Back to Top
ΕΘΝΙΚΟΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗ
Νομική προσέγγιση της πολυδιάστατης σχέσης μεταξύ κράτους και ΕΕ
Κωδικός Προϊόντος:
18586
- Έκδοση: 2022
- Σχήμα: 17Χ24
- Βιβλιοδεσία: Εύκαμπτη
- Σελίδες: 424
- ISBN: 978-960-654-692-1
Στη μονογραφία «Εθνικός Συνταγματισμός και Ευρωπαϊκή Συνταγματοποίηση» ερευνάται η διάδραση μεταξύ εθνικών κρατών και ΕΕ ενώ εξετάζεται η αμφίδρομη σχέση που συνδέει αφενός τον εθνικό συνταγματισμό ο οποίος βασίζεται στις έννοιες της κρατικής κυριαρχίας, της δημοκρατικής αρχής και της προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων και αφετέρου την ευρωπαϊκή συνταγματοποίηση, της οποίας το κύριο χαρακτηριστικό αποτέλεσε η προώθηση της ενιαίας αγοράς στην ΕΕ με μοχλούς τις αρχές της υπεροχής του ενωσιακού δικαίου και του άμεσου αποτελέσματος των ενωσιακών διατάξεων.
Η διαφοροποίηση μεταξύ του εθνικού συνταγματισμού και της ευρωπαϊκής συνταγματοποίησης καταδεικνύεται από τη σταδιακή ενδυνάμωση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, την εισαγωγή πληθώρας πρωτοκόλλων στις Συνθήκες, την ιδιαίτερη αναφορά για την αρχή της υπεροχής του Ευρωπαϊκού Δικαίου στη Συνθήκη της Λισαβώνας αλλά και από τον δικαστικό μηχανισμό της προδικαστικής παραπομπής. Οι παραπάνω προβληματικές και κεντρικοί άξονες της μονογραφίας αναλύονται τόσο σε θεωρητικό επίπεδο όσο και σε πρακτικό με την παράθεση και ανάλυση πλήθους δικαστικών αποφάσεων και νομοθετικών κειμένων.
Το έργο αποτελεί ένα απαραίτητο και χρήσιμο εργαλείο για κάθε δικαστή, δικηγόρο και νομικό που ενδιαφέρεται για το ενωσιακό δίκαιο και την αλληλοεπίδραση μεταξύ εθνικού κράτους και ΕΕ.
Πρόλογος........................................................................................................................................................................................................VI
Ευχαριστίες....................................................................................................................................................................................................IX
Πίνακας Συντομογραφιών..................................................................................................................................................XXIII
ΕΙΣΑΓΩΓΗ..........................................................................................................................................................................................................1
Εννοιολογική αποσαφήνιση μεθοδολογικών εργαλείων..................................................................2
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
Ορισμός εργασίας του Εθνικού Συνταγματισμού
i. Σύνταγμα και Εθνικός Συνταγματισμός..........................................................................................................................3
ii. Κράτος, δίκαιο και κρατική κυριαρχία.........................................................................................................................4
iii. Λαός, έθνος, συντακτική εξουσία και δημοκρατική αρχή.....................................................................6
iv. Ο δια του δικαίου αυτοπεριορισμός του κράτους..........................................................................................8
v. Η στατικότητα του Εθνικού Συνταγματισμού.........................................................................................................9
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
Ορισμός εργασίας της Ευρωπαϊκής Συνταγματοποίησης
i. Η συνταγματοποίηση ως διαδικασία............................................................................................................................12
ii. Μηχανισμοί και περίοδοι της Ευρωπαϊκής Συνταγματοποίησης.................................................13
iii. Ευρωπαϊκή Συνταγματοποίηση και αγορά.........................................................................................................15
iv. Τα νομικά εργαλεία της Ευρωπαϊκής Συνταγματοποίησης.................................................................16
Ανακοίνωση του θέματος..........................................................................................................................................................19
ΜΕΡΟΣ Ι: Ο Εθνικός Συνταγματισμός ως πρότυπο για την Ευρωπαϊκή Συνταγματοποίηση
ΤΙΤΛΟΣ Α
Ο Εθνικός Συνταγματισμός διαμορφώνει την Ευρωπαϊκή Συνταγματοποίηση.........21
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
Η επέμβαση της κρατικής κυριαρχίας στην Ευρωπαϊκή Συνταγματοποίηση
i. Εννοιολογική αποσαφήνιση της κυριαρχίας και η πρωτογενής δικαιοπαραγωγή ως ουσία της κρατικής κυριαρχίας.................................................................................23
XI
Περιεχόμενα
ii. Ο διακυβερνητικός χαρακτήρας εμπόδιο στη διαδικασία ins ΕυρΣυντ/π.........................25
(a) Η δυνατότητα εξόδου και «φωνής» για τα ΚΜ............................................................................................25
(1) Τυπική έξοδος και δικαίωμα αποχώρησης των ΚΜ από την ΕΕ....................................................26
(2) Επιλεκτική έξοδος των ΚΜ από τις ενωσιακές υποχρεώσεις...........................................................27
(b) Η διατήρηση του διακυβερνητικού χαρακτήρα μέσα από
την ενδυνάμωση της «φωνής» των ΚΜ...............................................................................................................29
(c) Η ενδυνάμωση του ΕυρΣυμβ..........................................................................................................................................32
(d) Κρίσεις και συμπεράσματα...............................................................................................................................................34
iii. Ο τεμαχισμός του ενωσιακού κεκτημένου ως εμπόδιο που θέτει
η κρατική κυριαρχία...................................................................................................................................................................34
(a) Ο τεμαχισμός της έννοιας του ενωσιακού κεκτημένου.........................................................................35
(b) Η επίδραση των πυλώνων στη διαμόρφωση του διακυβερνητικού
χαρακτήρα της ΕΕ....................................................................................................................................................................36
(c) Η προσθήκη πρωτοκόλλων στις Συνθήκες ως μορφή διάρρηξης
του ενωσιακού κεκτημένου...............................................................................................................................................38
(1) Η εισαγωγή Πρωτοκόλλων στις Συνθήκες έπειτα από δικαστικές αποφάσεις.................39
(2) Τα Πρωτόκολλα-παρεκκλίσεις από το κεκτημένο των Συνθηκών.................................................42
(d) Η αρχή του σεβασμού της εθνικής ταυτότητας ως προσπάθεια
διάρρηξης του ενωσιακού κεκτημένου................................................................................................................44
iv. Η επέμβαση της κρατικής κυριαρχίας μέσω της αρχής
της επικουρικότητας......................................................................................................................................................................47
(a) Ορισμός της επικουρικότητας και ιστορική αναδρομή της έννοιας........................................47
(b) Επικουρικότητα και κατανομή αρμοδιοτήτων της ΕΕ.............................................................................49
(c) Το υπ' αριθμ. 2 πρωτόκολλο της ΣΛΕΕ.................................................................................................................51
(d) Οι πρακτικές απολήξεις της εφαρμογής της αρχής στο ΕΔ...............................................................52
ν. Η νομοθετική σιωπή σχετικά με την αρχή της υπεροχής ως δείγμα επέμβασης της κρατικής κυριαρχίας στο ΕΔ.......................................................................................................55
(a) Η αναφορά των Συνθηκών στην αρχή της υπεροχής και η Δήλωση στη ΣΛΕΕ..............55
(b) Η σιωπή του νομοθέτη: μεταξύ παρέμβασης και αποδοχής............................................................57
vi. Γενικά συμπεράσματα για την επέμβαση της κρατικής κυριαρχίας..........................................60
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
Η εθνικά διαμορφωμένη έννοια ms δημοκρατικής αρχής εντός του ΕΔ
i. Η σύνδεση του έθνους με το λαό, τη συντακτική εξουσία
και τη δημοκρατική αρχή.........................................................................................................................................................62
ii. H διείσδυση της έννοιας της δημοκρατικής αρχής στην ΕΕ..............................................................64
XII
Περιεχόμενα
iii. Η επιμονή σε ένα εθνικά καθοριζόμενο ορισμό του δήμου..........................................................66
(a) Η θεωρία του Γερμανικού Συνταγματικού Δικαστηρίου περί
μη δήμου στην υπόθεση για τη Συνθήκη του Μάαστριχ.....................................................................66
(b) Η θεωρία του Γερμανικού Συνταγματικού Δικαστηρίου περί
μη δήμου στην απόφαση για τη Συνθήκη της Λισαβόνας..................................................................67
iv. Το δημοκρατικό έλλειμμα της ΕΕ και η διόρθωσή του υπό το πρίσμα
του Εθνικού Συνταγματισμού..........................................................................................................................................69
(a) Το δημοκρατικό έλλειμμα της ΕΕ.................................................................................................................................69
(b) Η δημοκρατική αρχή ως προϋπόθεση ένταξης, αλλά και κριτήριο
παραμονής ενός ΚΜ στην ΕΕ.........................................................................................................................................71
(c) Η ενδυνάμωση του ρόλου του ΕυρΚοινβ ως μέσο άμβλυνσης
του δημοκρατικού ελλείμματος της ΕΕ...................................................................................................................73
(d) Η ένταξη των εθνικών κοινοβουλίων στις ενωσιακές διαδικασίες............................................76
(e) Η έννοια της ευρωπαϊκής ιθαγένειας με βάση μία εθνικοκεντρική αντίληψη.................78
(f) Η αντίστοιχη δομή των κοινών ευρωπαϊκών κομμάτων με τα εθνικά κόμματα............82
ν. Γενικό συμπέρασμα κεφαλαίου..........................................................................................................................................83
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3
Η αποδοχή της προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων από την ΕΕ
i. Έννοια των θεμελιωδών δικαιωμάτων, τυπολογία και σύνδεση
με τον Εθνικό Συνταγματισμό.............................................................................................................................................84
(a) Εννοια, τυπολογία και ιστορική αναδρομή των θεμελιωδών δικαιωμάτων....................84
(b) Θεμελιώδη δικαιώματα και κράτος..........................................................................................................................85
ii. Το περιεχόμενο της αποδοχής της προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων
εντός του ΕΔ...........................................................................................................................................................................................87
(a) Ιστορική αναδρομή της προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων στο ΕΔ.................87
(b) Σύντομη τυπολογία και περιεχόμενο αναγνωρισμένων θεμελιωδών
δικαιωμάτων από το ΔΕΕ....................................................................................................................................................90
iii. Η νομολογία Solange ως παράγων διαμόρφωσης της αποδοχής
της προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων από το ΔΕΕ...........................................................94
(a) Η επίδραση της νομολογίας Solange στα εθνικά δίκαια......................................................................94
(b) Η αναγνώριση της νομολογίας Solange από το ΔΕΕ...............................................................................95
iv. Ο Χάρτης των θεμελιωδών δικαιωμάτων και η προσχώρηση
της ΕΕ στην ΕΣΔΑ............................................................................................................................................................................97
(a) Οι περιοριστικές, ερμηνευτικές διατάξεις του ΧΘΔ.................................................................................98
(b) Η σημασία του ΧΘΔ............................................................................................................................................................101
XIII
Περιεχόμενα
(c) Η προσχώρηση ms ΕΕ στην ΕΣΔΑ...........................................................................................................................103
ν. Γενικά συμπεράσματα κεφαλαίου.................................................................................................................................104
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
Γενικό συμπέρασμα Α Τίτλου.................................................................................................................................................106
ΤΙΤΛΟΣ Β
Η Ευρωπαϊκή Συνταγματοποίηση απομακρύνεται
από τον Εθνικό Συνταγματισμό......................................................................................................................................109
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
Η αγοραία λογική και η απομάκρυνση της από την κρατική κυριαρχία
i. Γενική προδιάθεση.........................................................................................................................................................................111
ii. Η γέννηση της αγοράς.............................................................................................................................................................111
(a) Η γέννηση της αυτορυθμιζόμενης αγοράς.....................................................................................................111
(b) Η σχέση εθνικού κράτους και οικονομίας της αγοράς......................................................................112
iii. Αγορά και η θεωρία του ταξιφιλελευθερισμού........................................................................................113
(a) Γενικά ιστορικά στοιχεία...................................................................................................................................................113
(b) Η βαθύτερη λογική πίσω από τον ταξιφιλελευθερισμό....................................................................116
(1) Το οικονομικό πρότυπο της ταξιφιλελεύθερης θεωρίας...................................................................116
(2) Ταξιφιλελευθερισμός και «οικονομικό σύνταγμα»...............................................................................117
iv. Ο στόχος της ενιαίας αγοράς της ΕΕ ως απότοκο του ταξιφιλελευθερισμού...............118
(a) Ιστορικά στοιχεία της ίδρυσης της ΕΕ.................................................................................................................118
(1) Οι οικονομικοί λόγοι για την ίδρυση της ΕΟΚ...........................................................................................119
(2) Στο δρόμο προς τη Μεσίνα.........................................................................................................................................120
(b) Το «οικονομικό σύνταγμα» της ΕΕ.........................................................................................................................122
(c) Η διαρκής επίδραση του ταξιφιλελευθερισμού στην ΕΕ...................................................................123
ν. Συμπέρασμα κεφαλαίου.........................................................................................................................................................124
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Η δικαιογένεια του ΕΔ
i. Έννοια της δικαιογένειας........................................................................................................................................................126
ii. Στοιχεία της δικαιογένειας του ΕΔ...............................................................................................................................128
iii. Το πρωτότυπο σύστημα εφαρμογής του ΕΔ.................................................................................................131
(a) Γενικές παρατηρήσεις σχετικά με τον τρόπο δικαστικής απόφανσης...................................131
XIV
Περιεχόμενα
(b) Ο μηχανισμός ms προδικαστικής παραπομπής........................................................................................132
(1) Τα προδικαστικά ερωτήματα ως στοιχείο ενιαίας ερμηνείας του ΕΔ......................................132
(2) Τα προδικαστικά ερωτήματα ως υποχρέωση τήρησης του ΕΔ....................................................133
(3) Η υποχρέωση τήρησης και παραπομπής από τα εθνικά δικαστήρια......................................134
(c) Η αστική ευθύνη του κράτους για παραβίαση διάταξης του ΕΔ...........................................136
iv. Η σύνδεση του δικαστικού ακτιβισμού του ΔΕΕ με τη δικαιογένεια του ΕΔ...............137
v. Η δικαιογένεια του ΕΔ ως απομάκρυνση από τον Εθνικό Συνταγματισμό.....................140
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3
Η αρχή του άμεσου αποτελέσματος
i. Έννοια και θεμελίωση της αρχής....................................................................................................................................141
(a) Η αρχή του άμεσου αποτελέσματος ανάμεσα στο μονισμό και το δυαδισμό..............141
(b) Τα χαρακτηριστικά της αρχής του άμεσου αποτελέσματος............................................................143
ii. Η Van Gend & Loos και η θεμελίωση της αρχής.........................................................................................144
(a) Τα πραγματικά περιστατικά και το διατακτικό της απόφασης.....................................................144
(b) Η πορεία προς την απόφαση και η διαμόρφωση του διατακτικού........................................145
(c) Το αποτέλεσμα και τα επακόλουθα της απόφασης.................................................................................147
iii. Άμεσο Αποτέλεσμα και πηγές ΕΔ...............................................................................................................................148
(a) Γενικές παρατηρήσεις..........................................................................................................................................................148
(b) Οι Συνθήκες..................................................................................................................................................................................149
(c) Οι κανονισμοί.............................................................................................................................................................................150
(d) Οι οδηγίες......................................................................................................................................................................................151
(e) Οι διεθνείς συνθήκες, οι αποφάσεις και οι γενικές αρχές του ΕΔ...........................................155
iv. Η αποδοχή της αρχής του άμεσου αποτελέσματος από τα εθνικά δικαστήρια.........156
ν. Η επίδραση του άμεσου αποτελέσματος και η απομάκρυνση από τον ΕθνΣυντ..........157
(a) Άμεσο αποτέλεσμα και ακτιβισμός του ΔΕΕ.................................................................................................157
(b) Ο ρόλος του ιδιώτη...............................................................................................................................................................159
(c) Ο σεβασμός της αρχής από τα εθνικά δικαστήρια...................................................................................159
(d) Η απομάκρυνση από το διεθνές δίκαιο............................................................................................................160
(e) Ο σκοπός της αγοράς και οι πολιτικές προεκτάσεις..............................................................................162
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
Η αρχή της υπεροχής του ΕΔ
i. Έννοια και εννοιολογικές αποσαφηνίσεις...........................................................................................................163
(a) Η αρχή της υπεροχής του ΕΔ εν μέσω μονισμού και δυαδισμού...........................................163
XV
Περιεχόμενα
(b) Το περιεχόμενο ms αρχής ms υπεροχής του ΕΔ.....................................................................................164
(c) Η ρυθμιστική και δομική υπεροχή του ΕΔ.....................................................................................................166
(d) Η δυσκολία στην εύρεση ορολογίας για την αρχή της υπεροχής...........................................167
ii. Η υπόθεση Costa v Enel και η θεμελίωση της αρχής της υπεροχής......................................169
(a) Η θεμελίωση της υπεροχής του ΕΔ στην Costa v Enel.......................................................................169
(b) Επιβεβαίωση της αρχής στην υπόθεση Simmenthal..........................................................................170
iii. Η νομική αιτιολόγηση της αρχής της υπεροχής.........................................................................................171
(a) Το περιεχόμενο της νομικής αιτιολόγησης....................................................................................................171
(b) Οι ελλείψεις στη νομική αιτιολόγηση................................................................................................................173
iv. Η αντίδραση των εθνικών δικαστηρίων στην αρχή της υπεροχής........................................175
(a) Αποδοχή της υπεροχής του ΕΔ από τα εθνικά δικαστήρια............................................................175
(b) Αποδοχή της υπεροχής του ΕΔ από τα εθνικά δικαστήρια υπό όρους..............................177
(1) Η περίπτωση της Γερμανίας και του Γερμανικού Συνταγματικού Δικαστηρίου..............177
(2) Η περίπτωση της Ιταλίας και του Ιταλικού Συνταγματικού Δικαστηρίου...........................178
(c) Σύγκρουση και μη αποδοχή της αρχής της υπεροχής........................................................................179
(1) Άμεση σύγκρουση - η περίπτωση της Γαλλίας..........................................................................................179
(2) Εμμεση σύγκρουση εξαιτίας της υπεροχής του εθνικού συντάγματος.................................180
(d) Η ιδιαίτερη θέση του εθνικού νομοθέτη..........................................................................................................183
ν. Τα αποτελέσματα της αρχής της υπεροχής και η απομάκρυνση
από τον Εθνικό Συνταγματισμό.....................................................................................................................................184
(a) Τα αποτελέσματα της αποδοχής της αρχής της υπεροχής του ΕΔ...........................................184
(b) Η απομάκρυνση από τον ΕθνΣυντ.........................................................................................................................185
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5
Συμπεράσματα Β τίτλου και μετάβαση στο ΙΙ μέρος....................................................................................187
ΜΕΡΟΣ ΙΙ: Η Ευρωπαϊκή Συνταγματοποίηση ως παράγων διαμόρφωσης του Εθνικού Συνταγματισμού
ΤΙΤΛΟΣ Α
Η Ευρωπαϊκή Συνταγματοποίηση φθείρει τον Εθνικό Συνταγματισμό......................189
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
Ο στόχος της ενιαίας αγοράς ως μέσο εξασθένισης της ουσίας του κράτους
i. Η οικονομία της αγοράς ως στοιχείο περιορισμού του κράτους..............................................191
(a) Ο φιλελευθερισμός και η οικονομία της αγοράς εντός του κράτους....................................191
XVI
Περιεχόμενα
(b) Η νομιμοποίηση ms θεσμικής αγοράς της ΕΕ.............................................................................................194
ii. Η γενικευμένη ανάληψη πολιτικών και πεδίων δράσης από την ΕΕ....................................195
iii. Το άρθρο 34ΣΛΕΕ ως παράδειγμα διάβρωσης του κράτους......................................................198
(a) Η ελευθερία διακίνησης των αγαθών ανάμεσα στη διάκριση και το εμπόδιο............198
(b) Οι εξαιρέσεις στην ελεύθερη διακίνηση των αγαθών.........................................................................201
(c) Γενικό συμπέρασμα................................................................................................................................................................202
iv. Η ελευθερία κυκλοφορία των προσώπων και η φθορά
της κρατικής κυριαρχίας.......................................................................................................................................................204
(a) Η αγορά εργασίας μεταξύ διάκρισης και εμποδίου...............................................................................204
(b) Η γενίκευση του δικαιώματος κυκλοφορίας...............................................................................................206
(c) Εργασία και κοινωνική πολιτική...............................................................................................................................207
(d) Οι εξαιρέσεις στην ελεύθερη κυκλοφορία των προσώπων..........................................................210
(e) Τελικό συμπέρασμα..............................................................................................................................................................212
ν. Η ΟΝΕ και η σταδιακή απώλεια της εθνικής κυριαρχίας....................................................................213
(a) Η ιστορική εξέλιξη της ΝΕ ως δείγμα συρρίκνωσης της εθνικής κυριαρχίας..............213
(b) Ο συντονισμός της οικονομικής πολιτικής ως συμπλήρωμα στη φθορά
της εθνικής κυριαρχίας........................................................................................................................................................216
(1) Η αιτιολόγηση της ανάγκης συντονισμού της οικονομικής πολιτικής...................................216
(2) Το θεσμικό πλαίσιο της ΟΕ..........................................................................................................................................217
(c) Η δικαστική επιβεβαίωση του ιδιόμορφου πλαισίου της ΟΝΕ
και της φθοράς της εθνικής κυριαρχίας...............................................................................................................219
vi. Συμπεράσματα κεφαλαίου.................................................................................................................................................221
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
Η φθορά που προκαλεί η δικαιογένεια του ΕΔ στο πρότυπο του Εθνικού Συνταγματισμού
i. Ο σεβασμός στο κράτος δικαίου ως στοιχείο απομείωσης της ισχύος του κράτους...........................................................................................................................................................223
(a) Η υποχρεωτική δικαιοδοσία του ΔΕΕ φθείρει το κράτος................................................................223
(b) Η τήρηση του ΕΔ αποδυναμώνει την υπόσταση του κράτους...................................................225
(1) Η εφαρμογή του ενωσιακού δικαίου και η συμμόρφωση των ΚΜ........................................225
(2) Η αποζημίωση για παραβιάσεις του ενωσιακού δικαίου ως στοιχείο φθοράς..............226
(c) Η προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων ως στοιχείο του σεβασμού
του Κράτους Δικαίου στο ενωσιακό δίκαιο.....................................................................................................228
XVII
Περιεχόμενα
ii. Η αλλοίωση του Εθνικού Συνταγματισμού από το μηχανισμό
προδικαστικής παραπομπής.............................................................................................................................................230
(a) Η προδικαστική παραπομπή ως πυλώνας της Ευρωπαϊκής
Συνταγματοποίησης.............................................................................................................................................................230
(b) Η προδικαστική παραπομπή και η τήρηση του ΕΔ................................................................................231
(c) Η αξιοποίηση της προδικαστικής παραπομπής από τους πολίτες
και η φθορά της δημοκρατικής αρχής................................................................................................................232
iii. Ο δικαστικός ακτιβισμός του ΔΕΕ ως μέσο φθοράς του κράτους..........................................234
iv. Γενικά συμπεράσματα..............................................................................................................................................................235
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3
Η φθορά που προξενούν στον Εθνικό Συνταγματισμό οι αρχές του άμεσου αποτελέσματος και της υπεροχής του ΕΔ
i. Η φθορά του κράτους από το άμεσο αποτέλεσμα.......................................................................................237
(a) Γενικές παρατηρήσεις της φθοράς του Εθνικού Συνταγματισμού...........................................237
(b) Η απόφαση για το Βασικό Μέτοχο ως παράδειγμα φθοράς
του εθνικού νομοθέτη...........................................................................................................................................................239
(c) Το άμεσο αποτέλεσμα και η σχέση του με τα δικαιώματα των ιδιωτών.............................241
(d) Η φθορά της εθνοκεντρικής δημοκρατικής αρχής.................................................................................242
ii. Η υπεροχή του ΕΔ και η φθορά του Εθνικού Συνταγματισμού..................................................244
(a) Τα αποτελέσματα της υπεροχής του ΕΔ πάνω στον Εθνικό Συνταγματισμό..................244
(β) Οι αντιδράσεις των ΚΜ επί της αρχής της υπεροχής ως δείγμα φθοράς
του Εθνικού Συνταγματισμού.....................................................................................................................................246
(c) Η υπεροχή του ενωσιακού δικαίου ως απομείωση του βαθμού
προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων..................................................................................................247
(d) Από την κυριαρχία του κράτους προς ένα ακυρίαρχο σύστημα..............................................249
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
Συμπεράσματα τίτλου.....................................................................................................................................................................251
ΤΙΤΛΟΣ Β
Ο Εθνικός Συνταγματισμός διαπλάθεται από την Ευρωπαϊκή Συνταγματοποίηση.........................................................................................................................................................................253
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
Μία νέα σύλληψη της κυριαρχίας του κράτους
i. Η νέα πραγματικότητα της α-κυριαρχίας για το κράτος........................................................................255
XVIII
Περιεχόμενα
(a) Το ολοκληρωτικό κράτος και η απώλεια της κυριαρχίας
του Εθνικού Συνταγματισμού........................................................................................................................................255
(b) Η αρχή της υπεροχής ως μοχλός διάπλασης των εθνικών Συνταγμάτων........................257
(c) Η διαδικασία επικύρωσης των Συνθηκών ως στοιχείο ασαφούς κυριαρχίας.............258
(d) Η μεταεθνική θεσμική αγορά ως ουσία της α-κυριαρχίας..............................................................259
(e) Προς ένα διευρυμένα α-κυρίαρχο περιβάλλον.........................................................................................260
ii. Το α-κυρίαρχο πλαίσιο και το ομοσπονδιακό μοντέλο.......................................................................263
(a) Ιστορική αναδρομή των προσπαθειών για μία ομόσπονδη Ευρώπη.................................263
(b) Η ΕΕ ως οιονεί ομοσπονδιακός οργανισμός................................................................................................264
(1) Η ΕΕ μεταξύ ομοσπονδίας και συνομοσπονδίας......................................................................................266
(2) Η ύπαρξη δήμου ως προϋπόθεση για την ομοσπονδία της ΕΕ....................................................267
(c) Ο μετασχηματισμός του όρου της ομοσπονδίας από την ΕΕ.........................................................268
(1) Το κλασικό ομοσπονδιακό πρότυπο ενάντια στο ευρωπαϊκό.....................................................268
(2) Προς ένα νέο εννοιολογικό πλαίσιο του όρου «ομοσπονδία»....................................................270
iii. Οι νέες δομές που επιβάλλει η ΟΝΕ στα ΚΜ και η διάπλαση
της δημοσιονομικής τους πολιτικής........................................................................................................................272
(a) Η χρηματοπιστωτική κρίση και το νέο πολύκεντρο περιβάλλον της ΟΝΕ.......................272
(1) Το γενικό πλαίσιο των νέων δομών της ΟΝΕ...............................................................................................272
(2) Η αναθεώρηση του ΣΣΑ και το Ευρωπαϊκό Εξάμηνο..........................................................................275
(3) Η Συνθήκη για τη Σταθερότητα, το Συντονισμό και τη Διακυβέρνηση..................................276
(4) Ο Ευρωπαϊκός Μηχανισμός Σταθερότητας..................................................................................................277
(5) Τα προγράμματα αγοράς κρατικών ομολόγων..........................................................................................279
(b) Τα αποτελέσματα των νέων δομών της ΟΝΕ στη διάπλαση
της κρατικής κυριαρχίας.....................................................................................................................................................281
iv. Συμπεράσματα κεφαλαίου.................................................................................................................................................283
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
Η δημοκρατική αρχή πέρα από την κηδεμονία του Εθνικού Συνταγματισμού
i. Η απομάκρυνση από την κριτική περί δημοκρατικού ελλείμματος της ΕΕ......................285
ii. Η διαφορετικότητα της ΕΕ ως στοιχείο διάπλασης νέας έννοιας
της δημοκρατίας............................................................................................................................................................................287
(a) Η έννοια της δημοκρατίας στη σημερινή μεταεθνική εποχή.........................................................287
(b) Η Επιτροπολογία ως παράδειγμα της διαφορετικότητας της ΕΕ...............................................288
iii. Η αγοραία λογική σε σχέση με το δημοκρατικό πρότυπο
του Εθνικού Συνταγματισμού........................................................................................................................................289
(a) Γενικά στοιχεία της διαφορετικότητας της αγοραίας λογικής......................................................289
XIX
Περιεχόμενα
(b) Οι συνέπειες των νέων δομών της ΟΝΕ στη δημοκρατική αρχή..............................................290
(c) Η απόφαση Gauweiler και τα όρια του δικαστικού ελέγχου της ΟΝΕ.................................292
iv. Η διαμόρφωση ενός νέου πλαισίου για τις έννοιες του έθνους
και της ιθαγένειας.........................................................................................................................................................................293
(a) Η ΕΕ πέρα από το έθνος...................................................................................................................................................293
(b) Προς μία διαφορετική μορφή υπηκοότητας και ιθαγένειας........................................................294
(c) Η προοδευτικά σχηματιζόμενη κοινωνία των πολιτών της ΕΕ....................................................296
ν. Συμπεράσματα κεφαλαίου...................................................................................................................................................297
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3
Η διάπλαση μίας νέας προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων
i. Εισαγωγικά.............................................................................................................................................................................................299
ii. Η εξέλιξη της σύγκρουσης μεταξύ θεμελιωδών δικαιωμάτων
και οικονομικών ελευθεριών της ΕΕ........................................................................................................................300
(a) Οι πρώτες υποθέσεις σχετικές με τη φαινομενική σύγκρουση..................................................300
(b) Η πραγματική σύγκρουση μεταξύ θεμελιωδών δικαιωμάτων
και οικονομικών ελευθεριών.........................................................................................................................................303
(1) Οι υποθέσεις για τις μπανάνες.................................................................................................................................303
(2) Οι υποθέσεις Επιτροπή κατά Γαλλίας και Schmidberger...................................................................304
(3) Η υπόθεση Omega.............................................................................................................................................................307
(4) Οι υποθέσεις Viking, Laval σχετικά με τα εργασιακά δικαιώματα............................................308
(c) Η θέση του ΧΘΔ στο ζήτημα της σύγκρουσης των δικαιωμάτων............................................310
(1) Η στάση των ΚΜ αναφορικά με το κύρος του ΧΘΔ..............................................................................310
(2) Η Γνωμοδότηση του ΔΕΕ αναφορικά με την προσχώρηση της ΕΕ στην ΕΣΔΑ................311
(3) Τα αποτελέσματα του ΧΘΔ σχετικά με τη σύγκρουση θεμελιωδών δικαιωμάτων........313
iii. Η ουσία της σύγκρουσης μεταξύ θεμελιωδών δικαιωμάτων
και οικονομικών ελευθεριών........................................................................................................................................315
(a) Η ταυτόχρονη προστασία των οικονομικών ελευθεριών
και των θεμελιωδών δικαιωμάτων........................................................................................................................315
(b) Η διαμόρφωση ενός κοινοδικαίου........................................................................................................................317
(c) Η ανάγκη για στάθμιση ελευθεριών και θεμελιωδών δικαιωμάτων...................................319
(d) Η αρχή της αναλογικότητας ως εργαλείο στάθμισης
των θεμελιωδών δικαιωμάτων..................................................................................................................................320
iv. Συμπεράσματα κεφαλαίου.................................................................................................................................................323
XX
Περιεχόμενα
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
Προς ένα ευρωπαϊκό συνταγματισμό
i. Οι νέοι θεωρητικοί τύποι συνταγματισμού........................................................................................................325
ii. Ο πολυεπίπεδος συνταγματισμός του Pernice..............................................................................................325
(a) Ο συνταγματικός πλουραλισμός του McCormick...................................................................................326
(b) Η συνταγματική ανεκτικότητα του Weiler......................................................................................................326
(c) Ο συνταγματικός πλουραλισμός του Walker...............................................................................................327
(d) Ο συνταγματικός κοσμοπολιτισμός του Habermas...............................................................................328
(e) Ο συνταγματισμός πέρα από το κράτος του Kumm..............................................................................329
(f) Ο αρμονικός συνταγματισμός του Maduro....................................................................................................329
(g) Η πολυαρχία των Sabel & Cohen..........................................................................................................................329
iii. Μπορεί να έχει η ΕΕ δικό της συνταγματισμό;............................................................................................330
(a) Τα κριτήρια για την ύπαρξη ενός Ευρωπαϊκού συνταγματισμού.............................................330
(b) Ο χαρακτήρας του Ευρωπαϊκού συνταγματισμού.................................................................................331
(c) Η ουσία του ευρωπαϊκού συνταγματισμού...................................................................................................332
Γενικά Συμπεράσματα.................................................................................................................................................................335
Παραρτήματα.........................................................................................................................................................................................341
Βιβλιογραφία.........................................................................................................................................................................................343
Αλφαβητικό ευρετήριο.............................................................................................................................................................393
21
ΜΕΡΟΣ Ι
Ο Εθνικός Συνταγματισμός ως πρότυπο για την Ευρωπαϊκή Συνταγματοποίηση
ΤΙΤΛΟΣ Α
Ο Εθνικός Συνταγματισμός διαμορφώνει την Ευρωπαϊκή Συνταγματοποίηση
Σε αυτό το κεφάλαιο εξετάζονται ορισμένες από τις σημαντικότερες επεμβάσεις με τις οποίες ο ΕθνΣυντ επηρεάζει τη διαδικασία της ΕυρΣυντ/π, την έλκει προς αυτόν και λειτουργεί, τελικά, ως πρότυπο για εκείνη. Ο ΕθνΣυντ προβάλλεται πάνω στο ευρωπαϊκό εγχείρημα με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους. Αυτή η έλξη μπορεί να αποτελέσει φραγμό και εμπόδιο στη διαδικασία (κυρίως Ι.Α.1 για την εθνική κυριαρχία) ή πρότυπο μίμησης (Ι.Α.2 για τη δημοκρατική αρχή) ή στοιχείο αποδοχής του ΕθνΣυντ από την ΕυρΣυντ/π (Ι.Α.3 για την προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων).
23
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
Η επέμβαση της κρατικής κυριαρχίας στην Ευρωπαϊκή Συνταγματοποίηση
Η έννοια της κρατικής κυριαρχίας (Ι.Α.1.i) αποτέλεσε ένα γενικό εμπόδιο για τη διαδικασία της ΕυρΣυντ/π (Ι.Α.1.ii), αιτία τεμαχισμού του ενοποιητικού χαρακτήρα της ΕΕ σε πυλώνες, εξαιρέσεις και παρεκκλίσεις (Ι.Α.1.iii), ενώ επιχείρησε να επέμβει και σε άλλα, επιμέρους στοιχεία του ενοποιητικού εγχειρήματος – Ι.Α.1.iv και v). Τα παραπάνω θα εξεταστούν αναλυτικά αμέσως παρακάτω.
i. Εννοιολογική αποσαφήνιση της κυριαρχίας και η πρωτογενής δικαιοπαραγωγή ως ουσία της κρατικής κυριαρχίας
Ο όρος κυριαρχία προϋπάρχει της έννοιας του κράτους και των όρων Σύνταγμα και συνταγματισμός, αλλά στη σύγχρονη εποχή, ο όρος συνδέει το πολιτικό με το κανονιστικό στοιχείο, μέσα από τους θεμελιώδεις κανόνες που αναδεικνύουν τα εθνικά συντάγματα.[91]
Από την εποχή της Αναγέννησης και έπειτα, επικράτησε θεωρητικά η ιδέα της ενοποίησης της κυριαρχίας υπό το κράτος.[92] Ο δε Jean-Jacques Rousseau[93] ανέπτυξε την ιδέα της λαϊκής κυριαρχίας (βλέπε Ι.Α.2), μεταφέροντας τον φορέα της κυριαρχίας από τον απόλυτο μονάρχη στο λαό-έθνος.[94] Στον 20ο αιώνα, ο Carl Schmitt υποστήριξε ότι το κράτος δεν μπορεί να σταθεί από μόνο του ως κράτος δικαίου (Rechtstaat) με δημοκρατία και θεμελιώδη δικαιώματα, αν δεν έχει και το μονοπώλιο της εξουσίας (Machtstaat).[95] Κατά τον Schmitt, το Machtstaat υπερβαίνει το Rechtstaat, διότι αυτό αποφασίζει στις εξαιρετικές στιγμές της κρίσης.
24
Το τρίπτυχο κράτος, κυριαρχία και δίκαιο είναι αναντίρρητα συνδεδεμένα. Η, συνταγματικά κατοχυρωμένη, νομική κυριαρχία του κράτους είναι εγγενής του συστήματος δικαίου και το κράτος έχει ουσιαστικά το προνόμιο της δημιουργίας δικαίου και το μονοπώλιο της απόφασης. Αυτό ανέδειξε, άλλωστε, και η μονιστική θεωρία με κύριο εκπρόσωπο της τον Kelsen ότι δηλαδή το κράτος είναι πρωτογενής δικαιοπαραγωγή, αφού δικαιοκαθορίζει όπως αυτό θέλει και επομένως δεν μπορεί να δεχτεί καμία άλλη εξωνομική αρχή και είναι πραγματικά κυρίαρχο.[96] Αυτό αποτελεί άλλωστε και το θεμέλιο του ΕθνΣυντ. Δηλαδή, αυτό που ενώνει όλες τις μορφές συνταγματισμού και εγγράφεται στις θεμελιώδεις διατάξεις των συνταγμάτων, είναι η αντικατάσταση της διακυβέρνησης από τα άτομα, στη διακυβέρνηση από το νόμο. Έτσι το κράτος διαμέσου του δικαίου επιβάλλεται στους υπηκόους και επιδιώκει την κοινωνική ειρήνη και τάξη.
Τα παραπάνω υποδηλώνουν ότι το σύστημα δικαίου έχει αυτο-αναφορά, αυτονομία, αυτόνομη επιβολή και κάλυψη. Η αυτο-αναφορά ενός νομικού συστήματος προσδιορίζει το κύρος της νομικής τάξης και την αυθεντία της εντός της δικαιοδοσίας της.[97] Η δε προστασία που παρέχει το χαρακτηριστικό της αυτονομίας του συστήματος από εξωγενείς παράγοντες και κινδύνους,[98] αναφέρεται στην υποταγή της κυβέρνησης στο δίκαιο και συμπληρώνεται από την πληρότητα του συστήματος εσωτερικά. Το τελευταίο υποδηλώνει και την ερμηνευτική αυτονομία του συστήματος, η οποία δίδεται σε αρμόδια όργανα (δικαστές).[99]
Αυτή η νομική κυριαρχία του κράτους, όπως την αποτυπώνει ο ΕθνΣυντ στα εθνικά συντάγματα αντιμετωπίζει ως «ξένο»[100] απέναντι στο κράτος, οποιοδήποτε αντίθετο ή αντικρουόμενο συμφέρον, όπως αποτέλεσε η διάβρωση των κρατικών κυριαρχικών δικαιωμάτων από την ΕΕ (ΙΙ.Α). Υπό την παραπάνω οπτική, η κρατική κυριαρχία εναντιώνεται απέναντι στην ΕΕ και θέτει προσχώματα και εμπόδια στο ενοποιητικό της πλάνο (βλέπε
25
αμέσως παρακάτω). Από την άλλη πλευρά δε, το κράτος προσπαθεί να επιφέρει αλλαγές στην ΕΕ, έτσι ώστε να ομοιάσει όσο το δυνατόν περισσότερο με το πρότυπο του ΕθνΣυντ.[101]
ii. Ο διακυβερνητικός χαρακτήρας εμπόδιο στη διαδικασία της ΕυρΣυντ/π
(a) Η δυνατότητα εξόδου και «φωνής» για τα ΚΜ
Η θέαση της κρατικής κυριαρχίας ως σημείο αναφοράς για την ΕΕ συνδέεται, πρωτίστως, με τις προσπάθειες διατήρησης του διακυβερνητικού χαρακτήρα της ΕΕ από τα ΚΜ, κυρίως δε επί του τρόπου λήψης αποφάσεων. Για την ανάδειξη αυτών των προσπαθειών, θεμελιώδους σημασίας ήταν και η σχετική έρευνα του Weiler με το δίπολο «εξόδου» και «φωνής». Το δίπολο «εξόδου» και «φωνής», αναπτύχθηκε από τον Albert Hirschman στο βιβλίο του «Exit, Voice and Loyalty» και ενστερνίστηκε από τον Weiler για την ΕΕ και το ΕΔ σε μία σειρά από άρθρα του.[102]
Σύμφωνα με τον Hirschman, έξοδος (exit) είναι ο «μηχανισμός της εγκατάλειψης ενός οργανισμού/οργάνου/θεσμού σε περίπτωση που δεν υπάρχει αποτελεσματική απόδοση/εκτέλεση». Η δε φωνή (voice) είναι «ο μηχανισμός της ενδο-οργανικής διόρθωσης».[103] Ο Hirschman θεώρησε ότι αυτοί οι δύο μηχανισμοί έχουν ουδέτερο αποτέλεσμα, δηλαδή μία «ισχυρή «φωνή» αυξάνει τις αυτο-διορθώσεις ενός συστήματος και μειώνει ταυτόχρονα τις πιέσεις που ασκούνται για έξοδο (εγκατάλειψη του οργανισμού), ενώ αντιθέτως, μία ισχυρή «έξοδος» αυξάνει τις πιέσεις για μη αποτελεσματική εκτέλεση και μειώνει τις πιέσεις για «φωνή» (ενδο-οργανική διόρθωση).
Ο Weiler υποστήριξε ότι η ΕΕ μπορεί να θεωρηθεί ο οργανισμός και τα ΚΜ τα μέλη του οργανισμού. Παρά το γεγονός ότι το σύνολο των ΚΜ δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως ενιαίο δομικό σύνολο, ο Weiler θεώρησε ότι έχουν γενικά και συγκεκριμένα συμφέροντα, τα οποία τους ομογενοποιούν σε ένα ενιαίο σύνολο εντός της ΕΕ, συμφέροντα τα οποία ομογενοποιούνται από την παρόμοια αντίληψη περί κρατικής κυριαρχίας.
Στη συνέχεια, ο Weiler υποστήριξε ότι υπάρχουν δύο δυνατότητες εξόδου για τα ΚΜ από την ΕΕ: η τυπική ή ολική έξοδος και η επιλεκτική ή μερική έξοδος. Διέκρινε ότι η έξοδος (τυπική ή επιλεκτική) δεν είναι δυνατή και επομένως τα ΚΜ είναι πιθανότερο να επιδιώξουν την ενδυνάμωση της «φωνής» του εντός της ΕΕ.
26
(1) Τυπική έξοδος και δικαίωμα αποχώρησης των ΚΜ από την ΕΕ
Η τυπική έξοδος ενός ΚΜ από την ΕΕ ήταν νομικά τυπικώς αδύνατη την εποχή της συγγραφής του άρθρου «The Transformation of Europe». Για πολλά έτη η τυπική έξοδος παρέμενε επίσης πολιτικά και οικονομικά αδύνατη, εξαιτίας των ασύμμετρα μεγάλων απωλειών για το ΚΜ από μία τέτοια κίνηση.
Σύμφωνα όμως με τον Grimm, άποψη που ασπάστηκε και το Γερμανικό Συνταγματικό Δικαστήριο,[104] το κράτος διατηρεί την τελική έγκριση των Συνθηκών στα χέρια του. Τα ΚΜ είναι αυτά, τα οποία αρχικά έδωσαν κυριαρχικά δικαιώματα στην ΕΕ, είναι αυτά που (σιωπηρά ή ρητά δεν έχει και τόσο σημασία) αποδέχονται αυτή την έως τώρα μεταβίβαση δικαιωμάτων και είναι αυτά που έχουν πάντα τη δυνατότητα της άρσης της μεταβίβασης, είτε το κάθε ένα ΚΜ ατομικά με μία έξοδο, είτε συλλογικά με τη διάλυση του διεθνούς οργανισμού. Η ΕΕ επομένως δεν φαίνεται να εξαρτάται από την έγκριση ενός ευρωπαϊκού λαού ή λαών παρά μόνο έμμεσα και τα ΚΜ εύλογα χαρακτηρίζονται οι κυρίαρχοι των Συνθηκών της ΕΕ (Herren der Vertrage).[105]
Το απώτατο κυριαρχικό δικαίωμα ενός ΚΜ στην αυτοδιάθεσή του και η ανάκτηση των κυριαρχικών δικαιωμάτων παρέχεται πλέον ρητά με το νέο άρθρο περί αποχώρησης ενός ΚΜ από την ΕΕ (άρθρο 50ΣΕΕ), κάτι που υπήρχε και στο ΕυρΣυντ, όχι όμως έως και τη Συνθήκη της Νίκαιας. Ούτως ή άλλως, το ΕΔ, ως τυπικό διεθνές δίκαιο, δεν θα μπορούσε να αφαιρέσει τη δυνατότητα σε ένα ΚΜ να ανακαλέσει την απόφασή του να είναι μέλος της ΕΕ και να αποχωρήσει, ακυρώνοντας με εθνικό νόμο και όλες τις παλαιές επικυρώσεις των Συνθηκών.[106] Απλώς η νέα διάταξη περί αποχώρησης υπερτονίζεται και πανηγυρικά ως μία απώτατη δικλείδα ασφαλείας για τα κυρίαρχα ΚΜ, ενώ μπορεί να αποτελέσει, ενδεχομένως, και ένα πολιτικά χρήσιμο εργαλείο στις πιέσεις που θα ασκήσουν ορισμένα ΚΜ για την αναθεώρηση των σχέσεών τους με την ΕΕ.[107]
Τον Ιανουάριο του 2020 για πρώτη φορά ένα ΚΜ, το Η.Β., αποχώρησε από την ΕΕ κάνοντας χρήση του άρθρου 50ΣΕΕ. Το Η.Β. δεσμεύεται από το ΕΔ έως τις 31/12/2020 με βάση τη συμφωνία αποχώρησης. Επομένως, οι συνέπειες και τα αποτελέσματα της πρώτης αποχώρησης ΚΜ από την ΕΕ (τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις κρατών και πολιτών, οι πολιτικές, εμπορικές, οικονομικές, κοινωνικές σχέσεις, ανάμεσα σε άλλα) δεν θα οριστικοποιηθούν πριν την τελική διευθέτηση της μελλοντικής σχέσης μεταξύ ΕΕ και Η.Β., η οποία
27
συμφωνία πρέπει να λάβει χώρα έως τις 31/12/2020 (εκτός εάν φυσικά υπάρχει παράταση στις διαπραγματεύσεις).[108]
Σε κάθε περίπτωση, διαφαίνεται από τα παραπάνω ότι η τυπική έξοδος αποτελεί έκφραση της κρατικής κυριαρχίας, καθώς υπερτονίζει την ισχύ του κράτους και την αυτοδιάθεσή του (βλ. παραπάνω Ι.Α.1.i).
(2) Επιλεκτική έξοδος των ΚΜ από τις ενωσιακές υποχρεώσεις
Η επιλεκτική έξοδος, όπως υποστήριξε και ο Weiler, είναι η αποφυγή εκπλήρωσης των υποχρεώσεων που έχουν τα ΚΜ και τους επιβάλλονται από το συνολικό νομικό πλαίσιο της ΕΕ. Η επιλεκτική έξοδος των ΚΜ μπορεί να προέλθει από εσκεμμένη παραβίαση ή παράβλεψη στην τήρηση των δεσμεύσεων και υποχρεώσεων που τους επιβάλλεται (βλέπε και Ι.Β.2).[109]
Είναι σαφές ότι τα ΚΜ αναγνωρίζουν τις έντονα αρνητικές νομικές,[110] οικονομικές[111] και πολιτικές[112] συνέπειες, εξαιτίας της παραβίασης των κανόνων του ΕΔ. Και αυτό διότι το νομικό πλέγμα της ΕΕ είναι αρκετά αυστηρό, όπως επίσης σημαντικά αρνητική είναι και η διάρρηξη της κοινοτικής πίστης που οφείλουν να έχουν τα ΚΜ.
Από την άλλη, είναι αρκετές οι περιπτώσεις που τα ΚΜ προβαίνουν σε παραβίαση του ΕΔ, μέσω της παράβλεψης στην τήρηση των ενωσιακών υποχρεώσεων. Η παράβλεψη αυτή προέρχεται συνήθως από μία χρόνια αμέλεια για εκπλήρωση των ενωσιακών υποχρεώσεων.
28
Συχνά, σε οικονομικό επίπεδο, μία τέτοια αμέλεια δεν έχει αρνητικό οικονομικό αντίκτυπο για το ΚΜ, παρά τα όποια πρόστιμα μπορούν να τεθούν από την ΕΕ. Και αυτό γιατί το ΚΜ μπορεί να κρίνει ότι είναι ωφελιμότερο οικονομικά να πληρώνει το πρόστιμο, όταν γνωρίζει ότι λαμβάνει μεγαλύτερα οικονομικά οφέλη από τη μη συμμόρφωση.
Χαρακτηριστικό δείγμα τέτοιας επιλογής αποτέλεσε η στάση της Ελλάδος αναφορικά με τα τέλη ταξινόμησης εισαγόμενων μεταχειρισμένων αυτοκινήτων. Η Επιτροπή όχλησε την Ελλάδα για πρώτη φορά το 1991, επισημαίνοντας την ανάγκη συμμόρφωσης του εθνικού πλαισίου ταξινόμησης εισαγόμενων μεταχειρισμένων αυτοκινήτων με το κοινοτικό, τότε, νομικό καθεστώς. Η πρώτη καταδίκη της Ελλάδος επήλθε το 1997.[113] Ακολούθησε αλλαγή του ελληνικού Τελωνειακού Κώδικα το 2001 και 2003, αλλαγή που δεν ικανοποίησε την Επιτροπή, η οποία παρέπεμψε την Ελλάδα για δεύτερη φορά στο ΔΕΚ. Η δεύτερη καταδίκη της Ελλάδος ήλθε το 2007[114] και η τελική αλλαγή στον τελωνειακό κώδικα επήλθε το 2008 (με το νόμο 3634/2008).
Η δεκαεπταετής αναβολή της Ελλάδος να συμμορφωθεί στο ενωσιακό κεκτημένο μπορεί μεν να οδήγησε στην τελική συμμόρφωση και αλλαγή του εθνικού νόμου, όμως δεν επέφερε κάποιο πρόστιμο, ενώ αντιθέτως, τα έσοδα από τα υπερβολικά υψηλά τέλη ταξινόμησης ωφέλησαν το ΚΜ, παρά την παραβίαση των κανόνων.
Ταυτόχρονα, η ΕΕ παραμένει χωρίς ενιαία και κεντρικοποιημένη δομή εφαρμογής και εκτέλεσης των κανόνων και η εκτέλεση και τήρηση του ΕΔ εξαρτάται από τις εθνικές κυβερνήσεις, ενώ η Επιτροπή σε πολλές περιπτώσεις δυσκολεύεται και καθυστερεί να παρακολουθήσει, αν το έργο της ενσωμάτωσης της πληθώρας κανόνων που θεσπίζονται ή τροποποιούνται κάθε χρόνο εκτελείται πιστά από τα ΚΜ.[115]
Σαφώς επίσης, το άρθρο 258ΣΛΕΕ και η προσφυγή της Επιτροπής εναντίον ενός ΚΜ που παραβιάζει το ΕΔ, δεν είναι πάντα το αποτελεσματικότερο εργαλείο για τη συμμόρφωση των ΚΜ. Ειδικά, όταν η συνδιαλλαγή μεταξύ Επιτροπής και ΚΜ, για τη διαπίστωση της παραβίασης στην εκτέλεση ενός κανόνα δεν καταλήγει πάντοτε στο Δικαστήριο της Ευρωπαϊκή Ένωσης (ΔΕΕ), αλλά σε συμβιβασμό, ενώ η δικαστική κρίση δεν αποφαίνεται σε έγκαιρο χρονικό διάστημα.
Κλασικό δείγμα των παραπάνω προβλημάτων είναι η υπόθεση του Κουρουπητού[116] και η καταδίκη της Ελλάδος για μακροχρόνια αμέλεια στο κλείσιμο των περιβαλλοντικά επιβαρυντικών
29
Χώρων Ανεξέλεγκτης Διάθεσης Απορριμμάτων (ΧΑΔΑ). Για το συγκεκριμένο ζήτημα έχει επιβληθεί πρόστιμο κατά της Ελλάδος τόσο από την Επιτροπή, όσο και από το ίδιο το ΔΕΚ για μη τήρηση της καταδικαστικής του απόφασής.[117] Τόσο η πολύχρονη συνδιαλλαγή, όσο και η δυσκολία της Επιτροπής να διαπιστώσει την τήρηση του ΕΔ, δίνουν το δικαίωμα στο ΚΜ να επιλέξει να καθυστερήσει, το λιγότερο, ή να μην τηρήσει και καθόλου τις δεσμεύσεις του, είτε για πολιτικούς, είτε για οικονομικούς λόγους.[118]
Διαφαίνεται από τα παραπάνω ότι η επιλεκτική έξοδος των ΚΜ πηγάζει από μία “a la cart” τήρηση των ενωσιακών υποχρεώσεων, βάσει της οποίας τα ΚΜ επιλέγουν ποίες δεσμεύσεις πρέπει να τηρήσουν και ποίες τους συμφέρει να μην τηρήσουν, έστω για ορισμένο χρονικό διάστημα. Το παραπάνω φανερώνει μία ηγεμονική συμπεριφορά και καταδεικνύει τη διάθεσή των ΚΜ να επιβληθούν κατά το δοκούν επί του ευρωπαϊκού φαινομένου, επιδιώκοντας να διατηρήσουν μία «κλασική» κρατική συμπεριφορά απέναντι σε ένα τυπικό διεθνή οργανισμό.
(b) Η διατήρηση του διακυβερνητικού χαρακτήρα μέσα από την ενδυνάμωση της «φωνής» των ΚΜ
Αν η επιλεκτική έξοδος των ΚΜ από την ΕΕ είναι περιοριστική νομικά και δυσχερής πολιτικά, τότε η αύξηση-ενδυνάμωση της «φωνής» των ΚΜ εντός της ΕΕ είναι η πιο σημαντική λύση για τον περιορισμό της ισχύος της ΕΕ. Αυτή επιτεύχθηκε κυρίως με την ενδυνάμωση του ρόλου του Συμβουλίου.
Όπως υποστηρίζει και ο Weiler, όσο ο έλεγχος των κρατών επί της ΕΕ παρέχονταν από την ασφαλιστική δικλείδα της ομοφωνίας εντός του Συμβουλίου, δεν υπήρχε ιδιαίτερη διαμάχη, ούτε αντιρρήσεις, ακόμη και για ζητήματα σχετιζόμενα με την αρχή της υπεροχής. Όταν η αρχή της ομοφωνίας περιορίστηκε με την εισαγωγή της ειδικής πλειοψηφίας, τότε δημιουργήθηκαν ρήγματα σε αυτή την ήρεμη διαβίωση (λ.χ. τεμαχισμός του acquis – βλ. αμέσως παρακάτω).[119]
30
Η ενδυνάμωση του Συμβουλίου προήλθε κυρίως έπειτα από την πολιτική κρίση κατά τη δεκαετία του 1960 και την κρίση της Κενής Έδρας.[120] Η κρίση ήρθη τον Ιανουάριο του 1966 με το συμβιβασμό του Λουξεμβούργου (μία νομικά μη δεσμευτική, άτυπη συμφωνία κυρίων υπό μορφή ανακοίνωσης τύπου), ο οποίος χαρακτηρίστηκε, όχι άδικα, μία από τις σπουδαιότερες αποφάσεις των πρώτων ετών του βίου της παλαιάς Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας (ΕΟΚ).[121] Με το συμβιβασμό, σε περιπτώσεις ασυμφωνίας για πρωτοβουλίες που θίγουν ζωτικής σημασίας εθνικά συμφέροντα και ψηφίζονται με πλειοψηφία, τα ΚΜ θα πρέπει να προσπαθήσουν να επιτύχουν ομοφωνία.[122] Η έννοια «εθνικά συμφέροντα» ήταν και εξακολουθεί να είναι ασαφής, αλλά με αυτό τον τρόπο, τα ΚΜ απέκτησαν δικαίωμα αρνησικυρίας εντός του Συμβουλίου ουσιαστικά για κάθε νομοθετική πρωτοβουλία.
Το Συμβούλιο έγινε έτσι ένας χώρος συνδιαλλαγής, που ουσιαστικά άφηνε την Επιτροπή να έχει ουσιαστικά το ρόλο ενός διευθυντηρίου, παρά το γεγονός ότι είχε ακόμη το αποκλειστικό δικαίωμα της νομοθετικής πρωτοβουλίας. Παράλληλα, ο συμβιβασμός περιόριζε και το ρόλο της Επιτροπής στην εκτέλεση των αποφάσεων και στη συνολική εκπροσώπηση της ΕΟΚ. Με αυτό τον τρόπο τα ΚΜ αύξησαν τη «φωνή» τους εντός της ΕΟΚ, ανακαταλαμβάνοντας τον έλεγχο στον τρόπο λήψης αποφάσεων.[123]
Πέρα από τις προφανείς πολιτικές συνέπειες που είχε ο συμβιβασμός του Λουξεμβούργου στη διατήρηση της ΕΕ ως διεθνούς οργανισμού διακυβερνητικού χαρακτήρα, σπουδαίες ήταν και οι πρακτικές νομικές συνέπειες του συμβιβασμού. Από το 1966 έως την κύρωση της Ενιαίας Ευρωπαϊκής Πράξης (ΕΕΠ) το 1986, πολλές νομοθετικές πρωτοβουλίες αποσύρονταν (επιτεύχθηκε «σιωπή»), ενώ όσες κυρώνονταν αποτελούσαν ένα ελάχιστο κοινό παρανομαστή των επιδιώξεων των ΚΜ. Η αλλαγή επήλθε με το φιλόδοξο πρόγραμμα για την ενιαία αγορά κατά τη δεκαετία του 1980 και την ανάγκη θέσπισης της ειδικής πλειοψηφίας, προκειμένου να επιταχυνθεί το πρόγραμμα της ενιαίας αγοράς, κάτι που αποδυνάμωσε το συμβιβασμό του Λουξεμβούργου, καίτοι δεν τον κατάργησε και τυπικά.
31
Ο συμβιβασμός του Λουξεμβούργου αντικαταστάθηκε εν μέρει από τον, ηπιότερης μορφής, συμβιβασμό των Ιωαννίνων,[124] έπειτα από τη λήξη του προγράμματος για την ενιαία αγορά και με την διαφαινόμενη διεύρυνση της ΕΕ το 1994. Ο συμβιβασμός ήταν μία δικλείδα ασφαλείας, όπου σε οριακές περιπτώσεις πλειοψηφίας,[125] θα γίνονταν προσπάθειες επίτευξης ομοφωνίας ή ισχυρής πλειοψηφίας, κάτι που φυσικά σήμαινε αυξημένες διαπραγματεύσεις και συμβιβασμούς εντός του Συμβουλίου, αλλά και μία έμμεση αύξηση της «φωνής» των ΚΜ.
Ο συμβιβασμός των Ιωαννίνων, που είχε καταργηθεί από τη Συνθήκη της Νίκαιας, αναβίωσε με τη ΣΛΕΕ, σύμφωνα και με τη Δήλωση Νο7 της ΣΛΕΕ. Έτσι, από την 1/4/2017, αν το 55% του πληθυσμού ή 55% του αριθμού των ΚΜ που είναι απαραίτητα για σχηματισμό αναστέλλουσας μειοψηφίας (7 ΚΜ ή 19,25% του συνολικού πληθυσμού της ΕΕ), δηλώσουν την αντίθεσή τους στην έκδοση πράξης του Συμβουλίου με ειδική πλειοψηφία, καταβάλλεται κάθε δυνατή προσπάθεια προκειμένου να διευκολυνθεί η επίτευξη ευρύτερης βάσης συμφωνίας στο Συμβούλιο.
Εκτός του παραπάνω συμβιβασμού, η διπλή βάση της ειδικής πλειοψηφίας[126] (55% των ΚΜ που εκπροσωπούν το 65% του συνολικού πληθυσμού της ΕΕ),[127] συνδέεται όχι μόνο με την προσπάθεια για αντιπροσωπευτικότερη αναπαράσταση των λαών και των ΚΜ, αλλά είναι επίσης και προσπάθεια αύξησης της «φωνής» των ΚΜ και διασφάλιση ότι οι αποφάσεις θα λαμβάνονται με όσο το δυνατόν πιο διευρυμένες πλειοψηφίες.
Αν και οι συμβιβασμοί του Λουξεμβούργου και των Ιωαννίνων σπάνια επικαλούνται πλέον,[128] παρά ταύτα η παρακαταθήκη τους στα ευρωπαϊκά πράγματα συντελεί στην προσπάθεια για επίτευξη συναίνεσης και ομοφωνίας στις περισσότερες αποφάσεις.[129] Το σύστημα ψηφοφορίας εξακολουθεί να χωρίζει την ΕΕ σε κράτη και εθνικούς πληθυσμούς και δεν
32
την αντιλαμβάνεται ως ένα γενικό σύνολο. Με αυτό τον τρόπο γίνεται αντιληπτή, η ενδυνάμωση της «φωνής» των ΚΜ και τα αυξημένα, διακυβερνητικής φύσης, εμπόδια που επιχειρούν να θέσουν τα κράτη στην ενοποίηση της ΕΕ.
Η ομοφωνία έχει επίσης ως αποτέλεσμα την αποτροπή της «επιλεκτικής εξόδου», καθώς τα ΚΜ που θα μειοψηφήσουν, ενδέχεται να επιλέξουν να μην τηρήσουν τη νομοθεσία, έστω και με κίνδυνο να καταδικαστούν. Χαρακτηριστικό πρόσφατο παράδειγμα είναι η άρνηση των χωρών του Βίζενμπεργκ (Ουγγαρία, Σλοβακία, Τσεχία) να αποδεχτούν την Απόφαση[130] για μετεγκατάσταση προσφύγων με βάση συγκεκριμένες ποσοστώσεις κάτι που οδήγησε τα ΚΜ σε προσφυγή στο ΔΕΕ ενάντια στην Απόφαση, η οποία απορρίφθηκε.[131] Εν συνεχεία δε, το ΔΕΕ καταδίκασε την Πολωνία, Ουγγαρία και Τσεχία ότι παραβίασαν το ΕΔ, αρνούμενες να συμμορφωθούν με τον προσωρινό μηχανισμό μετεγκατάστασης προσφύγων.[132] Η καταδίκη αποδείχθηκε βέβαια κενό γράμμα, καθώς η επείγουσα κατάσταση είχε παρέλθει, ενώ η ισχύς της Απόφασης 2015/1601 είχε λήξει.
Από τα παραπάνω φαίνεται ότι η μείωση της «φωνής» ενός ΚΜ, θα το οδηγήσει να αυξήσει την έξοδο του, παραβιάζοντας τις υποχρεώσεις του, πολλές φορές ανεξαρτήτως κόστους. Σε κάθε περίπτωση, είτε με αύξηση της «φωνής» (πίεση για ομοφωνία), είτε με αύξηση της εξόδου (μη τήρηση), το ΚΜ θα επιδιώξει να αποφύγει, όσο είναι δυνατόν, να τηρήσει υποχρεώσεις με τις οποίες διαφωνεί και θα συνεχίσει να προστατεύει την κυριαρχία του.
(c) Η ενδυνάμωση του ΕυρΣυμβ
Η συγκρότηση του Συμβουλίου σε επίπεδο αρχηγών των ΚΜ υπήρξε ανέκαθεν τμήμα της λειτουργίας του Συμβουλίου της ΕΕ. Άλλωστε, κρίσιμες διαπραγματεύσεις και αποφάσεις εντός ενός διεθνούς οργανισμού δεν θα μπορούσαν να λάβουν χώρα δίχως τη σύγκληση του Συμβουλίου σε ανώτατο επίπεδο. Τέτοιες όμως συγκλήσεις παρέμεναν τμήμα των ευρύτερων εργασιών του Συμβουλίου. Η αναγωγή του ΕυρΣυμβ σε ανεπίσημο σώμα εκκινεί έπειτα και από τις προτάσεις της Γαλλίας κατά τη δεκαετία του 1970. Το ΕυρΣυμβ αποκτά όμως επίσημο καθεστώς μόνο με τη Συνθήκη του Μάαστριχ το 1992. Έπειτα δε από τη ΣΛΕΕ, το ΕυρΣυμβ έχει αναγορευτεί σε ξεχωριστό, θεσμικό όργανο της ΕΕ. Από τη μία πλευρά, μπορεί κανείς να ισχυριστεί ότι η ενδυνάμωση του ΕυρΣυμβ είναι απαραίτητη εντός ενός διευρυμένου διεθνούς οργανισμού. Από την άλλη όμως, μπορεί κανείς επίσης να προβάλλει ως επιχείρημα ότι η αναγωγή του ΕυρΣυμβ σε θεσμικό όργανο διευρύνει το διακυβερνητικό χαρακτήρα της ΕΕ.
33
Σύμφωνα και με τη Συνθήκη, το ΕυρΣυμβ αναγνωρίζεται ως το ανώτατο καθοδηγητικό όργανο, το οποίο καθορίζει τους γενικούς πολιτικούς προσανατολισμούς και προτεραιότητες της ΕΕ (άρθρο 15ΣΕΕ και 121ΣΛΕΕ), εξετάζει την κατάσταση της απασχόλησης και χαράζει τις κατευθυντήριες γραμμές (άρθρο 148ΣΛΕΕ).[133] Οι συνεδριάσεις του διευθύνονται από τον πρόεδρο του ΕυρΣυμβ (η επιλογή του οποίου είναι αποκλειστική υπόθεση του ίδιου του ΕυρΣυμβ), ενώ οι αποφάσεις του ΕυρΣυμβ λαμβάνονται με κυρίως με συναίνεση, στοιχείο που υπερθεματίζει και το διακυβερνητικό του ΕυρΣυμβ. Παράλληλα, το ΕυρΣυμβ έχει κυρίαρχο λόγο στο διορισμό του προέδρου της Επιτροπής και του Ύπατου Εκπροσώπου της ΕΕ για θέματα Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Ασφάλειας (ΥπΕκΕΠΠΑ, άρθρο 18ΣΕΕ).
Παρά το γεγονός ότι το ΕυρΣυμβ δεν ασκεί νομοθετική λειτουργία, σαφέστατα επεμβαίνει στο ευρωπαϊκό γίγνεσθαι, διαμέσου των κατευθυντήριων γραμμών, του διορισμού των ανώτατων λειτουργών της ΕΕ, αλλά και ορισμένων θεμελιωδών αποφάσεων.[134] Πολλώ δε μάλλον, όταν οι κατευθυντήριες γραμμές κατέχουν ολοένα και πιο βαρύνουσα θέση στο ΕΔ (είναι οιονεί κανόνες).[135]
Ειδικά για τα σημαντικά τρέχοντα θέματα της ατζέντας της ΕΕ (π.χ. δημοσιονομική κρίση 2008-15, μεταναστευτικό του 2018),[136] παρατηρείται μία ολοένα και αυξανόμενη προσπάθεια μετακίνησης του κέντρου βάρους των πρωτοβουλιών από την Επιτροπή, που είναι το κατεξοχήν μεταεθνικό όργανο, προς στο ΕυρΣυμβ (όσον αφορά τις γενικές κατευθύνσεις, τη διακυβέρνηση,[137] αλλά και τις αρχικές προτάσεις), αφήνοντας, πολλές φορές, στην Επιτροπή ένα ρόλο διεκπεραιωτή. Η τάση να αποκτήσει το ΕυρΣυμβ ένα ρόλο διευθυντηρίου, πλήττει την κοινοτική μέθοδο, ενστερνίζεται ένα πιο διακυβερνητικό τρόπο λήψης αποφάσεων
34
και σαφέστατα διατηρεί την κυριαρχική θέση και τον τελικό πολιτικό έλεγχο των ΚΜ επί της ευρωπαϊκής ενοποίησης.[138]
(d) Κρίσεις και συμπεράσματα
Από τα παραπάνω επιβεβαιώνεται η πολύπλευρη αντίδραση των ΚΜ, εξαιτίας της μεταβίβασης κυριαρχικών δικαιωμάτων από την ΕΕ. Η εμφάνιση απώτατων δικλείδων ασφαλείας, όπως το ρητό δικαίωμα τυπικής εξόδου και αποχώρησης από την ΕΕ, η χρήση της επιλεκτικής εξόδου, αλλά και η συνολική προσπάθεια ελέγχου του τρόπου λήψης αποφάσεων, είναι μερικές μόνο, αλλά σαφείς ενδείξεις των εμποδίων που θέτει η κρατική κυριαρχία στην πορεία της ΕυρΣυντ/π.
Επιβεβαιώνεται, έτσι, η επέμβαση του ΕθνΣυντ και του αποτυπώματος που αφήνει στην ΕΕ. Η κεντρική ιδέα ότι τα ΚΜ είναι κυρίαρχοι των Συνθηκών προέρχεται από μία συγκεκριμένη ιδέα της απόλυτης κρατικής κυριαρχίας, όπως αναφέρθηκε στην εισαγωγή του κεφαλαίου. Τα ΚΜ επιδιώκουν, εν μέρει, να επιστρέψουν σε παλαιότερες διακυβερνητικές δομές (διασκέψεις κρατών του 18ου και 19ου αιώνα), όπου τα πάντα εξαρτώνται από την τελική βούληση των ΚΜ, δομές που τόσο προσπάθησε να αλλάξει η ΕΕ.[139]
iii. Ο τεμαχισμός του ενωσιακού κεκτημένου ως εμπόδιο που θέτει
η κρατική κυριαρχία
Ακόμη ένα στοιχείο, που καταδεικνύει την κρατική κυριαρχία ως σημείο αναφοράς για το ΕΔ σχετίζεται με τον χαρακτηρισμό που έδωσε η Deindre Curtin για την ΕΕ ως «A Europe of bits and pieces» (Η τεμαχισμένη Ευρώπη).[140] Σε αυτό το άρθρο, η Curtin αναφέρει ότι η εμβάθυνση της ενοποίησης δημιούργησε έντονες ανησυχίες στα ΚΜ, όχι μόνο για μία οριστική και αμετάκλητη απώλεια κυριαρχικών δικαιωμάτων, αλλά και για μία απώλεια, η οποία θα ξεπερνά αυτή των «περιορισμένων έστω τομέων», που αναφέρει η υπόθεση Van Gend & Loos. Η διασφάλιση της προστασίας κυριαρχικών δικαιωμάτων, που πάντοτε κατείχε το κράτος, επιτεύχθηκε με τη διάσπαση του ενιαίου κοινοτικού κεκτημένου (acquis communataire).
Σε γενικό πλαίσιο, πέρα από την διάρρηξη στις ενταξιακές διαπραγματεύσεις (a), διάσπαση του κεκτημένου υπήρξε με την παλαιά ιδέα των πυλώνων (b), η οποία όμως συνεχίζεται και στις μέρες μας υπό άλλη μορφή. Εξίσου χαρακτηριστική μορφή διάσπασης ήταν βέβαια και η επέκταση κρατικών εξαιρέσεων (c) από το κεκτημένο με Πρωτόκολλα, Δηλώσεις, ρήτρες εξαίρεσης/προαίρεσης (opt-in και opt-out δικαιώματα). Με τη ΣΛΕΕ, τέλος, η προσθήκη της ρήτρας σεβασμού στην εθνική ταυτότητα (4(2)ΣΕΕ), εντείνει την πίεση για περαιτέρω
35
απομάκρυνση από τις επιταγές του ενωσιακού κεκτημένου και τις δεσμεύσεις που πηγάζουν από αυτό (d). Τα ως άνω στοιχεία θα εξεταστούν αμέσως παρακάτω.
(a) Ο τεμαχισμός της έννοιας του ενωσιακού κεκτημένου
Καταρχάς, η ίδια η έννοια του κοινοτικού κεκτημένου είναι τεμαχισμένη. Υπάρχει το κεκτημένο της ενωσιακής (πρώην κοινοτικής) δομής, το κεκτημένο της διεύρυνσης και τέλος το κεκτημένο της σχέσης της ΕΕ με τον ΕΟΧ.[141]
Το κεκτημένο της ενωσιακής δομής είναι το σύνολο των νομικών πράξεων, αλλά και των πολιτικών αποφάσεων που λαμβάνονται από τα ενταγμένα ΚΜ. Φυσικά, το παραπάνω κεκτημένο είναι ένα «ζωντανό σύνολο», το οποίο αλλάζει διαρκώς και μετασχηματίζεται ανάλογα με τις εξελίξεις.
Το πιο ευρέως διαδεδομένο κεκτημένο είναι φυσικά αυτό της διεύρυνσης. Τα υπό ένταξη ΚΜ πρέπει σε χρονικό διάστημα λίγων ετών να αποδεχτούν και να ενσωματώσουν στο δίκαιό τους, όλες τις αρχές και τους κανόνες της ΕΕ από την αρχή της ίδρυσής της έως και την οριστική τους ένταξη, βέβαια με εξαιρέσεις, αναλόγως των διαπραγματεύσεων μεταξύ ΕΕ και υπό ένταξη ΚΜ).[142] Οι εξαιρέσεις που θα προκύψουν από τις διαπραγματεύσεις και θα εγγραφούν στην Πράξη Προσχώρησης είναι η σπουδαιότερη ευκαιρία που δίνεται στα υπό ένταξη ΚΜ να διαρρήξουν το ενωσιακό κεκτημένο και να προστατεύσουν ορισμένες θεμελιώδεις πτυχές της κυριαρχίας και της οικονομίας τους για ορισμένο χρονικό διάστημα.[143]
Ιδιαίτερης σημασίας είναι το νομολογιακό κεκτημένο, που σχετίζεται με τις θεμελιώδεις αποφάσεις του ΔΕΕ σχετικά με τις αρχές της υπεροχής, του άμεσου αποτελέσματος, της ενότητας του δικαίου και της δικαστικής διαδικασίας, ειδικότερα δε των προδικαστικών ερωτημάτων. Αυτό το κεκτημένο, αν και αναφέρεται στις Συνθήκες προσχώρησης, δεν αποτελεί και επίσημο τμήμα των όρων προσχώρησης στην ΕΕ. Το παραπάνω δεν «παγώνει» το δίκαιο, ενώ εξισώνει τα ενταγμένα ΚΜ, που δεσμεύονται μόνο από το διατακτικό κομμάτι των υποθέσεων, με τα υπό ένταξη ΚΜ, που δεν δεσμεύονται από ρητή αναφορά σε άρθρο της Συνθήκης προσχώρησης.[144]
Διαφορετικού είδους και φύσης είναι και το κεκτημένο μεταξύ της ΕΕ με τον ΕΟΧ. Το εν λόγω κεκτημένο περιλαμβάνει πλήθος κανονισμών, οδηγιών, αποφάσεων και λοιπών διατάξεων, που σχετίζονται με την ενιαία αγορά. Είναι ένα κεκτημένο που διαφέρει αρκετά
36
