισμού των μεγάλων πλατφορμών.
Σελ. 5
9 Κατά τη γνώμη μας, ο τρόπος που λειτουργούν οι μεγάλες ψηφιακές πλατφόρμες, όπως ενδεικτικά οι Google/Facebook/Amazon, θέτει πολλές φορές περισσότερες ερωτήσεις απ’ όσες απαντήσεις βρίσκονται στο δίκαιο του ανταγωνισμού. Ενίοτε παρατηρείται ιδιαίτερη ανησυχία της ευρωπαϊκής νομοθεσίας στον τομέα αυτό, όπως όμως αντιτείνεται: «Η Ευρώπη έχει δίκιο να ανησυχεί που δεν διαθέτει μεγάλες ψηφιακές πλατφόρμες. Αλλά η καταστροφή της Google ή της Facebook δεν αποτελεί λύση στο δίκαιο του ανταγωνισμού».
10 Πέραν όμως των μεγάλων πλατφορμών, υπάρχουν και άλλες μικρότερης εμβέλειας, διπλής όψεως πλατφόρμες, όπως οι Uber και eBay. Τίθεται δε το ερώτημα, αν πρέπει να τεθούν κανόνες και σε αυτές τις πλατφόρμες και αν νέες αναφυόμενες θεωρίες βλάβης, όπως η απαγόρευση της αυτοπροτιμησιακής συμπεριφοράς μπορούν να εφαρμοστούν και σε αυτές. Επίσης, προς διερεύνηση είναι και το ερώτημα αν και στις επιχειρήσεις εκτός ψηφιακής αγοράς, στις λεγόμενες brick και mortar, πρέπει να ισχύσουν οι ίδιοι κανόνες. Πολλές φορές μπορεί τα αποτελέσματα να είναι δυσμενέστερα στις τελευταίες, επειδή, αν η εταιρεία WalMart εφαρμόζει self-preferencing στις δικές της μάρκες, ο καταναλωτής θα πρέπει να πάρει αυτοκίνητο για να πάει στον προτεινόμενο έμπορο, ενώ αν η Amazon κάνει κάτι τέτοιο, με ένα click μπορεί να πάει ο καταναλωτής σε άλλο προμηθευτή.
11 Τα ερωτήματα πολλά. Και εκκινούμε την περιήγηση γύρω από τους βασικούς παίκτες της ψηφιακής οικονομίας, τις πλατφόρμες, ήτοι την Google, την Amazon, τη Facebook (νυν Meta), την Apple και τη Microsoft, εστιάζουμε στις υπηρεσίες που προσφέρουν οι ψηφιακές πλατφόρμες και οι οποίες συνίστανται σε μηχανές αναζήτησης (Google, Bing, Yahoo, DuckDuckGo), επιγραμμικές αγορές/marketplaces (eBay, Booking.com, Amazon), υπηρεσίες διαμοιρασμού βίντεο (Vimeo, YouTube), μουσικής και video-streaming (Spotify, Netflix, Streameo, Cinobo), κοινωνικά δίκτυα (Facebook, Twitter, Instagram, LinkedIn), πλατφόρμες της συνεργατικής οικονομίας (AirBnB, Uber, BlaBlaCar) και προχωρούμε στα δεδομένα, στους αλγόριθμους και την τεχνολογία blockchain που χαρακτηρίζουν όλη την ψηφιακή αγορά.
12 Πώς μπορεί η νομοθεσία περί ανταγωνισμού να προστατεύσει τους καταναλωτές; Πώς θα μπορούσε να διασφαλίσει ότι η ψηφιοποίηση της αγοράς αποδίδει σε ένα ανταγωνιστικό περιβάλλον; Η εκτόπιση του «αόρατου χεριού» της αγοράς, όπως το χαρακτήριζε ο Άνταμ Σμιθ από το «ψηφιακό χέρι» προαναγγέλλει μία αλλαγή που απαιτεί από το δίκαιο του ανταγωνισμού να αναπροσαρμόσει τους στόχους του και από τις Αρχές Ανταγωνισμού να αναπροσαρμόσουν τις αντιλήψεις τους, την προσέγγιση των αγορών και ίσως και την ενδεχόμενη παρέμβασή τους.
13 Δεν είναι τυχαίο ότι πληθώρα ερευνών για τον ανταγωνισμό στην ψηφιακή οικονομία έχουν λάβει χώρα σε διεθνές επίπεδο, με κυριότερες και πιο αντιπροσωπευτικές την Έκθεση των Crémer/de Montjoye/ Schweitzer, προς την Ευρωπαϊκή Επιτροπή με τίτλο “Competition Policy for the Digital Era” (2019), την έκθεση Furman της British Digital
Σελ. 6
Competition Experts Panel (2019), την έκθεση της CMA -Task Force για την Ψηφιακή Οικονομία, την έρευνα της Αρχής Ανταγωνισμού στην Αυστραλία (ACCM, 2019 και 2022), την έκθεση Stigler στις ΗΠΑ (2019), την Κοινή Έκθεση της Ιταλικής Αρχής Ανταγωνισμού (AGCM), της Αρχής Ηλεκτρονικών Επικοινωνιών και της Αρχής Προστασίας Δεδομένων (2019). Επισημαίνεται στο σημείο αυτό και το Εγχειρίδιο του ΟΟΣΑ (2022) για την Πολιτική Ανταγωνισμού στην Ψηφιακή Εποχή με ορολογικές και νομικές κατευθύνσεις. Όπως επίσης δεν είναι τυχαίο ότι η ΕΕ έχει πλέον αποφασίσει την υιοθέτηση νέων ρυθμιστικών εργαλείων για την αντιμετώπιση των προκλήσεων στην ψηφιακή αγορά. Ξεκίνησε με το New Competition Tool και στη συνέχεια προέβη τον Δεκέμβριο του 2020 στην Πρόταση Κανονισμού για τις Ψηφιακές Υπηρεσίες (Digital Services Act-DSA) και στην Πρόταση Κανονισμού για τις Ψηφιακές Αγορές (Digital Markets Act-DMA). Η τελευταία (DMA) εγκρίθηκε (με μικρές τροποποιήσεις) από το Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο της ΕΕ την 24.3.2022, δημοσιεύθηκε δε στην Επισ. Εφημερίδα της ΕΕ την 12.10.2022 ως Κανονισμός (ΕΕ) 2022/1925 της 14.9.2022, για τις διεκδικήσιμες και δίκαιες αγορές, ενώ η DSΑ εγκρίθηκε από το Κοινοβούλιο την 5.7.2022 και δημοσιεύθηκε ως Κανονισμός (ΕΕ) 2022/2065 της 19.10.2022 σχετικά με την ενιαία αγορά ψηφιακών υπηρεσιών. Αντίστοιχα ρυθμιστικές πρωτοβουλίες διαπιστώνονται στο Ηνωμένο Βασίλειο με το σχέδιο της UK Pro Competition Regime (2021), όπου υιοθετήθηκε η έννοια της στρατηγικής θέσης στην αγορά (strategic market status) και στη Γερμανία με την εισαγωγή του νέου άρθρου
Σελ. 7
19α GWB (2021), για τις εταιρείες με εξέχουσα σημασία στις αγορές (Unternehmen mit überragender marktübergreifender Bedeutung/paramount significance for competition across the markets). Παρόλο που στη γερμανική έννομη τάξη ερίζεται αν η διάταξη του 19α του δικαίου ανταγωνισμού GWB, αποτελεί εν τοις πράγμασιν εργαλείο του ανταγωνισμού ή εργαλείο ρυθμιστικής πολιτικής ενταγμένο κατ’ επίφαση στο νόμο περί ελευθέρου ανταγωνισμού, η ανάγκη ρύθμισης των gatekeepers είναι εμφανής. Χρήζει ιδιαίτερης επισήμανσης περαιτέρω ότι ενώ μέχρι πρότινος οι πλατφόρμες ήταν στο απυρόβλητο στις ΗΠΑ, τον Ιούνιο του 2021 η Επιτροπή Νομικών Θεμάτων της Βουλής των Αντιπροσώπων υπέβαλε στο Κογκρέσο ένα νομοθετικό πακέτο (έξι νομοσχεδίων) με βασικό στόχο τη ρύθμιση των ζητημάτων της Big Tech τεχνολογίας. Δεν γνωρίζουμε αν τα ως άνω νομοσχέδια θα λάβουν πράγματι την μορφή του ψηφισθέντος νόμου, αλλά ακόμα κι αν ψηφιστούν, είναι αμφίβολη η εφαρμογή τους εν όψει του αμφίσημου ρόλου των αμερικανικών Δικαστηρίων που είναι κατά τεκμήριο συντηρητικά στην εφαρμογή του δικαίου. Στο Βέλγιο υιοθετήθηκε διάταξη περί κατάχρησης σχέσης οικονομικής εξάρτησης προκειμένου μεταξύ άλλων, να αντιμετωπιστούν οι προκλήσεις της ψηφιακής οικονομίας (2019). Αντίστοιχες διατάξεις υπάρχουν και στην Γαλλία, Ιταλία, Γερμανία και Ελλάδα, καθώς και στην Κορέα, Ιαπωνία και στην Ταϊβάν. Σημειώνεται έτι περαιτέρω και ο Νόμος για την Διαφάνεια και Δίκαιη Μεταχείριση στις Ψηφιακές Πλατφόρμες στην Ιαπωνία (Act on Improving Transparency and Fairness of Digital Platforms (TFDPA), o οποίος ψηφίστηκε την 27η Μαΐου 2020 και τέθηκε σε ισχύ στις 1.2.2021. Ο νόμος προβλέπει υποχρεώσεις διαφάνειας συγκεκριμένων ψηφιακών πλατφορμών (“specified digital platform providers”) προκειμένου να αποκαλύπτουν όρους και προϋποθέσεις, υποχρεώσεις διασφάλισης της δίκαιης μεταχείρισης στην εν γένει λειτουργία των πλατφορμών και υποχρεώσεις υποβολής ετήσιας έκθεσης για την λειτουργία τους καθώς και αυτοαξιολογήσεις. Το αρμόδιο Υπουργείο Οικονομίας, Εμπορίου και Βιομηχανίας (ΜΕΤΙ) επανεξετάζει την ετήσια αναφορά των ψηφιακών πλατφορμών με την συνδρομή ακαδημαικών, καταναλωτών και επιχειρηματικών χρηστών και δημοσιεύει τα σχετικά πορίσματα. Ακολούθως, και η Κορέα προέβη σε
Σελ. 8
ρύθμιση των ψηφιακών πλατφορμών το 2021 με την “App Store Act” (ή όπως συνηθίζεται, Νόμος Anti-Google) και εν συνεχεία με την “Act on Fair Intermediate Transactions on Online Platforms” (“Online Platform Act, 2022). Επιπλέον, στις 12.1.2023 η Αρχή Ανταγωνισμού της Κορέας (KFTC) δημοσίευσε Κατευθυντήριες Οδηγίες για την κατάχρηση δεσπόζουσας θέσης από διαδικτυακές πλατφόρμες. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στους περιορισμούς σε multihoming, σε πρακτικές αυτοπροτιμησιακής συμπεριφοράς, σε ρήτρες MFNs και σε πρακτικές δεσμοποίησης. Μια εξίσου σημαντική εξέλιξη αποτελεί αφενός μεν η ίδρυση Υπουργείου Ψηφιακών Υποθέσεων στην Ταιβάν στις 27.8.2022 (Taiwan’s Ministry of Digital Affairs-MoDA), αφετέρου δε το Σχέδιο Νόμου «Digital Intermediary Services Act» του Ιουνίου 2022 προκειμένου να επιτευχθεί μεγαλύτερη διαφάνεια και λογοδοσία των επιχειρήσεων τεχνολογίας. Το Εθνικό Συμβούλιο Επικοινωνιών της Ταιβάν (National Communications Council) πρότεινε το εν λόγω σχέδιο νόμου περί διαφάνειας των Big Tech, πλην όμως εν συνεχεία το απέσυρε προσωρινά για να επανέλθει με νεότερη πρόταση το αμέσως επόμενο διάστημα. Αλλά και η Ινδία υιοθέτησε νέους κανόνες για τις ψηφιακές πλατφόρμες ειδήσεων, τα κοινωνικά δίκτυα και τις πλατφόρμες OTT (Over the top media services- Netflix, Hotstar, Amazon Prime) σύμφωνα με τους Κανόνες της Τεχνολογίας των Πληροφοριών -Information Technology (Intermediary Guidelines και Digital Media Ethics Code) του 2021. Στην ουσία πρόκειται για υποχρεώσεις διαφάνειας, υιοθέτηση μέτρων αντιμετώπισης καταγγελιών και μέτρα αυτορρύθμισης. Εν όψει των ανωτέρω αντιλαμβάνεται κανείς ότι έχει αναγνωριστεί η αναγκαιότητα ρύθμισης της δραστηριότητας των ρυθμιστών πρόσβασης (gatekeepers) πλατφορμών πλέον σε διεθνές επίπεδο, δεδομένου ότι η δράση αυτών είναι δημοσίου συμφέροντος, λόγω της οικονομικής και κοινωνικής, αλλά αναμφίβολα και πολιτικής σημασίας που έχουν η συλλογή, η δυνατότητα αναζήτησης, αποθήκευσης και επεξεργασίας των δεδομένων των χρηστών αλλά και η ίδια η λειτουργία τους.
14 Η ίδια ανάγκη ρύθμισης ανακύπτει όμως και σε επίπεδο προστασίας καταναλωτή, τόσο από εκμεταλλευτικές και παρεμποδιστικές μορφές κατάχρησης δεσπόζουσας θέσης, όσο και από αθέμιτες πρακτικές στην ψηφιακή αγορά (π.χ. Omnibus Directive). H ψηφιακή κυριαρχία που βασίζεται σε δεδομένα και σε αποτελέσματα δικτύου, πλατφόρμες και πλεονέκτημα του πρώτου χρήστη, μπορεί να οδηγήσει σε εκμετάλλευση, χειραγώγηση και άνιση μεταχείριση μεταχείριση των καταναλωτών. Οι πλατφόρμες δεν επηρεάζουν μόνο την οικονομική αποδοτικότητα, αλλά επιπρόσθετα επηρεάζουν την ελευθερία στην έκφραση,
Σελ. 9
την ελευθερία να ακούγεται κανείς, την ελευθερία να εισέρχεται ή να μην εισέρχεται κανείς στη σφαίρα της ψηφιακής πληροφόρησης (infosphere). Πρόκειται για το λεγόμενο δίλημμα «της μη αποδοτικότητας των πλατφορμών (Platforms inefficiency dilemma), που οδηγεί με τη σειρά του στο δίλημμα του μη πλουραλισμού (platforms pluralism dilemma). Είναι γνωστό ότι τα επιχειρηματικά μοντέλα των εταιρειών τεχνολογίας μπορεί να επηρεάσουν την ίδια τη δημοκρατία, όπως έγινε με τη Ρωσική παρέμβαση στο δημοψήφισμα του 2016 για το Brexit ή την παρέμβαση στις προεδρικές εκλογές του 2016 στις ΗΠΑ.
15 Το σκάνδαλο Cambridge Analytica αποτελεί ένα κλασικό παράδειγμα παραπλάνησης του καταναλωτή στο πλαίσιο της «δωρεάν» επιλογής. Η Cambridge Analytica, μια εταιρεία ανάλυσης δεδομένων, απέκτησε πρόσβαση σε προσωπικά δεδομένα εκατομμυρίων χρηστών της Facebook (νυν Meta). Τα δεδομένα αποκτήθηκαν από τον ανεξάρτητο προγραμματιστή εφαρμογών Global Science Research (GSR). O GSR ανέπτυξε μια εφαρμογή κουίζ προσωπικότητας που εγκαταστάθηκε από περίπου 270.000 χρήστες της Facebook. Η εφαρμογή συλλέγει δεδομένα όχι μόνο από τους χρήστες αλλά και από τους φίλους τους, μέσω της δυνατότητας άδειας φίλων. Ως εκ τούτου, επηρεάστηκαν περίπου 87 εκατομμύρια χρήστες. Η συλλογή αυτών των δεδομένων επιτρέπεται από τους συμφωνημένους όρους μεταξύ της Facebook και της GSR, οι δε χρήστες με την εγκατάσταση της εφαρμογής έδωσαν και τη συγκατάθεσή τους βάσει της συμφωνίας τους με τη Facebook.
16 Η συγκατάθεση των χρηστών δικαίως αμφισβητήθηκε, δεδομένου ότι ουδέποτε έγινε αντιληπτό σε τι συμφώνησαν. Η πρόσβαση σε στοιχεία των φίλων των χρηστών τερματίστηκε το 2014 αλλά παραμένει άγνωστο πόσοι προγραμματιστές-αναλυτές έλαβαν τέτοια άδεια. O GSR διαβίβασε τα δεδομένα στην Cambridge Analytica, ενδεχομένως παραβιάζοντας τους επιμέρους όρους της συμφωνίας με τη Facebook. Ωστόσο, όπως έχει επισημανθεί, η Facebook δεν αξιοποίησε επαρκώς τη δύναμη που διαθέτει ως προς την παρακολούθηση και επιβολή του νόμου έναντι των προγραμματιστών. Σύμφωνα με την Daphne Keller «Η [Facebook] περισσότερο από οποιονδήποτε, θα μπορούσε να εντοπίσει το πρόβλημα νωρίτερα. Και ο γενικός σχεδιασμός απορρήτου των εφαρμογών Facebook αποτελεί μια ανοιχτή πρόσκληση για εξελίξεις όπως η συγκεκριμένη. Αυτό είναι ένα κλασικό παράδειγμα των κινδύνων που προκύπτουν όσον αφορά στην προστασία της ιδιωτικής ζωής και την κατάχρηση δικαιώματος».
17 Η στόχευση και ενδεχόμενη χειραγώγηση του καταναλωτή προκύπτει και από την έντονη διείσδυση της ψηφιακής διαφήμισης, που είναι πλέον η κορυφαία μορφή διαφήμισης
Σελ. 10
στις περισσότερες, αν όχι σε όλες, τις χώρες και προσφέρει στις επιχειρήσεις τη δυνατότητα να προσεγγίσουν μεμονωμένους καταναλωτές με ποικίλους τρόπους (θεμιτούς ή και αθέμιτους). Η αυξημένη πρόσβαση στο Διαδίκτυο και η εμφάνιση των κινητών τηλεφώνων άλλαξαν ριζικά την ικανότητα των διαφημιστών να προσεγγίζουν ένα ευρύ φάσμα καταναλωτών, σχεδόν οποιαδήποτε στιγμή της ημέρας και σε οποιοδήποτε πλαίσιο μέσω της ψηφιακής διαφήμισης. Επιπλέον, οι εξελίξεις στην τεχνητή νοημοσύνη (AI) και τη μηχανική εκμάθηση, σε συνδυασμό με την αποθήκευση προσωπικών δεδομένων που είναι διαθέσιμη στο διαδίκτυο, επέτρεψαν τη στοχευμένη διαφήμιση σε μεγάλη κλίμακα. Τέτοια διαφήμιση πραγματοποιείται ηλεκτρονικά σε πραγματικό χρόνο μέσω μιας σύνθετης αλυσίδας εφοδιασμού με πολλούς παράγοντες. Η ψηφιακή διαφήμιση είναι όλο και περισσότερο το επιχειρηματικό μοντέλο επιλογής στην ψηφιακή οικονομία, με πολλές επιχειρήσεις να παρέχουν υπηρεσίες μηδενικής τιμής στους καταναλωτές, με αντάλλαγμα την πρόσβαση στα δεδομένα τους, προκειμένου να τροφοδοτήσουν την πώληση στοχευμένων ψηφιακών διαφημίσεων. Οι Αρχές Ανταγωνισμού ανησυχούν όλο και περισσότερο για τον ανταγωνισμό στις αγορές ψηφιακών διαφημίσεων, με αρκετές πρόσφατες μελέτες αγοράς να επισημαίνουν μια σειρά πιθανών προβλημάτων ανταγωνισμού. Ειδικότερα, φαίνεται να αυξάνεται η συγκέντρωση, η ενοποίηση και η ολοκλήρωση της αγοράς σε πολλά επίπεδα της αλυσίδας εφοδιασμού. Για την αντιμετώπιση αυτών των ζητημάτων, εξετάζεται κατά πόσον πρέπει να εφαρμοστούν αυστηρότερα οι νόμοι περί ανταγωνισμού ή εάν απαιτούνται νέα εργαλεία ή κανονισμοί.
18 Οι διακρίσεις που αντιβαίνουν στην αρχή της διαδικτυακής ουδετερότητας (διακρίσεις αναζήτησης), οι στοχευμένες εκπτώσεις και η δυναμική τιμολόγηση έχουν προσελκύσει την προσοχή των Αρχών Ανταγωνισμού, αλλά την ίδια ώρα συνεχίζουν να πληρούν το πραγματικό αθέμιτης πρακτικής. Όπως το θέτει η Gal, η δύναμη λήψης αποφάσεων είναι σαν ένας μυς που πρέπει να ασκηθεί, αλλιώς οι αρνητικές εξωτερικές επιδράσεις μπορούν να επηρεάσουν τη λήψη αποφάσεων των καταναλωτών σε επιλογές ζωής. Αν μεταβιβάσουμε τις επιλογές για τον εαυτό μας σε έναν αλγόριθμο (algorithmic butlers, Alexa), πώς θα μπορέσουμε να διαμορφώσουμε την ταυτότητά μας;
Αλήθεια, είναι ορθό αυτό που γράφεται;
“That’s the p(rog)ress, baby! And there’s nothing you can do about it!”.
Σελ. 11
19 Ο ταχύς ρυθμός αλλαγής στην τεχνολογία και την οικονομική δομή του Διαδικτύου και στις συναφείς αγορές εγείρουν σημαντικά ερωτήματα πολιτικής ανταγωνισμού, όπως για παράδειγμα αν η εφαρμογή του δικαίου του ανταγωνισμού στην ψηφιακή αγορά μπορεί να προστατεύσει τους καταναλωτές, χωρίς να προκαλέσει βλάβη σε περίπλοκα επιχειρηματικά μοντέλα που χαρακτηρίζονται από καινοτομία, και τα οποία, πολλές φορές, δεν είναι πλήρως κατανοητά. Υποστηρίζεται ευρέως ότι η εφαρμογή του ανταγωνισμού στις ψηφιακές αγορές μπορεί να προκαλέσει επιπτώσεις με μεγάλο κόστος. Ο αντίλογος είναι ότι η εφαρμογή του δικαίου του ανταγωνισμού πάντα οδηγεί σε όφελος του καταναλωτή. Κάποια ενδιάμεση θεωρητική άποψη δέχεται ότι η εφαρμογή του δικαίου του ανταγωνισμού στις δυναμικές αγορές της ψηφιακής οικονομίας μπορεί να οδηγήσει σε θέματα υπερβολικής εφαρμογής του. Κατά την ίδια άποψη, το κόστος τέτοιων παρενεργειών είναι υψηλό, διότι η υπερβολική εφαρμογή θα μπορούσε να αποτρέψει τις επενδύσεις και την καινοτομία και ως εκ τούτου να προκύψουν ουσιαστικές και διαρκείς συνέπειες για την οικονομική ευημερία. Αντίθετα, η χαλαρή τήρησή του είναι πιο πιθανό να οδηγήσει σε βραχυπρόθεσμη βλάβη, την οποία θα διορθώσει όμως η ίδια η αγορά.
20 Λαμβάνοντας υπόψη τη μεγάλη πιθανότητα να υποπίπτουν οι Aντιμονοπωλιακές Aρχές σε λάθη υπερβολικής εφαρμογής μαζί με το σχετικά υψηλό κόστος αυτών των σφαλμάτων, καταλήγει κανείς εύλογα να υποστηρίξει είτε την περιορισμένη εφαρμογή του δικαίου του ανταγωνισμού στις ψηφιακές πλατφόρμες είτε, την ex ante ρύθμιση ως προτιμότερη επιλογή. Κατά την άποψή μας ο συνδυασμός και η ορθή δοσολογία μεταξύ της ex ante ρύθμισης και της ex post εφαρμογής του δικαίου του ανταγωνισμού ίσως δώσει και τα ιδανικά αποτελέσματα.
21Όλα τα ανωτέρω εντάσσονται στο πλαίσιο της διευρυμένης στάθμισης μεταξύ των ex ante και ex post προσεγγίσεων στην καινοτομία, μεταξύ δηλαδή της εύνοιας προς την επιχείρηση που έχει ήδη καινοτομήσει (και που είναι εύλογο στην ex ante θεώρηση να μπορεί να απολαύσει τους καρπούς της καινοτομίας της, ώστε να διατηρείται το κίνητρο όλων για δημιουργική προσπάθεια) και των ανταγωνιστών της, που δεν θέλουν να περιορίζεται η δική τους προσπάθεια από την ισχύ που αυτή η επιχείρηση έχει ήδη αποκτήσει, αλλά και των καταναλωτών, οι οποίοι μπαίνουν στο στόχαστρο πρακτικών (ενδεχόμενης) χειραγώγησης. Αυτή η δυσχερής στάθμιση είναι κεντρικό ζήτημα, τόσο του δικαίου της ρύθμισης όσο και του δικαίου του ελεύθερου και αθέμιτου ανταγωνισμού, αλλά και του δικαίου προστασίας του καταναλωτή.
Σελ. 13
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ
Η ΨΗΦΙΑΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΠO ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ
22 Στο Μέρος αυτό θα αναπτυχθούν δυο οικονομικές θεωρήσεις της ψηφιακής οικονομίας, αφενός η συμπεριφορική οικονομική και αν αυτή βρίσκει εφαρμογή στο δίκαιο του ανταγωνισμού, πλήρως ή περιορισμένως και αφετέρου η σκιαγράφηση των οικονομικών χαρακτηριστικών της ψηφιακής αγοράς.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ
Συμπεριφορική Οικονομική και Δίκαιο Ανταγωνισμού
23 Βασικός εκφραστής της συμπεριφορικής οικονομικής ανάλυσης του δικαίου (behavioral economic analysis of law, verhaltensökonomische Analyse des Rechts) είναι ο Cass Sunstein, καθηγητής (μεταξύ άλλων) στη Νομική Σχολή του Σικάγου. Σύμφωνα με τον Sunstein οι εργασίες των Kahneman, Tversky και Thaler θα πρέπει να είναι οικείες στους φοιτητές νομικής, όπως και οι εργασίες των οικονομολόγων (Coase και Williamson) για το κόστος των συναλλαγών.
24 Πράγματι, η συμπεριφορική οικονομική ανάλυση του δικαίου διαπνέει (πλέον) όλο το Ιδιωτικό Δίκαιο και κυρίως το δίκαιο των συμβάσεων, καθώς και το κληρονομικό και το
Σελ. 14
εμπράγματο δίκαιο, τις αδικοπραξίες, το δίκαιο της κεφαλαιαγοράς, το δίκαιο των εταιρειών, αλλά και το ποινικό δίκαιο. Η απαρχή όμως αφορούσε την αξιολόγηση του δικαίου προστασίας του καταναλωτή και δη των ρυθμίσεων εκείνων που περιορίζουν την ιδιωτική αυτονομία για το κοινό καλό.
25 Έχει παρατηρηθεί ετεροχρονισμένη συμπερίληψη των παραδοχών της συμπεριφορικής επιστήμης στον τομέα του δικαίου του ανταγωνισμού συγκριτικά με άλλους νομικούς κλάδους. Το πρώτο έγκυρο άρθρο το οποίο φαίνεται να υπογραμμίζει με ρητό τρόπο την σύνδεση του οικονομικού συμπεριφορισμού με το δίκαιο του Ελεύθερου Ανταγωνισμού, χρονολογείται το 2002. Ο πρώτος ο οποίος εισήγαγε τις έννοιες αυτές στον χώρο του αντιμονοπωλιακού δικαίου ήταν ο Avishalom Tor το 2002.
26 Ερευνητέα εν προκειμένω είναι η δυνατότητα εφαρμογής των διδαγμάτων της Συμπεριφορικής Οικονομικής στο πεδίο του δικαίου του ανταγωνισμού. Θα διαπιστωθεί ότι από συστηματικής άποψης, ο Συμπεριφορικός Ανταγωνισμός συνιστά μια υποκατηγορία του Νομικο-οικονομικού Συμπεριφορισμού και βρίσκει ιδιαίτερη εφαρμογή στην ψηφιακή οικονομία.
Ι. Ο Οικονομικός Συμπεριφορισμός υπό το πρίσμα του Δικαίου του Ανταγωνισμού
Α. Συμπεριφορική Οικονομική vs Οικονομική Αποτελεσματικότητα στο δίκαιο του Ελεύθερου Ανταγωνισμού
27 Σύμφωνα με τον οικονομικό συμπεριφορισμό, ο άνθρωπος δεν μπορεί να νοηθεί ως ένα σταθερό και απόλυτα συνεπές υποκείμενο, το οποίο διαμορφώνει τις καταναλωτικές του επιλογές αποκλειστικά με στόχο τη μεγιστοποίηση της χρησιμότητάς τους. Αντίθετα, φέρει το βάρος (ακόμα και το οικονομικό) της παρέμβασης για την καταστολή των αθέμιτων συ-
Σελ. 15
μπεριφορών. Ακόμη, είναι άξιο αναφοράς, κατά τη θεωρία αυτή, ότι οι καταναλωτές συχνά στερούνται της απαιτούμενης θέλησης και καταλήγουν σε μη ορθολογικά συμπεράσματα. Η ανθρώπινη συμπεριφορά υπόκειται σε επινοημένες αυταπάτες (Heuristic fallacies). Ακόμη και εάν μπορούσε να υπάρξει ένα συμπαγές σύστημα προτιμήσεων, οι τελικά διαμορφωμένες καταναλωτικές επιλογές δεν σημαίνει απαραίτητα ότι θα τις αντανακλούσαν.
28 Βάση για την ανάπτυξη του επιστημονικού αυτού κλάδου αποτέλεσαν μελέτες ψυχολόγων όπως ο Daniel Kahnehman και οικονομολόγων όπως ο Richard Thaler με αντικείμενο έρευνας την ανθρώπινη συμπεριφορά κατά τη λήψη αποφάσεων με οικονομικό περιεχόμενο. Ωστόσο, τα θεμέλια είχαν ήδη τεθεί από τα μέσα της δεκαετίας του 1950, όταν ο Herbert Simon ανέπτυξε τη θεωρία της περιορισμένης ορθολογικότητας (bounded rationality) για συμπεριφορές που αποκλίνουν από το μοντέλο του ορθολογικού επενδυτή, επιδιώκοντας να φέρει σε συμφωνία απόψεις από την επιστήμη της ψυχολογίας με το μοντέλο αυτό. Η έρευνα συνεχίστηκε από τον Daniel Kahneman, ο οποίος απέδειξε σε μία σειρά μελετών με τον Amos Tversky επί τη βάσει μεθόδων προερχόμενων από την επιστήμη της ψυχολογίας ότι οι αποφάσεις στην οικονομία δεν λαμβάνονται πάντοτε ορθολογικά και με γνώμονα τη μεγιστοποίηση της προσωπικής ευημερίας, αλλά υφίστανται συμπεριφορές οι οποίες εμφανίζουν ελάχιστα κοινά σημεία με το πρότυπο του ορθολογικού επενδυτή, όπως επιλεκτική πρόσληψη πληροφοριών ή υπερεκτίμηση των ιδίων ικανοτήτων, και για τις οποίες καθιερώθηκε ο όρος biases ή Verhaltensanomalien.
29Σύμφωνα με τα πορίσματα της συμπεριφορικής οικονομικής, διαπιστώνεται ένα τριπλό επίπεδο ανορθολογικής συμπεριφοράς: 1) οι άνθρωποι δρουν περιορισμένα ορθολογικά (bounded rationality), 2) επιδεικνύουν περιορισμένο αυτοέλεγχο (bounded self-control), και 3) ενεργούν με περιορισμένη ιδιοτέλεια (bounded self interest). Η bounded rationality σημαίνει ότι οι άνθρωποι δεν συγκεντρώνουν ούτε αξιολογούν συνεχώς τη σχετική πληροφόρηση και δεν βασίζονται σε αυτήν όταν αποφασίζουν. Η bounded willpower είναι η γνώση ότι μια συγκεκριμένη συμπεριφορά μπορεί να είναι αντίθετη στο ίδιο συμφέρον, αλλά παρόλα ταύτα αυτό δεν επηρεάζει την απόφαση, ενώ η bounded self interest σημαίνει ότι η επαύξηση του κέρδους δεν υπερτερεί πάντα των άλλων κοινωνικών αγαθών. Το πρότυπο του homo economicus δεν γίνεται πλέον αποδεκτό. Οι άνθρωποι επηρεάζονται και λαμβάνουν αποφάσεις επηρεαζόμενοι από το ένστικτο και από παρορμήσεις, από συναισθήματα θετικά, όπως η αγάπη, η γενναιοδωρία ή αρνητικά, όπως
Σελ. 16
το μίσος, ο εγωισμός με βραχυπρόθεσμο ορίζοντα, αγνοώντας τις μακροπρόθεσμες συνέπειες μιας πράξεως. Η σημασία αυτών των αποκλίσεων από την ορθολογική συμπεριφορά είναι κεφαλαιώδους σημασίας για το δίκαιο του ανταγωνισμού.
30 Η συμπεριφορική οικονομική, όμως, έρχεται σε αντίθεση με την οικονομική προσέγγιση (economic approach) στο δίκαιο του ελευθέρου ανταγωνισμού. Η οικονομική προσέγγιση αποτέλεσε τη μεγαλύτερη αλλαγή των τελευταίων δεκαετιών στο δίκαιο του Ελεύθερου Ανταγωνισμού, η οποία επήλθε τη δεκαετία του ’70, μέσω της εδραίωσης των θέσεων της Σχολής του Σικάγου στο πεδίο του Αντιμονοπωλιακού Δικαίου. Η Σχολή του Σικάγου έθεσε το κριτήριο της αποτελεσματικότητας στον πυρήνα της αντιμονοπωλιακής νομοθεσίας απορρίπτοντας με αυτό τον τρόπο τις παραδοσιακές έννοιες οι οποίες προστάτευαν την ανταγωνιστική διαδικασία αυτή καθαυτή ή ενθάρρυναν άλλους στόχους της νομοθεσίας πλην της αποτελεσματικότητας. Κατά συνέπεια, η παλαιότερη προσέγγιση που επικεντρωνόταν στη μορφή και την τυπολογία των αντιανταγωνιστικών συμπεριφορών αντικαταστάθηκε από μία νέα προσέγγιση, η οποία βασίζεται στις επιπτώσεις των επίμαχων συμπεριφορών στην αποτελεσματικότητά τους (effect-based approach). Στο ευρωπαϊκό δίκαιο του ελευθέρου ανταγωνισμού η προσέγγιση αυτή ονομάστηκε “more economic approach”. Η νεότερη προσέγγιση βασίζεται στο δεδομένο ότι οι συμμετέχοντες στην ανταγωνιστική διαδικασία συμπεριφέρονται κατά τρόπο ορθολογικό. Αυτό είχε ως συνέπεια την υιοθέτηση μιας πιο επιεικούς πολιτικής ανταγωνισμού, χαρακτηριστικά τα οποία αντανακλώνται ιδιαίτερα στο πεδίο των κάθετων συμφωνιών και της κατάχρησης δεσπόζουσας θέσης. Η επιρροή της θεωρίας της Σχολής του Σικάγου είναι εμφανής όχι μόνο σε ευρωπαϊκό επίπεδο αλλά και παγκοσμίως.
31 Η μεγάλη επιτυχία της Σχολής του Σικάγου βασίζεται στη συμφωνία της πολιτικής του ανταγωνισμού με τα παραδεδεγμένα πορίσματα της οικονομικής θεωρίας. Με αυτό τον τρόπο αναπτύχθηκε μια συνεπής σχέση ανάμεσα στη νομική και την οικονομική επιστήμη. Ωστό-
Σελ. 17
σο παρά την αναντίρρητη συμβολή, το βασικό μειονέκτημα της νέας προσέγγισης οφείλεται στην εσφαλμένη εστίασή της σε θεωρητικά οικονομικά μοντέλα, τα οποία στην πράξη δεν μπορούν να βρουν ανταπόκριση στις πραγματικές συνθήκες της αγοράς. Η απόσταση αυτή που δημιουργείται καθιστά αναγκαίο τον επαναπροσδιορισμό της «πιο οικονομικής προσέγγισης» μέσω της υιοθέτησης μιας περισσότερο «ρεαλιστικής προσέγγισης» (more realistic approach). Υπό αυτό το πρίσμα η επιστήμη της συμπεριφορικής οικονομικής εν γένει και πιο συγκεκριμένα ο νομικός και οικονομικός συμπεριφορισμός φαίνονται αρκετά υποσχόμενοι για τη διόρθωση των σφαλμάτων της υφιστάμενης προσέγγισης. Τα στείρα θεωρητικά πρότυπα που ακολουθούνται αντικαθίστανται από τα εμπειρικά διδάγματα και τις περιγραφές της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Το νέο πεδίο που ανοίγεται μέσω αυτής της επαναπροσέγγισης φαίνεται πρόσφορο για την επίτευξη μεγαλύτερης συμφωνίας μεταξύ του δικαίου του ανταγωνισμού με τις πρότυπες παραδοχές της βιομηχανικής οργάνωσης αλλά και των λοιπών κλάδων της συμπεριφορικής επιστήμης.
32 Ωστόσο, παρά την αυξανόμενη σημασία που δίνεται στη σύνδεση αυτή, δεν μπορεί ακόμα να χρησιμοποιηθεί η οικονομική συμπεριφορική ως ένα εγκεκριμένο εργαλείο ανάλυσης της νομικής πρακτικής. Ελλείπει η θεσμική αναγνώριση, όμως δεν χωρεί αμφιβολία ότι το πρότυπο του ανθρώπου που χαρακτηρίζεται από ορθολογισμό, εγωισμό και την τάση για μεγιστοποίηση της αποτελεσματικότητας τείνει να υποχωρεί στα εμπειρικά διδάγματα του οικονομικού συμπεριφορισμού.
Β. Η Συμπεριφορά των Καταναλωτών και των Επιχειρήσεων
33 Τα ευρήματα της επιστήμης του οικονομικού συμπεριφορισμού είναι αρκετά περιορισμένα, στον βαθμό που επικεντρώνονται κυρίαρχα στην ανάλυση της καταναλωτικής συμπεριφοράς και όχι στη συμπεριφορά των επιχειρήσεων. Δημιουργείται λόγω αυτής της αναντιστοιχίας μία σχετική ασυμμετρία ανάμεσα στους καταναλωτές και τις επιχειρήσεις. Οι επιχειρήσεις εκτιμάται ότι ενεργούν με απόλυτο ορθολογισμό, θέτοντας ως βασικό γνώμονα της πολιτικής που ακολουθούν τη μεγιστοποίηση του κέρδους τους. Θεωρείται ότι ενεργούν με απόλυτο ορθολογισμό καθώς λόγω των συνεχών συναλλαγών που πραγματοποιούν έχουν αυτόματα και τη δυνατότητα να διορθώνουν οποιοδήποτε σφάλμα ανακύπτει από τη συμπεριφορά τους, δυνατότητα που δεν μπορεί να επικαλεστεί κανείς και για τους καταναλωτές. Οι επιχειρήσεις που δεν μπορούν να απαλλαγούν από τις γνωσια-
Σελ. 18
κές προκαταλήψεις καταλήγουν να αποβάλλονται από την αγορά, δεδομένου ότι δεν μπορούν να υπερσκελίσουν τις ανταγωνίστριες επιχειρήσεις που ενεργούν βάσει αυστηρού επαγγελματισμού. Ωστόσο, η λογική αυτή αφετηρία έχει επικριθεί έντονα καθώς εμπειρικές μελέτες δείχνουν ότι ακόμα και οι επιχειρήσεις είναι ευάλωτες στην ανάπτυξη γνωσιακών προκαταλήψεων. Η διαπίστωση αυτή είναι εύλογη στον βαθμό που οι επιχειρήσεις αποτελούν πολυσχιδείς ενώσεις, η συμπεριφορά των οποίων ερείδεται στην ατομική βούληση και συμπεριφορά των διευθυντικών τους στελεχών και λοιπών εργαζομένων. Ως ανθρώπινες υπάρξεις τα εταιρικά στελέχη βρίσκονται συχνά εκτεθειμένα και επιρρεπή σε αρνητικά συναισθήματα. Ως τέτοια μπορούν να νοηθούν η πίεση που ασκείται από τον όμιλο και ο φόβος της απομάκρυνσης από τη διοίκηση της εταιρείας, τα οποία κρίνονται ικανά να επηρεάσουν τις επιχειρηματικές αποφάσεις. Έχει αποδειχθεί ότι η φιλική σύνδεση μεταξύ στελεχών ανταγωνιστριών εταιρειών λειτουργεί προωθητικά για την ανάπτυξη και σταθεροποίηση των συμπαιγνιακών συμπεριφορών. Επιπλέον, το αίσθημα της απειλής για την επιβολή κυρωτικών μέτρων σε περίπτωση απόκλισης εκ της συμπαιγνιακής πολιτικής λειτουργεί εξίσου αποτελεσματικά για τη διατήρηση της συμπαιγνιακής δομής ακόμα και για αρκετά μεγάλο αριθμό επιχειρήσεων. Στην ίδια συλλογιστική, ακόμα και η ανταλλαγή πληροφοριών μπορεί να συμβάλλει σημαντικά στην εδραίωση σχέσεων εμπιστοσύνης μεταξύ των ανταγωνιστών, ακόμα και εάν οι ανταλλασσόμενες πληροφορίες δεν μπορούν κατά τα συμβατικά πρότυπα να θεωρηθούν στρατηγικής σημασίας.
34Στο επίκεντρο του οικονομικού συμπεριφορισμού βρίσκεται μια τέτοια «πιο ρεαλιστική προσέγγιση» με την έννοια ότι η συμπεριφορά που αναπτύσσει μια επιχείρηση θα πρέπει να ελέγχεται αν είναι συμβατή ή όχι με το παραδοσιακό μοντέλο του ορθολογισμού.
Σελ. 19
Συναφές με το ανωτέρω είναι ότι σύμφωνα και με τελευταία τροποποίηση του Ν 2251/94, στην έννοια του καταναλωτή, όπως αυτή διαγράφεται στο άρθρο για τους καταχρηστικούς Γενικούς Όρους Συναλλαγών (ΓΟΣ), εμπίπτουν και οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις.
Γ. Περιορισμοί του Ορθολογισμού
1. Η Θεωρία της Προοπτικής (Prospect Theory)
35Σύμφωνα με τη θεωρία της προοπτικής και σε πλήρη αντίθεση με τη συμβατική οικονομία, θεμελιωτές της οποίας είναι οι Daniel Kahneman και Amos Tversky, δεν αποδίδεται η ίδια σημασία στα κέρδη και τις απώλειες. Μία απώλεια γίνεται αντιληπτή με πιο έντονο τρόπο συγκριτικά με το κέρδος, ακόμα και εάν αφορά το ίδιο οικονομικό μέγεθος. Η διαπίστωση αυτή αντανακλάται και στο πεδίο της διαμόρφωσης των επιλογών. Εφόσον οι αποφάσεις οδηγούν σε απώλειες (ζημιές), οι άνθρωποι συμπεριφέρονται κατά κανόνα επικινδύνως (risikofreudig), ενώ αν οι αποφάσεις οδηγούν σε κέρδη, τότε οι άνθρωποι συμπεριφέρονται συντηρητικά (risikoavers). Οι ως άνω προτιμήσεις αλλάζουν, εφόσον το κέρδος ή η απώλεια είναι ελάχιστα πιθανά.
36Ο φόβος της ζημίας και η τάση του ανθρώπου να αποστρέφεται το ρίσκο, βρίσκονται στον πυρήνα της πλάνης. Στη πραγματική ζωή, οι αποφάσεις στις οποίες καταλήγουν τα υποκείμενα χαρακτηρίζονται από συνεχή αβεβαιότητα, εξ αυτού του λόγου η προτίμηση του ανθρώπου στο υπάρχον status quo πρέπει ως ένα βαθμό να θεωρείται δεδομένη. Η προκατάληψη αυτή μπορεί να προκαλέσει την εμμονή του ανθρώπου σε ήδη διαμορφωμένες επιλογές, οι οποίες βασίζονται σε ήδη ρυθμισμένες καταστάσεις. Σε πλήρη σύμπνοια με τις παραδοχές αυτές βρίσκονται και τα αποτελέσματα των ερευνών κατά τα οποία ο άνθρωπος τείνει να εκτιμά περισσότερο τα αντικείμενα κατά την απόκτησή τους παρά πριν. Είναι σαφές ότι η αποστροφή των ανθρώπων για την απώλεια εν γένει, αντιστρατεύεται πλήρως τις παραδοχές που συνοδεύουν το τυποποιημένο, μέχρι πρότινος, καταναλωτικό πρότυπο.
2. Περιορισμένη Ορθολογικότητα (Truncated reasoning)
37Άλλα είδη πλάνης μπορούν να διακριθούν ανάλογα με τον βαθμό που λαμβάνονται υπόψη από τον άνθρωπο. Χαρακτηριστικά οι άνθρωποι μπορεί είτε να μην λαμβάνουν καθόλου, είτε να λαμβάνουν υπόψη περιορισμένες σχετικές με το επιθυμούμενο προϊόν πληροφορίες (περικομμένη συλλογιστική- “truncated reasoning”), είτε αντίθετα να λαμβάνουν
Σελ. 20
υπόψη πληροφορίες οι οποίες είναι επί της ουσίας άσχετες σε σχέση με το ζητούμενο (επεκτατική συλλογιστική-overreaching reasoning).
38Σύμφωνα με την προκατάληψη σε βραχυπρόθεσμο επίπεδο (short term bias), οι άνθρωποι φαίνεται να δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στα βραχυπρόθεσμα αποτελέσματα των επιλογών τους και όχι στη συνολικότερη επεξεργασία των αποτελεσμάτων αυτών σε βάθος χρόνου. Η βραχυπρόθεσμη μεροληψία μπορεί να οδηγήσει τους καταναλωτές στη λήψη αρνητικών για αυτούς αποφάσεων σε ένα μακροπρόθεσμο επίπεδο, γεγονός που εγείρει σημαντικούς προβληματισμούς ως προς το κατά πόσον το δίκαιο του ανταγωνισμού θα πρέπει να συνεκτιμήσει αυτές τις παραδοχές.
39Ένα παράδειγμα της συμπεριφορικής αδυναμίας σχετίζεται με την αντιμετώπιση του κόστους ευκαιρίας. O οικονομικός συμπεριφορισμός συχνά υποσκελίζει το κόστος ευκαιρίας συγκριτικά με τα άμεσα έξοδα. Παρά το γεγονός ότι το κόστος ευκαιρίας είναι ένα σημαντικό μέγεθος, το οποίο λαμβάνεται υπόψη για την αξιολόγηση των διάφορων επιλογών, οι καταναλωτές δείχνουν να μην το συνυπολογίζουν, ακριβώς λόγω της αδυναμίας που έχουν να κατανοήσουν την αφηρημένη αυτή έννοια. Η διαπίστωση αυτή μπορεί να εξηγηθεί σε έναν βαθμό από την αποστροφή των ανθρώπων προς τις απώλειες και τη ζημία. Το κόστος ευκαιρίας γίνεται περισσότερο αντιληπτό στους καταναλωτές με όρους διαφυγόντος κέρδους παρά πραγματικής ζημίας. Ομοίως, εάν τα υποκείμενα της λήψης των αποφάσεων τείνουν να δίνουν διαφορετική βαρύτητα στις πληροφορίες τις οποίες λαμβάνουν ανάλογα με χρονικό σημείο που αυτές περιήλθαν σε γνώση τους, τότε οδηγούμαστε στο εξής παράδοξο: Οι άνθρωποι μπορεί να δίνουν πρωτεύουσα σημασία στην πληροφορία που δέχονται πρώτα και όχι στην αντικειμενικά σημαντικότερη πληροφορία. Η πληροφορία που έπεται, αναντίρρητα δεν κερδίζει τον ίδιο βαθμό προσοχής.
40Το προηγούμενο παράδειγμα αφορά καταστάσεις, στις οποίες οι άνθρωποι δεν συνεκτιμούν όλους τους σχετικούς παράγοντες που μπορούν να διαμορφώσουν την επιλογή τους. Ωστόσο, αρνητικά μπορεί να λειτουργήσει και ο αντίστροφος μηχανισμός λήψης αποφάσεων, δηλαδή με την εκτίμηση παραγόντων, οι οποίοι λόγω της φύσης τους και της συνάφειάς τους με το ζητούμενο κρίνονται άνευ σημασίας αναφορικά με τη διαμόρφωση της απόφασης. Οι συνέπειες της συνεκτίμησής τους είναι εξίσου αρνητικές ως προς τα ποιοτικά χαρακτηριστικά της υπό κρίση απόφασης. Ως παράδειγμα αυτού του μηχανισμού μπορεί να λειτουργήσει η έννοια του ανακτήσιμου κόστους.
