ΑΠΟΚΛΙΝΟΥΣΑ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ & ΠΟΙΝΙΚΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ

Σελ. 1

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

ΑΠΟΚΛΙΝΟΥΣΑ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ

ΜΙΑ ΠΕΡΙΗΓΗΣΗ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΤΗΣ ΑΝΤΙΚΑΝΟΝΙΚΟΤΗΤΑΣ

ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΑΠΟΚΛΙΝΟΥΣΑΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΚΑΙ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ ΟΡΙΣΜΟΥ ΤΗΣ

1. Εισαγωγικά: Από το παθολογικό στο αντικανονικό

Ένα από τα πιο σημαντικά πεδία της κοινωνιολογικής έρευνας είναι η απόκλιση ή «(παρ) -εκτροπή» ή «παρεκκλίνουσα συμπεριφορά», συμπεριφορά που συνδέεται διαλεκτικά με την έννοια της «κοινωνικής τάξης» (νοούμενη ως «ευταξία»). Η σημασία της εξισώνεται με τη σημασία που έχει το περίφημο αρχιμήδειο σημείο από το οποίο θα ήταν δυνατό να μελετηθούν τα φυσικά φαινόμενα: η κοινωνική παρέκκλιση θεωρείται ότι βρίσκεται έξω από το κοινωνικό σύστημα και από τη θέση αυτή μπορεί να εξετασθεί η δόμηση, η λειτουργικότητα, η ηθική και η αισθητική του κοινωνικού οικοδομήματος. Καθώς σε κάθε κοινωνία καθιερώνεται μια τάξη πραγμάτων που επιβάλλεται στα μέλη της, αυτά υποχρεούνται να ακολουθούν τους συλλογικούς κανόνες. Σε περίπτωση μη συμμόρφωσής τους ενεργοποιούνται εναντίον τους οι αντιδράσεις της τοπικά και χρονικά προσδιορισμένης καθεστηκυίας τάξης. Έτσι, η κοινωνική ευταξία και η έκτροπη συμπεριφορά αποτελούν ένα συνεξεταζόμενο ζεύγος (Τάτσης, 1986, 157-158). Αυτή η προσέγγιση φαίνεται κατά κάποιο τρόπο αντιφατική. Αν τα δύο φαινόμενα είναι «συζευγμένα» και αλληλένδετα, πώς μπορεί το ένα να διαχωρίζεται και να εξετάζεται ως κάτι «εξωτερικό», ξένο προς το άλλο; Ποια είναι τελικά η σχέση τους; Μια εύγλωττη απάντηση θέτει το ζήτημα ως εξής: Η ίδια η χρησιμοποιούμενη ορολογία προκαλεί συνειρμούς που παραπέμπουν σε κάτι το ασυνήθιστο, ακόμη και διεφθαρμένο ή διεστραμμένο. Ωστόσο, στην επιστημονική γλώσσα εννοείται πολύ απλά ως ένα μέρος της καθημερινής ζωής. Η παρέκκλιση ή απόκλιση δεν θεωρείται λοιπόν μια ανωμαλία της κοινωνικής ζωής, ένα ανώμαλο κοινωνικό φαινόμενο, αλλά ένα αναπόσπαστο τμήμα των απεριόριστων και σύνθετων διεργασιών που τη συνδιαμορφώνουν. Η σύνδεση της ανθρώπινης συμπεριφοράς με την τήρηση ή μη των κανόνων, με τη συμμόρφωση ή τη μη συμμόρφωση προς όσα επιτάσσει η τάξη των πραγμάτων (που καθεμιά προϋποθέτει και συνεπάγεται το αντίθετό της) μας δείχνει ότι και οι δύο όψεις της (κανονικότητα και αντικανονικότητα) είναι μέρος της καθημερινότητάς μας (Hughes, Kroehler, 2014, 230, 232). Αυτό δεν ήταν πάντα έτσι. Το θέμα της παρέκκλισης ή της απόκλισης έχει συνδεθεί με την ατομική και την κοινωνική παθολογία, με την ανωμαλία, τη διαστροφή, την τρέλα, την αμαρτία, την ανηθικότητα, τα κοινωνικά προβλήματα και την κοινωνική αποδιοργάνωση και, τουλάχιστον μέχρι το μέσο του προη-

γούμενου αιώνα, προσεγγιζόταν κατ’ εξοχήν με ιατρικούς όρους και με δεδομένο ότι οι παρεκκλίνοντες άνθρωποι διαφέρουν από τους κανονικούς (Kanguilhem, 2007, Foucault, 2011, Cohen, 1982, 10 επ., Sumner, 1994, 3 επ.). Η απομάκρυνση από αυτές τις προσεγγίσεις με τη συνεκτίμηση τη βαρύτητας που έχουν η θέσπιση κανόνων με συγκεκριμένο περιεχόμενο και η επιβολή κυρώσεων στους ανθρώπους που τους παραβαίνουν για τoν προσδιορισμό της παρέκκλισης ή της απόκλισης είναι προϊόν νεώτερων κοινωνιολογικών αναλύσεων. Με τις αναλύσεις αυτές διευρύνεται το πλαίσιο του ενδιαφέροντος και συμπεριλαμβάνονται στη γενική εικόνα πράξεις, κανόνες και κυρώσεις, η μεταξύ τους σχέση και οι συνέπειες της αλληλεπίδρασής τους καθώς και η διάσταση της ισχύος με την οποία αναδεικνύεται ο πολιτικός χαρακτήρας του φαινομένου (Cohen, 1982, 17, Downes/Rock/McLaughlin, 2016, 6-9). Τι είναι, λοιπόν, παρεκκλίνουσα ή έκτροπη συμπεριφορά; Τι είναι αποκλίνουσα συμπεριφορά; Χωρίς να επιχειρήσουμε να διακρίνουμε μεταξύ τους προς το παρόν (θα επανέλθουμε σ’ αυτό στη συνέχεια) και χρησιμοποιώντας έναν συμβατικό ορισμό, θα λέγαμε ότι είναι η συμπεριφορά που παραβιάζει έναν κανόνα που ισχύει σε μια κοινωνική ομάδα και προκαλεί αντιδράσεις αποδοκιμασίας. Η δημιουργία του κανόνα είναι καθοριστική για την ύπαρξη της απόκλισης ή παρέκκλισης από αυτόν, με την έννοια ότι η ίδια η καθιέρωσή του δημιουργεί τις προϋποθέσεις και τη δυνατότητα της παραβίασής του (Κουκουτσάκη, 2002, 23). Όπως σημειώνει ο Foucault (2011, 108-109) «ο κανόνας δεν ορίζεται καθόλου ως φυσικός νόμος, αλλά με βάση το ρόλο απαίτησης και καταναγκασμού που δύναται να ασκήσει στα πεδία στα οποία εφαρμόζεται. Ο κανόνας, κατά συνέπεια, είναι φορέας μιας αξίωσης εξουσίας […] Σε κάθε περίπτωση […] ο κανόνας φέρει τόσο μια αρχή αξιολόγησης όσο και μια αρχή σωφρονισμού. Ο κανόνας δεν έχει ως λειτουργία να αποβάλει, να απορρίψει. Είναι, αντιθέτως, συνδεδεμένος πάντοτε με μια θετική τεχνική επέμβασης και μετασχηματισμού, με ένα είδος κανονιστικού προγράμματος». Στο πλαίσιο αυτό, ένας κανόνας καθίσταται «αρχή αποκλεισμού ή ένταξης» που αναδεικνύει άλλοτε το επιτρεπτό ή το κανονικό και άλλοτε το απαγορευμένο ή το παθολογικό, της κανονικότητας και του αντιθέτου της (Macherey, 2010, 85 επ.). Με μια διαφορετική διατύπωση και σύμφωνα με μια συγκεκριμένη θεωρητική αντίληψη, η απόκλιση ή παρέκκλιση ως κοινωνική παρεκτροπή οποιασδήποτε μορφής, συμπεριλαμβανομένου του εγκλήματος, δεν είναι στατικές καταστάσεις, αλλά ερμηνεύονται στο πλαίσιο δυναμικών κοινωνικών διαδικασιών των οποίων αποτελούν μέρος. Πρόκειται για παρεκτροπές από τις κοινωνικά παραδεκτές συμπεριφορές. Η ύπαρξή τους εξαρτάται από τον τρόπο με τον οποίο τις δέχονται ή τις απορρίπτουν οι τρίτοι, καθώς συνεπάγονται αλλά και προϋποθέτουν την κοινωνική αντίδραση που εκδηλώνεται με διάφορες μορφές και διάφορους τρόπους με τους οποίες εξασφαλίζονται η συναίνεση και η συμμόρφωση ή παράγονται πειθαρχία και αποκλεισμοί, δηλαδή τον κοινωνικό έλεγχο, άτυπο ή τυπικό (Καρύδης, 2010, 29 επ., Λαμπροπούλου, 2023, 23 επ.). Πιο αναλυτικά, ο άτυπος κοινωνικός έλεγχος συνίσταται στην επιδοκιμασία ή αποδοκιμα-

σία της συμπεριφοράς ενός προσώπου ή μιας κοινωνικής ομάδας με βάση την εναρμόνισή της ή μη με τα καθιερωμένα σε μια κοινωνία ήθη και έθιμα, τις παραδόσεις της, την κοινωνική ηθική και τις θρησκευτικές αντιλήψεις, το κυρίαρχο βιοτικό ύφος όπως παρουσιάζεται στις τάσεις του συρμού και των μέσων μαζικής επικοινωνίας και κοινωνικής δικτύωσης κ.λπ., επομένως, σχετίζεται με την κοινωνική αντίδραση στην αποκλίνουσα συμπεριφορά. Ο τυπικός κοινωνικός έλεγχος διαμορφώνεται με σημεία αναφοράς τη συμφωνία ή μη κάθε κρινόμενης συμπεριφοράς με τους απρόσωπους, εκάστοτε ισχύοντες τυπικούς κανόνες δικαίου και ασκείται ειδικά από τους φορείς της ποινικής καταστολής, δηλαδή την αστυνομία, τα δικαστήρια, τις φυλακές και άλλες υπηρεσίες έκτισης των ποινικών κυρώσεων, επομένως συνδέεται με την πρόληψη και την καταστολή του εγκλήματος (βλ. αναλυτικά στο δεύτερο μέρος του βιβλίου).

Αν δηλαδή οι τρίτοι χαρακτηρίσουν μια πράξη ως παρεκτροπή, τότε αυτή θα είναι αποκλίνουσα και ο δράστης της θα στιγματιστεί αντιστοίχως, με πιθανή ή αναμενόμενη περαιτέρω συνέπεια την αύξηση και ενίσχυση των παρεκτροπών του κ.ο.κ. Η κοινωνική παρεκτροπή, σύμφωνα με την ίδια αντίληψη, δεν είναι παθολογική κοινωνική συμπεριφορά, αλλά μια κοινωνική κατασκευή που επιβάλλεται από αυτούς που έχουν την εξουσία να το κάνουν: χωρίς την αλληλεπίδραση που καταλήγει στον στιγματισμό της πράξης ως παρεκτροπής, παρεκτροπή δεν υπάρχει (βλ. σχετ. Αλεξιάδη, 2011, 27 επ., 83, Σπινέλλη, 2014, 271-272. Βιδάλη, 2022, 116 επ., Λαμπροπούλου, 2023, 136 επ., στο θεωρητικό πλαίσιο της κοινωνικής αλληλεπίδρασης). Συνεπώς, η κοινωνική απόκλιση ως αντικείμενο ενασχόλησης των κοινωνιολόγων συνδέεται με διάφορα κοινωνικά προβλήματα (σωματικές και ψυχικές αναπηρίες, εξάρτηση από ψυχοδραστικές ουσίες, παραβατικότητα και εγκληματικότητα, πολιτισμική επανάσταση, πολιτική διαμαρτυρία, διανοητικός και καλλιτεχνικός ριζοσπαστισμός κ.λπ.) τα οποία «καλούν» την κοινότητα ή διάφορες κοινωνικές ομάδες, φορείς και, ιδίως, το κράτος πρόνοιας να παρέμβουν για την επίλυσή τους και μπαίνει στο ερευνητικό μικροσκόπιο της κριτικής ανάλυσης των προβλημάτων αυτών (Sumner, 2006, 126. Σπινέλλη, 2014, 38, υποσημ. 162). Από τα πρώτα μέχρι τα πιο πρόσφατα βήματα των επιστημονικών αναζητήσεων κοινωνιολογικού προσανατολισμού και ενδιαφέροντος, η κοινωνική απόκλιση εντάσσεται σε έναν ενδιάμεσο χώρο που είτε χωρίζει τη νόμιμη από την παράνομη ή εγκληματική δράση είτε διευρύνεται και συμπεριλαμβάνει την απόκλιση και την εγκληματικότητα, διακρίνοντας μεταξύ τους αλλά μελετώντας την αποκλίνουσα συμπεριφορά με τους ίδιους όρους και με τις ίδιες θεωρητικές προσεγγίσεις και ερευνητικές μεθόδους που εξετάζουν το έγκλημα (Downes, Rock, McLaughlin, 2016, Rodas, 2020), άλλοτε υπό το πρίσμα της αιτιοκρατίας, άλλοτε ως κοινωνική κατασκευή και άλλοτε στο πλαίσιο της συγκρουσιακής αντίληψης για την εγκληματοποίηση και την εγκληματικότητα (Deflem, 2015, 34-38). Έτσι, όπως σημειώνουν οι David Downes και Paul Rock, η Εγκληματολογία και η Κοινωνιολογία της αποκλίνουσας συμπεριφοράς ενσωματώνουν σχεδόν το σύνολο των συμβατικών κοινωνιολογικών θε-

ωριών για τα κοινωνικά συστήματα και την κοινωνική δράση. Ωστόσο, όπως παρατηρούν οι ίδιοι, οι κοινωνικοί επιστήμονες του πεδίου, εμπνεόμενοι από τα ειδικά στοιχεία του εγκλήματος, της παραβατικότητας, της απόκλισης και του ελέγχου [τους], τα ουσιώδη χαρακτηριστικά της απομάκρυνσης από τους κανόνες της ορθολογικότητας και τη μυστικότητα των τρόπων με τους οποίους εκδηλώνεται αυτή η απομάκρυνση, άρχισαν να εστιάζουν το ενδιαφέρον τους σε ορισμένες επιστημολογικές παραδόσεις ή σε κάποιες όψεις αυτών των παραδόσεων καθώς και να ελκύονται, πριν από μισό περίπου αιώνα, από την εμβάθυνση που κομίζει η υποκειμενική ερμηνεία των νοημάτων στο πλαίσιο της συμβολικής αλληλεπίδρασης και να βρίσκουν αυξημένο ενδιαφέρον στην αποκωδικοποίηση των φαινομένων που μελετούν ως αντιδράσεις στην κανονικοποιημένη καταστολή του καπιταλισμού (Downes/Rock, 1979, vii), σε μια μετάβαση από την αιτιολογία των συναινετικά ορισμένων προσβολών των κανόνων στη συγκρουσιακή ελεγχολογία των ανταγωνιστικά κατασκευασμένων πραγματικοτήτων και περαιτέρω στη ζημιολογία με έναν ευρέως αποδεκτό πυρήνα συμπεριφορών που προκαλούν κοινωνική βλάβη και μια συζητήσιμη περιφέρεια άλλων βλαπτικών συμπεριφορών (Hall, 2012, 95 επ.). Θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι τα δύο πεδία, η Κοινωνιολογία της αποκλίνουσας συμπεριφοράς και η Εγκληματολογία, αποτελούν σιαμαία που βρίσκουν τα σημεία στα οποία είναι ενωμένα και τα σημεία στα οποία διαχωρίζονται στο περιεχόμενο των κοινωνικών και νομικών κανόνων που οροθετούν το αντικείμενό τους (πρβλ. Colaguori, 2023, 2). Από τις κοινές τους προσεγγίσεις, εκείνες οι οποίες ανέδειξαν τη σημασία της κοινωνικής αντίδρασης με την απόδοση αρνητικών χαρακτηρισμών σε ορισμένες συμπεριφορές και του ρόλου της εξουσίας σε ένα πλαίσιο ανισοτήτων που καθορίζουν τις κοινωνικές σχέσεις συνέβαλαν στην απομάκρυνση από τις συμβατικές αντιλήψεις του κλασικισμού και του θετικισμού, σύμφωνα με τις οποίες η αντικανονικότητα και η παρανομία ήταν αποτελέσματα ατομικής ή κοινωνικής παθολογίας και αποδιοργάνωσης και «πολιτισμικού ελλείμματος», δυσλειτουργίας και ελλειμματικής κοινωνικοποίησης ή ελλιπούς εσωτερίκευσης των κανόνων που αφορούν την επίτευξη των ευρέως αποδεκτών και καθορισμένων κοινωνικά στόχων και ανεπάρκειας των διαθέσιμων μέσων που χρησιμοποιούνται για την επίτευξη των στόχων αυτών. Επισημάνθηκε δηλαδή ότι η ίδια κοινωνική συμπεριφορά μπορεί να είναι σύμφωνη με κάποιους κοινωνικούς κανόνες και αντίθετη με κάποιους άλλους, οι οποίοι δεν αποκλείεται να είναι και αντιφατικοί μεταξύ τους, όχι μόνο σε επίπεδο μιας ευρύτερης και μιας μικρότερης κοινωνικής ομάδας, αλλά και σε επίπεδο κεντρικών επιλογών. Στη (συνήθως ατομική) αποκλίνουσα συμπεριφορά των υποτελών και των κοινωνικά αδύναμων, προστίθεται η (πολλές φορές οργανωσιακή) αποκλίνουσα συμπεριφορά της αφρόκρεμας, των οικονομικά και πολιτικά ισχυρών, των μεγάλων εταιρειών και επιχειρήσεων (Passas, 1990, 158 επ.. Simon, 2018. Βασιλαντωνοπούλου, 2014, 43 επ., 200 επ.), δηλαδή σε πράξεις των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων (ελίτ) ή και των οργανώσεων που διευθύνουν τα μέλη τους,

είτε για προσωπικό όφελος των δραστών είτε προς το συμφέρον αυτών των οργανώσεων, που επιφέρουν φυσική, οικονομική και ηθική βλάβη και πολιτισμική ανασφάλεια (Χουλιάρας, 2013, 101 επ. 108-109, Βασιλαντωνοπούλου, 2014, 433-434). Υπό αυτή την έννοια «είμαστε όλοι παραβάτες άλλο τόσο όσο και νομοταγείς» (Giddens, 2009, 248) ή «η απόκλιση ενός προσώπου είναι η συμμόρφωση του άλλου» (Young, 2011, 202). Στη συμβατική αντίληψη περί κοινωνικής ομοφωνίας προστέθηκε και διεκδικεί τον δικό της χώρο η αντίληψη περί κοινωνικής σύγκρουσης και ανταγωνισμού συμφερόντων (Λάζος, 2007, 97 επ., 122 επ.).

Είναι φανερό ότι, μέχρι το σημείο αυτό, οι όροι απόκλιση και παρέκκλιση, εκτροπή και κοινωνική παρεκτροπή χρησιμοποιούνται αδιακρίτως, ως ταυτόσημοι ή συνώνυμοι. Ωστόσο, όσον αφορά τουλάχιστον τις έννοιες «απόκλιση» και «παρέκκλιση», είναι νοητή η διαφοροποίησή τους (οι άλλες δύο μπορεί να θεωρηθεί ότι είναι «ισοδύναμες» με την τελευταία). Η απόκλιση είναι η κοινωνικά παραδεκτή απόσταση της εκπλήρωσης ενός ρόλου από το πρότυπο που αντιστοιχεί στον ρόλο αυτόν. Όταν υπερβεί κάποιο όριο η απόκλιση συνιστά παράβαση κοινωνικού κανόνα (νόμου, εθίμου ή συνήθειας) και κρίνεται ως κοινωνικά απαράδεκτη. Από ένα σημείο και μετά δηλαδή η απόκλιση γίνεται εκτροπή ή παρέκκλιση, απέναντι στην οποία η κοινωνία αντιδρά, αντιτάσσει κάποια μορφή κοινωνικού ελέγχου. Επομένως, η έκτροπη συμπεριφορά ή κοινωνική απόκλιση ή κοινωνική παρέκκλιση (deviant behavior/deviance) είναι η συμπεριφορά που παραβιάζει τους κοινωνικούς κανόνες ή τις κανονιστικές προσδοκίες μιας κοινωνικής ομάδας ή μιας ολόκληρης κοινωνίας (Λαμπροπούλου, 2023, 51 επ., 58-59). Πρόκειται για συμπεριφορά που απομακρύνεται από τα κοινωνικώς παραδεκτά πρότυπα και που κρίνεται από έναν μεγάλο αριθμό ανθρώπων ότι ξεπερνά τα όρια της ανεκτικότητας (Τσαούση, 2006). Με διαφορετική διατύπωση, απόκλιση είναι η μη συμμόρφωση προς ένα σύνολο κανόνων που είναι αποδεκτοί από ένα σημαντικό αριθμό προσώπων, μελών μιας κοινότητας ή κοινωνίας (Giddens, 2009, 249). Άλλοι/ες συγγραφείς υποστηρίζουν ότι πρόκειται για συμπεριφορά που προσβάλλει κανόνες οι οποίοι ρυθμίζουν την εύρυθμη συμβίωση σε ένα κοινωνικό σύνολο, άλλοι προσθέτουν ότι αυτή η συμπεριφορά πρέπει να αποδοκιμάζεται από το κοινωνικό σύνολο, να επιφέρει δηλαδή τόσο αρνητικές αξιολογήσεις όσο και εχθρικές αντιδράσεις. Στο πλαίσιο μιας διαφορετικής αντίληψης, δεν πρόκειται για συμπεριφορές που απαξιολογούνται ή και αποδοκιμάζονται από ένα συναινετικά συνεκτικό κοινωνικό σύνολο, αλλά από μια κυρίαρχη κοινωνική ομάδα που επιβάλλει και υπερασπίζεται τα συμφέροντά της στο πλαίσιο συγκρουσιακών σχέσεων και ανταγωνισμών (Πανούσης, 2009, 385-386. Hughes, Kroehler, 2014, 232-233, 249 επ., Τσουραμάνης, 2018, 90). Με τον ορισμό και τον αποκλεισμό ορισμένων προσώπων ή ομάδων βάσει της αντίληψης ότι είναι διαφορετικοί ή απειλητικοί «άλλοι» σε σχέση με ό,τι καθορίζεται για την κοινωνική έννομη τάξη από τους κυρίαρχους κανόνες, ιδίως στις κοινωνίες της ύστερης νεωτερικότητας στις οποίες είναι προφανείς οι ανισότητες και οι δια-

χωρισμοί, η αποκλίνουσα συμπεριφορά συνδέεται με την «ετεροποίηση» (othering), «μια διαδικασία που ταυτόχρονα απειλεί την ταυτότητα αλλά και την επιβεβαιώνει» (Young, 2015, 31). Πρόκειται για τη διαίρεση του κόσμου στην πλειονότητα των κανονικών («εμείς») και τους αποκλίνοντες, περιθωριακούς και επικίνδυνους «άλλους», που είτε δαιμονοποιούνται και ταυτίζονται με το κακό και το ανήθικο (συντηρητική ετεροποίηση, “conservative othering”) είτε υποβιβάζονται ως υπάνθρωποι ή ως υπόλειμμα (φιλελεύθερη ετεροποίηση, “liberal othering»). Σε κάθε περίπτωση, οι παραβατικοί ή εγκληματίες θεωρούνται ποιοτικά κατώτερα και ελλειμματικά όντα και αντιμετωπίζονται κοινωνικά και ποινικά ως ανοίκεια, παράξενα και εχθρικά πρόσωπα για τους νομοταγείς πολίτες (Young, 2011, 62 επ., 71, Βιδάλη, 2022, 218-221, 257-258, βλ. και Λάζο, 2011, 257 επ., Γασπαρινάτου, 2020, 29 επ.).

Στις αναπτύξεις που ακολουθούν δεν ακολουθείται η προσέγγιση που αποδίδει στους όρους απόκλιση και παρέκκλιση διαφορά βαθμού και έντασης υπό την έννοια της απόστασής τους από κάποια οροθετημένη συμπεριφορά, απόστασης που όσο μεγαλώνει τόσο προκαλεί και δοκιμάζει τα όρια ανοχής μιας κοινωνίας. Με έναν συμβατικό τρόπο οι δύο όροι θεωρούνται ταυτόσημοι, καθώς αμφότεροι δημιουργούν συνειρμούς που παραπέμπουν σε κάτι το ασυνήθιστο ή παράξενο. Εάν αυτό ξενίζει ή ενοχλεί περισσότερο ή λιγότερο είναι θέμα ανοικτό σε κάθε είδους εκτιμήσεις για να αποτελέσει λόγο περαιτέρω διάκρισης του περιεχομένου των δύο εννοιών, δεδομένου, εξάλλου, ότι πέρα από τον δικό τους εννοιολογικό χώρο υπάρχει και το έγκλημα. Με αυτό τίθεται το ζήτημα της διάκρισης των κοινωνικών, άτυπων κανόνων από τους κανόνες δικαίου, τους τυπικούς νόμους (Καλτσώνης, 2014, 72 επ.) και, μάλιστα, τους κανόνες του ποινικού δικαίου (Βιδάλη, 2022, 10-12), είτε αυτοί θεωρούνται πρότυπα που επιβάλλονται από το κράτος με τα οποία διακρίνεται τι είναι και δεν είναι επιτρεπτό (Hughes, Kroehler, 2014, 232, Χριστόπουλος, 2022, 301 επ.) είτε υποσύστημα του κοινωνικού συστήματος που σταθεροποιεί μια ορισμένη (εξουσιαστική) τάξη πραγμάτων (Κτιστάκης, 2011, 59-60) και «υποθετικό πρόγραμμα αποφάσεων», η επέλευση των αποτελεσμάτων των οποίων και η εκδήλωση κάποιας συμπεριφοράς μπορεί να συμβούν μόνο εάν εκπληρωθούν ορισμένες προϋποθέσεις (Λαμπροπούλου, 2023, 51 επ., 61). Στη συνέχεια θα χρησιμοποιείται κατά κανόνα ο όρος αποκλίνουσα συμπεριφορά ή απόκλιση και, στις περιπτώσεις που γίνεται αναφορά σε παρεκκλίνουσα ή έκτροπη συμπεριφορά ή σε κοινωνική παρεκτροπή, θα εννοείται το ίδιο κοινωνικό φαινόμενο.

2. Η μελέτη της αποκλίνουσας συμπεριφοράς: ένα συναρπαστικό ταξίδι ή ένα νεκρό επιστημονικό πεδίο;

Η μελέτη της αποκλίνουσας συμπεριφοράς και η ανάπτυξη της κοινωνιολογικής σκέψης σχετικά με αυτήν αποτελεί μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα περιήγηση στη μετατόπιση που συντελέστηκε από τις απόλυτες αντιλήψεις περί ηθικής του 19ου αιώνα στην πλήρη ηθική ρευστότητα του τέλους του 20ού αιώνα και των επόμενων δεκαετιών. Η

πορεία της από τις απαρχές της συγκρότησης του πεδίου της αποκλίνουσας συμπεριφοράς με την κοινωνική θεωρία του E. Durkheim μέχρι την ωρίμανσή της στην αμερικανική κοινωνιολογία της τέταρτης δεκαετίας του 20ού αιώνα, την κορύφωση με τη μορφή μιας δημοφιλούς επιστήμης και κριτικής του κοινωνικού ελέγχου τη δεκαετία του 1960 και την κατάληξη στις επικρίσεις της μετά το 1968 εποχής, δημιούργησαν τη βάση για την εμφάνιση ενός θεωρητικού πεδίου που αποκαλείται «κοινωνιολογία της αποδοκιμασίας» (: “sociology of censure”, Sumner, 1994, viii). Κατά την έννοια αυτή, υποστηρίζεται ότι ένα σύγγραμμα για την κοινωνιολογία της αποκλίνουσας συμπεριφοράς πραγματεύεται ένα πεδίο της κοινωνιολογίας το οποίο είναι πλέον νεκρό. Ασχολείται, δηλαδή, με ένα πτώμα παρά διεισδύει σε ένα σώμα γνώσεων. Το γεγονός ότι το πολεμικό κλίμα της επιστημονικής αντιπαράθεσης που είχε αναπτυχθεί επί του πεδίου της αποκλίνουσας συμπεριφοράς τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες έχει υποχωρήσει, ερμηνεύεται ως αποτέλεσμα του ότι οι αντιμαχόμενες πλευρές με την πάροδο των ετών, στον ενθουσιασμό τους για τη μάχη, κατέστρεψαν το ίδιο το πεδίο χωρίς να καταλήξουν σε κάποια ειρηνευτική συμφωνία. Έτσι, το πεδίο της κοινωνιολογίας της αποκλίνουσας συμπεριφοράς παρομοιάζεται με ένα ναρκοθετημένο νεκροταφείο, στο οποίο οι μόνοι που ενδιαφέρονται για τους νεκρούς είναι οι χειρουργοί ανατόμοι που τους χρειάζονται για επιστημονικούς λόγους και οι συγγενείς που επιθυμούν να κρατήσουν τη μνήμη ζωντανή για προφανείς συναισθηματικούς λόγους (Sumner, 1994, vii-ix). Σύμφωνα με την ίδια άποψη, είναι επιθυμητό να παρουσιαστούν νέες πληροφορίες για τη ζωή αυτού του επιμέρους πεδίου της κοινωνιολογίας ώστε να υπάρξει πλουσιότερη και πληρέστερη κατανόηση σχετικά με το τι προσπαθούσε να επιτύχει και γιατί απέτυχε. Η έλλειψη ποιοτικά επαρκούς διδακτικού υλικού ή μάλλον η ύπαρξη επιφανειακών προσεγγίσεων του θέματος αποδίδεται στην πλαισίωσή του χωρίς αξιοποίηση της ιστορικής γνώσης, στην ανιστορική αφήγησή του. Ο εμπλουτισμός της μελέτης της αποκλίνουσας συμπεριφοράς μετά από μια νέα ανάγνωση που θα συνεκτιμά τα ιστορικά δεδομένα κρίνεται ικανός για να φωτίσει με νέα στοιχεία το πεδίο της κοινωνιολογίας της απόκλισης (Sumner, 1994, x).

Μια μετριοπαθέστερη κριτική που ασκείται στο ίδιο επιστημονικό πεδίο δεν αγγέλλει τον θάνατό του αλλά τού καταλογίζει έλλειψη της αναγκαίας συνοχής, το παρομοιάζει με τον Πύργο της Βαβέλ και αποδίδει τη δημοφιλία του και την επιστημονική θέρμη με την οποία καλλιεργείται στη «στρατηγική» σχέση του με κάθε είδους αντιλήψεις περί ηθικής και πολιτικής. Η κοινωνιολογία της αποκλίνουσας συμπεριφοράς μαστίζεται από τη ύπαρξη διαφορετικών, ανταγωνιστικών και αντιφατικών μεταξύ τους θεωρήσεων για τη φύση του ανθρώπου, της κοινωνικής ευταξίας και της αντικανονικότητας. Έτσι, πρόκειται για μια «συλλογή σχετικά ανεξάρτητων εκδοχών της κοινωνιολογίας», με κοινό αντικείμενο αλλά καθόλου κοινές προσεγγίσεις, μια συσσώρευση θεωριών που μόνο ευκαιριακά συναντιούνται. Ελάχιστοι από τους συγγραφείς που κινούνται στο πεδίο αυτό προσπαθούν να αναδείξουν τις αβεβαιότητες και τις πολυ-

πλοκότητες των απόψεών τους. Πολλοί αποφεύγουν την αντιπαράθεση και την κριτική. Άλλοι έχουν μια εμφανώς επαναστατική διάθεση. Το αποτέλεσμα είναι τα εγχειρίδια που γράφονται να είναι ανεπαρκείς οδηγοί για τον αναγνώστη, καθώς η ανάλυση της αποκλίνουσας της συμπεριφοράς είναι ένα εγχείρημα ανεξάντλητο που πάντα βρίσκει να ερευνήσει κάτι νέο με έναν νέο τρόπο, μερικές φορές ενώνοντας το λογικό με το παράλογο σε μια «κοινωνιολογία του παράδοξου». Η συνεχής διαδοχή ιδεών δεν σημαίνει ότι οι μεταγενέστερες αντικαθιστούν τις παλιές επειδή δήθεν είναι ανώτερες και πληρέστερες. Κάτι τέτοιο αποτελεί «χρονοκεντρική πλάνη» (όρος τον οποίο εισηγήθηκε ο Gary Morson στο έργο του “Narrative and Freedom. The shadows of time” [1994]) και εμποδίζει τη χρησιμότητα που μπορεί να έχει η τεράστια ποικιλομορφία προσεγγίσεων που παρατηρείται στον χώρο της μελέτης της αποκλίνουσας συμπεριφοράς. Η αξία της συνίσταται στην ευκαιρία που προσφέρει σε ερευνητές και αναγνώστες να βρεθούν ενώπιον πολλών ανταγωνιστικών και συμπληρωματικών θεωρήσεων, τις οποίες μπορούν να αξιολογούν, να κριτικάρουν και κατά περιόδους να αλλάζουν την άποψή τους γι’ αυτές (Downes, Rock, McLaughlin, 2016, 1-20).

3. Έννοια και τρόποι προσέγγισης της αποκλίνουσας συμπεριφοράς

Οι πράξεις και οι ιδιότητες των ανθρώπων δεν υπάρχουν, προφανώς, σε κοινωνικό κενό. Ενδιαφέρουν και απασχολούν και άλλους, εκτός από τους φορείς τους. Ανάλογα με τον χρόνο, τον τόπο, την κατάσταση, την ιδιοσυγκρασία των προσώπων που εμπλέκονται και μια σειρά άλλων παραγόντων, κάποιες δραστηριότητες και ιδιότητες επαινούνται, κάποιες άλλες αποδοκιμάζονται και άλλες παραμένουν αδιάφορες. Οι πράξεις και οι ιδιότητες που αξιολογούνται ως αποκλίνουσες διαφέρουν από τόπο σε τόπο, από εποχή σε εποχή και από κατάσταση σε κατάσταση στο πλαίσιο διαφορετικών ιστορικών κοινωνιών (Κουρούτζας, 2018, 31 επ.). Η αποκλίνουσα συμπεριφορά δεν μπορεί να γίνει κατανοητή αν αποκοπεί από τον κοινωνικό περίγυρο στον οποίο εμφανίζεται, όπως δείχνουν πολλά διαφορετικά παραδείγματα. Οτιδήποτε υπάρχει μπορεί κάθε φορά να γίνεται με διαφορετικούς τρόπους. Κάθε μεταβολή στο κοινωνικό περιβάλλον και στις διαπροσωπικές σχέσεις επιφέρει αλλαγές σχεδόν πάντα στη φύση της αποκλίνουσας συμπεριφοράς. Στην ανθρώπινη εμπειρία και στις κοινωνικές αναπαραστάσεις της υπάρχει τεράστια ποικιλομορφία. Οι σημασίες της αποκλίνουσας συμπεριφοράς είναι πολύπλευρες και ευμετάβλητες (Hughes, Kroehler, 2014, 234).

Με τη μελέτη της αποκαλύπτεται ότι δεν υπάρχουν εσωτερικές ή αντικειμενικές ιδιότητες που διακρίνουν την αποκλίνουσα από την μη αποκλίνουσα συμπεριφορά, η οποία κάθε άλλο παρά απόλυτη και ομοιόμορφη είναι. Πολλά από τα παραδείγματα που επιβεβαιώνουν αυτή την προσέγγιση φαίνονται αστεία. Άλλα προκαλούν θλίψη. Άλλα είναι συγκλονιστικά. Αυτά τα παραδείγματα, όμως, δεν είναι κάτι περισσότερο από αναφορές ορισμένων πολύ χαρακτηριστικών γεγονότων που έχουν ως έναν βαθμό δημοσιογραφικό χαρακτήρα. Σύμφωνα με έναν από τους τρόπους σκέψης που άλλαξαν

την οπτική υπό την οποία μελετούμε την αποκλίνουσα συμπεριφορά, η χρησιμοποίηση όλων αυτών των παραδειγμάτων γίνεται για να καταστεί σαφές ότι η εξεταζόμενη συμπεριφορά είναι μια κοινωνική κατασκευή που αφορά συγκεκριμένους ανθρώπους σε συγκεκριμένες καταστάσεις. Τότε, η κατανόηση της αποκλίνουσας συμπεριφοράς δεν είναι ανάγκη να επιχειρείται με εκτενείς αναπτύξεις επιστημονικών θεωριών όπως η θεωρία του χαρακτηρισμού, η ριζοσπαστική θεωρία, η εθνομεθοδολογία, η θεωρία του ελέγχου ή η θεωρία της ανομίας. Ενώ, η χρησιμοποίηση των μεταβλητών που προσφέρουν οι κοινωνιολογικές θεωρίες (όπως π.χ. η εξουσία, η σύγκρουση, οι κανόνες, η απόδοση χαρακτηρισμών, ο υποπολιτισμός, το κίνητρο, η πρόθεση, η ανασκοπική ερμηνεία, το στίγμα, η ιδεολογία, η κοινωνική αντίδραση) είναι απολύτως απαραίτητη για να κατανοήσουμε την αποκλίνουσα συμπεριφορά, οι θεωρητικές συμβολές υποχωρούν προκειμένου οι έννοιες να πάρουν το βήμα για να δείξουν την ανθρώπινη ανομοιογένεια, την κοινωνική απόκλιση και τη σχετικότητα. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι θεωρίες αποσύρονται ή ότι δεν έχουν σημασία, αλλά απλώς ότι δεν οργανώνεται ένας διαγωνισμός μεταξύ τους για το ποια είναι η καλύτερη (Curra, 2020, xi-xiii). Αυτό αποκαλύπτεται από τις απαντήσεις που δίνει η κάθε «ομιλούσα» πραγματικότητα καθώς τίθεται στο μικροσκόπιο της έρευνας και δοκιμάζεται η πειστικότητα και η αντοχή της στη δοκιμασία των επιχειρημάτων. Με την έμπνευση που προσφέρει αυτό το σκεπτικό, ας επιχειρήσουμε να πλησιάσουμε την έννοια της αποκλίνουσας συμπεριφοράς και να δούμε, όσο πιο ευδιάκριτα μπορούμε, πώς διαμορφώνονται τόσοι και τόσο διαφορετικοί τρόποι σκέψης σχετικά με αυτήν. Στο εγχείρημα αυτό θα μας βοηθήσει ένα έργο που μπορεί να μην είναι πρόσφατο, διακρίνεται όμως για τον ευσύνοπτο, απλό και κατανοητό τρόπο με τον οποίο αποδίδει τα θέματα που μας ενδιαφέρουν. Πρόκειται για τον εισαγωγικό οδηγό για την απόκλιση που έγραψε ο Peter Aggleton το 1987. Η γραφή του θα πλαισιωθεί με νεώτερες προτάσεις που διατυπώθηκαν από διάφορους στοχαστές για την προσέγγιση της έννοιας κατά μια άποψη ως απόλυτη, «αντικειμενικά δεδομένη» και κατά άλλη άποψη «υποκειμενικά προβληματική» ή κριτικά συνδεδεμένη με τις ανάγκες ενός συστήματος που βασίζεται σε σχέσεις εξουσίας, κυριαρχίας και ηγεμονίας και τις αναπαράγει (Inderbitzin, Bates, Gainey, 2017, 31 επ., Lauderdale, 2018, 3 επ., Rodas, 2020, 7 επ.). Σε ορισμένα από τα θέματα, ιδίως στους ορισμούς της αποκλίνουσας συμπεριφοράς και της σχετικότητάς της, θα επανέλθουμε αναλυτικότερα σε άλλα σημεία του παρόντος έργου.

Στον προαναφερθέντα «οδηγό» ο Aggleton (1987, 1-10) αρχίζει την εξερεύνηση του θέματος με έναν συνηθισμένο τρόπο, θέτοντας την ερώτηση τι είναι η αποκλίνουσα συμπεριφορά, δηλαδή ακολουθώντας την πεπατημένη αλλά μάλλον μάταιη αναζήτηση ενός ευρύτερα αποδεκτού ορισμού, που προϋποθέτει ότι υπάρχει κοινός τόπος για να μελετηθούν οι στάσεις (attitudes), οι συμπεριφορές (behaviours) και οι συνθήκες (conditions) που αφορούν τη δημιουργία και την αλλαγή κοινωνικών και νομικών κανόνων, τη συμμόρφωση με αυτούς και την παραβίασή τους και τις αντιδρά-

σεις που προκαλούν η συμμόρφωση με αυτούς και η παραβίασή τους (Adler, Adler, 2016, 13-14, βλ. και Βιδάλη, 2022, 8, για έναν ορισμό του αντικειμένου της Εγκληματολογίας με βάση την αντίστοιχη θέση των Edwin Sutherland και Donald Cressey). Όλα αυτά αναγκάζουν τους ερευνητές να επικαλούνται από διάφορους νομικούς ορισμούς μέχρι προσεγγίσεις που βασίζονται στην έννοια της βλάβης (Rodas, 2020, 8). Η ίδια η ερώτηση θέτει υπό αμφισβήτηση όσα πολλοί άνθρωποι θεωρούν δεδομένα, αυτά που θα λέγαμε «κανονικά», σύμφωνα με τους κανόνες, συνηθισμένα. Κάποιοι μπορεί να φαντάζονται ότι υπάρχουν συγκεκριμένα είδη συμπεριφοράς που είναι «αποκλίνοντα» και άλλα που είναι «κανονικά». Εκείνοι οι οποίοι εκδηλώνουν αυτά τα είδη συμπεριφοράς, κατά κάποιο τρόπο αποκλίνουν οι ίδιοι από τους κανόνες. Δίπλα στις αποκλίνουσες συμπεριφορές λοιπόν, έχουμε τους αποκλίνοντες ανθρώπους. Αυτοί αποτελούν μια (αποκλίνουσα) μειοψηφία μέσα στην κοινωνία, ξεχωρίζουν από τους υπόλοιπους. Ωστόσο, όταν φθάνουμε στο σημείο να εξειδικεύσουμε τα ιδιαίτερα ποιοτικά χαρακτηριστικά που υποθετικά διακρίνουν τους «κανονικούς» από τους «αποκλίνοντες» ανθρώπους, τα πράγματα γίνονται πολύ πιο δυσδιάκριτα απ’ αυτό που μας κάνουν να πιστεύουμε οι κοινότοπες αντιλήψεις μας. Οι κοινωνιολόγοι, ιδιαίτερα, αναζητούν με κόπο και επί μακρόν απαντήσεις στον γρίφο της αποκλίνουσας συμπεριφοράς και γράφουν βιβλία για να καταστήσουν τους αναγνώστες τους κοινωνούς των πορισμάτων τους.

Για να επιχειρήσουμε την όσο το δυνατόν πληρέστερη εξέταση της έννοιας, υποστηρίζει ο Aggleton, μπορούμε να αναζητήσουμε ορισμένα παραδείγματα που είναι δυνατό να θεωρηθούν περιπτώσεις «αποκλίνουσας συμπεριφοράς» και να σκεφτούμε με κριτικό τρόπο σχετικά με αυτές. Πριν από μερικές δεκαετίες ο Jack Douglas καθόρισε ως σημαντικότερες κατηγορίες αποκλίνουσας συμπεριφοράς της δεκαετίας του 1980 τον βιασμό, την ομοφυλοφιλία και την τρομοκρατία. Δύο δεκαετίες πριν από την έρευνα του Douglas, ο Jerry Laird Simmons, κατέγραψε τη φοβία των Αμερικανών για τους ομοφυλόφιλους και τους εξαρτημένους χρήστες ψυχοτρόπων ουσιών (μορφινομανείς, αλκοολικούς). Από την έρευνά του προέκυψε ένας κατάλογος 252 πράξεων που θεωρούνταν αποκλίνουσες και αντίστοιχες κατηγορίες αποκλινόντων ατόμων μεταξύ των οποίων οι πόρνες, οι κομμουνιστές, οι άθεοι, οι οπαδοί είτε του δημοκρατικού είτε του ρεπουμπλικανικού κόμματος, οι εγκληματίες, οι πολιτικοί εξτρεμιστές, οι λεσβίες, οι διανοητικά ασθενείς, οι παντογνώστες καθηγητές, οι «σπασίκλες» μαθητές, οι απόμαχοι της ζωής, οι ανήλικοι παραβάτες κ.ο.κ. (Τάτσης, 1986, 163-164, Thio, 2008, 26, Inderbitzin, Bates, Gainey, 2017, 112-113). Η επιλογή αυτών των συμπεριφορών αναδεικνύει στην πρώτη περίπτωση το ιδιαίτερο ενδιαφέρον των κοινωνιολόγων της εποχής να συνδέσουν την ανάλυση της αποκλίνουσας συμπεριφοράς με την ανάλυση συγκεκριμένων μορφών σεξουαλικής και βίαιης συμπεριφοράς. Στη δεύτερη περίπτωση, βλέπουμε την επίδραση προκαταλήψεων θρησκευτικής προέλευσης και τον αντίκτυπο σοβαρών κοινωνικών προβλημάτων στη διαμόρφωση της λεγόμενης κοινής γνώμης.