ΔΙΚΑΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Θ. Αντωνίου IX

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ε. Δούση XI

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ XV

ΠINAKAΣ ΚΥΡΙΟΤΕΡΩΝ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΩΝ XVI I

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Εισαγωγή στο δίκαιο για την κλιματική αλλαγή:
Έννοιες, θεμέλια & θεωρητικές βάσεις, διαστάσεις,
διεπαφή με άλλους κλάδους

1. Βασικές εννοιολογήσεις: Από την κλιματική «αλλαγή»
στην κλιματική «κρίση»; 1

2. Νομικές διαστάσεις δημοσίου δικαίου του φαινομένου
της κλιματικής αλλαγής 4

Α) Η κλιματική αλλαγή αφορά στη δημοκρατία και τη δημοκρατική
διακυβέρνηση, αλλά και στα ανθρώπινα δικαιώματα 4

Β) Η κλιματική αλλαγή ως αντικείμενο του δημοσίου δικαίου τοποθετείται
στο κέντρο του διαλόγου για τη διαπάλη ανθρωποκεντρισμού
και οικοκεντρισμού, βάσει των τομεακών της συνεπειών, ιδίως στη βάση
του διαλόγου για την «έκτακτη ανάγκη» 10

Γ) Τα περιβαλλοντικά διαδικαστικά δικαιώματα αποσκοπούν και
στην ανάσχεση της κλιματικής αλλαγής 12

αα) ως προς την πρόσβαση στην περιβαλλοντική πληροφορία 13

αβ) ως προς τη συμμετοχή του κοινού στη διαδικασία
της αδειοδότησης – λήψης αποφάσεων 16

αγ) ως προς την πρόσβαση στη δικαιοσύνη 17

3. Χαρτογράφηση των κυριότερων επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής
που ενδιαφέρουν το δίκαιο και θίγουν ανθρώπινα δικαιώματα 18

Α) Υπερθέρμανση του πλανήτη – Παγκόσμια αύξηση της θερμοκρασίας 18

Β) Αύξηση βροχοπτώσεων 18

Γ) Αυξημένη ξηρασία 19

Δ) Πυρκαγιές 19

Ε) Άνοδος της στάθμης της θάλασσας 20

ΣΤ) Απώλεια βιοποικιλότητας 20

Ζ) Έλλειψη φαγητού 21

Η) Περισσότεροι κίνδυνοι για την ανθρώπινη υγεία 21

Θ) Φτώχεια και εκτοπισμός 21

Ι) Κλιματική μετανάστευση 22

4. Χαρακτηριστικά του δικαίου για την κλιματική αλλαγή –
Από το δίκαιο του περιβάλλοντος στο δίκαιο για την κλιματική αλλαγή;
Η ενίσχυση της επάρκειας και του ρυθμιστικού πεδίου του 23

Α) Aυτοτέλεια του δικαίου για την κλιματική αλλαγή; 23

Β) Γνωρίσματα του δικαίου για την κλιματική αλλαγή 24

Γ) Επάρκεια του δικαίου για την κλιματική αλλαγή και προτάσεις βελτιστοποίησης 25

Δ) Κλάδοι του δικαίου για την κλιματική αλλαγή 27

Ε) Περιβαλλοντικά νομικώς προστατευόμενα επιμέρους αγαθά
και κλιματική αλλαγή: Η άρρηκτη σύνδεση 28

αα) Βιοποικιλότητα και κλιματική αλλαγή 28

αβ) Ύδατα και κλιματική αλλαγή 31

αγ) Δάση και κλιματική αλλαγή 34

αδ) Προστασία πολιτιστικού περιβάλλοντος και κλιματική αλλαγή 40

5. H σύνδεση του δικαίου για την κλιματική αλλαγή με
τα οικονομικά και την πολιτική περιβάλλοντος 40

Α) Παγκοσμιοποίηση 41

Β) Αντιμετώπιση των εξωτερικοτήτων (φαινόμενο NIMBY) 41

Γ) Ανισότητα, ασυμμετρίες του συστήματος 42

Δ) Τα οικονομικά εργαλεία στην υπηρεσία της αντιμετώπισης
της έκτακτης ανάγκης της κλιματικής αλλαγής 42

Ε) Oικονομικές αναλύσεις και νομικά προβλήματα 44

ΣΤ) Κλιματική αλλαγή και εργασία 46

Ζ) Κλιματική αλλαγή και τουρισμός 47

Η) Κλιματική αλλαγή και ασφάλιση 48

Θ ) Πολιτική περιβάλλοντος σε εθνικό και ενωσιακό επίπεδο –
συμπόρευση πολιτικής και δικαίου στο πεδίο της κατανόησης και
της αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής 48

6. Η ηθική φιλοσοφία και η κλιματική αλλαγή 50

7. Ενδιάμεσα συμπεράσματα κεφαλαίου 51

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

Διεθνής εξέλιξη του δικαίου για την κλιματική αλλαγή

1. Η Σύμβαση πλαίσιο των Ηνωμένων Εθνών για το κλίμα (UNFCCC) (1992) 54

Α) Γενική επισκόπηση 54

Β) Μετριασμός (mitigation) 55

Γ) Προσαρμογή (adaptation) 56

Δ) Συλλογή και αναφορά δεδομένων 56

Ε) Διοικητικοί θεσμοί, δομή και διαδικασία 57

ΣΤ) Χρηματοδοτικά ζητήματα Σύμβασης 57

Ζ) Εν συνόψει: συνολική αποτίμηση της σημασίας της Σύμβασης-Πλαίσιο 57

2. Το Πρωτόκολλο του Κιότο 59

Α) Παρακολούθηση στόχων εκπομπών 60

Β) Προσαρμογή 61

Γ) Ταμείο Προσαρμογής 61

Δ) Μηχανισμοί για την κλιματική αλλαγή 61

Ε) Άδειες και δικαιώματα 62

ΣΤ) Εν συνόψει: Συνολική αποτίμηση του Πρωτοκόλλου του Κιότο 62

3. Η Συνδιάσκεψη και η Συμφωνία της Κοπεγχάγης (2009) 63

4. Η Συμφωνία των Παρισιών για την κλιματική αλλαγή (2015) 66

Α) Γενική κατόπτευση 66

Β) Διαφοροποίηση από το Πρωτόκολλο του Κιότο 68

Γ) Mετριασμός (mitigation) – Εθνικά Καθορισμένες Συνεισφορές (NDCs) 69

Δ) Προσαρμογή (adaptation) 71

Ε) Μακροπρόθεσμες στρατηγικές 71

ΣΤ) Χρηματοδότηση και αλληλοϋποστήριξη των κρατών 72

Ζ) Μεταφορά τεχνολογίας 72

Η) Ανάπτυξη ικανοτήτων 72

Θ) Παρακολούθηση της προόδου επίτευξης των στόχων 73

Ι) Εφαρμογή και αποτελεσματικότητα 73

ΙΑ) Απώλειες και ζημιές (loss and damages) 75

ΙΒ) Διαφάνεια, έλεγχος και συμμόρφωση με τη Συμφωνία των Παρισίων
(Transparency, Implementation and Compliance) 76

ΙΓ) Το εγχειρίδιο κανόνων της Συμφωνίας (The Paris Rulebook) 78

ΙΔ) Ο ρόλος της ΕΕ στη Συμφωνία των Παρισίων 78

ΙΕ) Η σχέση της Συμφωνίας των Παρισίων με τις δικαστικές διαφορές για
την κλιματική αλλαγή και τα ανθρώπινα δικαιώματα 79

ΙΣΤ) Εν συνόψει: η σημασία της Συμφωνίας των Παρισίων 79

5. Οι επιμέρους αρχές των Συμβάσεων για την κλιματική αλλαγή 80

Α) Διαγενεακή ευθυδικία/προοπτική και ισότητα στην αντιμετώπιση
της κλιματικής αλλαγής και την προστασία του κλιματικού συστήματος 80

Β) Η αρχή των κοινών, αλλά διαφοροποιημένων ευθυνών των κρατών
(common but differentiated responsibilities) 83

Γ) Η αρχή της προφύλαξης και ο ρόλος της επιστημονικής αβεβαιότητας
στο δίκαιο για την κλιματική αλλαγή (precautionary principle) 86

Δ) Η αυτονόητη συνιστώσα της βιώσιμης ανάπτυξης
(sustainable development) 90

6. Οι πιο πρόσφατες εξελίξεις σε παγκόσμιο επίπεδο 90

Α) Οι 17 στόχοι του ΟΗΕ για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη (SDGs) – ο στόχος 13 91

Β) Η Σύνοδος Κορυφής COP26 – Το Σύμφωνο της Γλασκώβης 92

αα) Αναγνώριση της έκτακτης ανάγκης 93

αβ) Επιταχυνόμενη δράση 93

αγ) Απομάκρυνση από τα ορυκτά καύσιμα 94

αδ) Παροχή χρηματοδότησης για το κλίμα 94

αε) Ενίσχυση της υποστήριξης για προσαρμογή 94

αζ) Συμπλήρωση του εγχειριδίου κανόνων των Παρισίων 94

αη) Εστίαση στην απώλεια και τη ζημιά 95

Γ) Η Σύνοδος Κορυφής COP27 – 2022 95

7. Ενδιάμεσα συμπεράσματα κεφαλαίου 95

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

Ενωσιακό δίκαιο για την κλιματική αλλαγή

1. Οι ενωσιακές νομικές βάσεις για την αντιμετώπιση
της κλιματικής αλλαγής στο πρωτογενές ενωσιακό δίκαιο 97

Α) Ιδρυτικές Συνθήκες της Ευρωπαϊκής Κοινότητας, ΕΕΠ (1987)
και Συνθήκη του Μάαστριχτ (1993) 97

Β) Οι Συνθήκες του Άμστερνταμ (1997) και της Νίκαιας (2003) 98

Γ) Η Συνθήκη της Λισαβόνας (2007) 99

αα) Το άρθρο 191 ΣΛΕΕ ως περιβαλλοντική στοχοθεσία της ΕΕ
και πρόκριμα της κλιματικής πολιτικής της 100

αβ) Το άρθρο 194 ΣΛΕΕ ως συνδεκτικός κρίκος περιβαλλοντικής –
ενεργειακής – κλιματικής πολιτικής της ΕΕ 101

αγ) Η αρχή της ενσωμάτωσης 102

αδ) Η συντρέχουσα ενωσιακή αρμοδιότητα της ΕΕ
στον τομέα του περιβάλλοντος 102

Δ) Κλιματική πολιτική-διπλωματία και εξωτερικές σχέσεις της ΕΕ 104

Ε) O ρόλος του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος (ΕΟΠ) για
την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής 105

ΣΤ) Ο ρόλος του Ευρωπαϊκού Ελεγκτικού Συνεδρίου για
την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής 106

2. O Κανονισμός για «τη Διακυβέρνηση της Ενεργειακής Ένωσης και
της Δράσης για το Κλίμα» (2018/1899) 106

Α) Γενική κατόπτευση 106

Β) Εθνικά Σχέδια για την Ενέργεια και το Κλίμα (ΕΣΕΚ) 109

3. Η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία (EU Green Deal) 109

4. H δέσμη Fit for 55 115

Α) Γενική κατόπτευση 115

Β) Υπάρχουσα κατάσταση 116

Γ) Η Οδηγία 2018/2002 – Ενεργειακή απόδοση 117

5. To Σχέδιο REPowerEU 121

Α) Η εξοικονόμηση ενέργειας 121

Β) Διαφοροποίηση προμηθειών και υποστήριξη των διεθνών εταίρων της ΕΕ 122

Γ) Επιτάχυνση της επικράτησης των ΑΠΕ 123

6. Ο Ευρωπαϊκός Κλιματικός Νόμος 126

7. Το Ευρωπαϊκό Σύμφωνο για το Κλίμα 128

8. Το Σχέδιο Κλιματικών Στόχων για το 2030 130

9. Η νέα στρατηγική της ΕΕ για την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή 132

10. Νομικά κείμενα της ΕΕ για μείωση των εκπομπών του διοξειδίου
του άνθρακα 134

11. Το Σύστημα Εμπορεύσιμων Δικαιωμάτων Εκπομπών Ρύπων (ΣΕΔΕ/ΕTS) 135

Α) Η ωρίμανση του Συστήματος (4 εξελικτικές φάσεις) 136

αα) 1η φάση (2005-2007) 136

αβ) 2η φάση (2008-2012) 137

αγ) 3η φάση (2013-2020) 138

Β) Στόχευση της Οδηγίας στην παρούσα 4η φάση (2021-2030) 139

Γ) Επισκόπηση της τρέχουσας φάσης εξέλιξης του Συστήματος 144

αα) Το σύστημα cap and trade 144

αβ) Η απόφαση 2015/1814 σχετικά με τη θέσπιση και τη λειτουργία
αποθεματικού για τη σταθερότητα της αγοράς όσον αφορά
στο σύστημα εμπορίας δικαιωμάτων εκπομπής αερίων θερμοκηπίου και
την τροποποίηση της οδηγίας 2003/87/ΕΚ 145

αγ) Προστασία από τη διαρροή άνθρακα (carbon leakage) 146

Δ) Η εξέλιξη της νομολογίας του ΔΕΕ για την Οδηγία 2003/87 146

αα) Έννοιες και όροι της Οδηγίας 2003/87 146

αβ) Επακριβής καταγραφή δικαιωμάτων εκπομπής αερίων θερμοκηπίου 146

αγ) Η αρχή της δικαιολογημένης εμπιστοσύνης στην Οδηγία 2003/87 148

αδ) Δωρεάν κατανομή δικαιωμάτων σε νεοεισερχόμενους 148

αε) Δικαίωμα κράτους να απαιτήσει πληροφορίες από επιχειρήσεις
που τυγχάνουν δωρεάν κατανομής δικαιωμάτων εκπομπών 148

αστ) Αποφυγή διπλής κατανομής δικαιωμάτων εκπομπών 148

αζ) Επιστροφή μη χρησιμοποιηθέντων δικαιωμάτων εκπομπών, λόγω
παράβασης υποχρέωσης ενημέρωσης 148

αη) Ερμηνεία άρθρου 10 Οδηγίας 2003/87 149

αθ) Παραγωγός ηλεκτρικής ενέργειας κατά την Οδηγία 2003/87 149

αι) Δικαιώματα εκπομπής αερίων του θερμοκηπίου στις αερομεταφορές 150

αια) Περιπτώσεις επιτρεπτών εθνικών ρυθμίσεων 151

αιβ) Περιπτώσεις μη επιτρεπτών εθνικών ρυθμίσεων 151

12. Η Δίκαιη μετάβαση (just transition) – Ο Μηχανισμός Δίκαιης Μετάβασης (just transition mechanism) 152

Α) Γενική περιγραφή 152

Β) Just Transition Mechanism (Μηχανισμός Δίκαιης Μετάβασης): Πυλώνες 152

Γ) Just Transition Fund (Ταμείο Δίκαιης Μετάβασης) 155

Δ) Πυλώνας ΙΙΙ του Μηχανισμού Δίκαιης Μετάβασης –
Δανειακή Διευκόλυνση Δημόσιου Τομέα 157

Ε) Πρόγραμμα 2021-2027 157

αα) Το Ταμείο Δίκαιης Μετάβασης 157

αβ) Δανειακή Διευκόλυνση Δημόσιου Τομέα 157

13. Ο Ευρωπαϊκός Κανονισμός Ταξινομίας (taxonomy) 157

Α) Η ταξινομία στην ενωσιακή έννομη τάξη 158

Β) Κανονισμός ταξινόμησης και κατ’ εξουσιοδότηση πράξεις 158

Γ) Μετριασμός 158

Δ) Προσαρμογή 159

14. Τα μέτρα της ΕΕ για τις Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (ΑΠΕ) 160

15. Ο Μηχανισμός Διασυνοριακής προσαρμογής άνθρακα 162

16. Η Βιώσιμη Χρηματοδότηση (ESG) 164

17. Τα μέτρα της ΕΕ για τα Ανανεώσιμα αέρια (υδρογόνο, μεθάνιο) 166

18. Πυρηνική ενέργεια και ΕΕ 168

19. Ενδιάμεσα συμπεράσματα κεφαλαίου 168

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

Εθνικό δίκαιο για την κλιματική αλλαγή: Εθνικός
Κλιματικός Νόμος και λοιπά νομοθετήματα (απολιγνιτοποίηση, δίκαιη μετάβαση, χωρικός
σχεδιασμός, περιβαλλοντική νομοθεσία)

Εισαγωγή: κλιματικοί νόμοι στα ευρωπαϊκά κράτη 169

1. Χαρακτηριστικά του εθνικού δικαίου για την κλιματική αλλαγή 171

Α) Κατακερματισμός 171

Β) Τεχνικός χαρακτήρας 171

Γ) Απουσία επί της παρούσης στιγμής νομολογιακής απόφανσης 171

Δ) Απουσία βιβλιογραφικής θεμελίωσης 172

2. Η ενσωμάτωση των διεθνών συμβάσεων στην ελληνική δικαιοταξία 172

Α) Ο Ν. 2205/1994 για την κύρωση της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών
για τις κλιματολογικές μεταβολές 172

Β) Ο Ν. 3017/2002 για την κύρωση του Πρωτοκόλλου του Κιότο
στη Σύμβαση πλαίσιο των Ηνωμένων Εθνών για την αλλαγή του κλίματος 172

Γ) Ο Ν. 4426/2016 για την κύρωση της Συμφωνίας των Παρισίων στη Σύμβαση - Πλαίσιο των Ηνωμένων Εθνών για την κλιματική αλλαγή 172

3. Ο Εθνικός Κλιματικός Νόμος (Ν. 4936/2022 (ΦΕΚ Α 105/27.05.2022) 173

Α) Διεργασίες ψήφισης - Οι βάσεις και τα θεμέλια του Εθνικού Κλιματικού Νόμου 174

Β) Αντικείμενο 176

Γ) Οι εννοιολογήσεις του Εθνικού Κλιματικού Νόμου 177

αα) Εθνική Στρατηγική για την Προσαρμογή στην Κλιματική Αλλαγή (ΕΣΠΚΑ) 178

αβ) Περιφερειακά Σχέδια για την Προσαρμογή στην Κλιματική Αλλαγή 179

Δ ) Οι στρατηγικές και τα μέτρα μετριασμού (mitigation) της Κλιματικής αλλαγής 182

αα) Απαγόρευση παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από στερεά
ορυκτά καύσιμα (άρθρο 11) 183

αβ) Μέτρα προώθησης των οχημάτων μηδενικών εκπομπών (άρθρο 12) –
Η σχέση ΕΚΝ με τον Ν. 4710/2020 (προώθηση της ηλεκτροκίνησης) 183

αγ) Εξαίρεση διαδικασιών ανάθεσης δημοσίων συμβάσεων προμηθειών και
υπηρεσιών για τις κατηγορίες οχημάτων «Μ3», «Ν2» και «Ν3» -
Τροποποίηση παρ. 2 άρθρου 39 του ν. 4710/2020 (άρθρο 15) 185

αδ) Δημοτικά σχέδια μείωσης εκπομπών (άρθρο 16) 186

αε) Μέτρα για τη μείωση των εκπομπών από τα κτήρια (άρθρο 17) 187

αστ) Μέτρα για τη μείωση των εκπομπών από τις επιχειρήσεις (άρθρο 20) 187

Ε ) Το Διοικητικό Δίκαιο στη διεπαφή του με τον Εθνικό Κλιματικό Νόμο 188

ΣΤ ) Τα οικονομικά εργαλεία του Εθνικού Κλιματικού Νόμου 189

Ζ ) Η συμμετοχική διάσταση του Εθνικού Κλιματικού Νόμου 190

Η ) Η σχέση περιβαλλοντικής αδειοδότησης και Εθνικού Κλιματικού Νόμου 190

Θ ) Κατάργηση των διατάξεων του Ν. 4414/2016 για την προσαρμογή
της Ελλάδας στην κλιματική αλλαγή 193

Ι) Συνολική αποτίμηση του ΕΚΝ 193

αα) Καινοτομίες – θετικά σημεία του ΕΚΝ 193

αβ) Ελλείψεις – ζητήματα εφαρμογής του ΕΚΝ 193

4. Το Εθνικό Σχέδιο για την Ενέργεια και το Κλίμα (ΕΣΕΚ) 195

5. Η διάσταση της κλιματικής αλλαγής στους πολεοδομικούς νόμους
και στον χωρικό σχεδιασμό 201

Ειδικό Χωροταξικό Πλαίσιο για τις ΑΠΕ 202

Α) Η συμπερίληψη της κλιματικής αλλαγής στην εκπόνηση
πολεοδομικών σχεδίων (ΤΠΣ/ΕΠΣ) 203

Β) Η διάσταση της ανθεκτικότητας στον χωρικό σχεδιασμό
προς αντιμετώπιση των συνεπειών της κλιματικής αλλαγής 204

Γ) Χρήσεις γης, πολεοδομικό κεκτημένο και κλιματική αλλαγή 204

6. Η Δίκαιη Αναπτυξιακή Μετάβαση κατά τον Ν. 4872/2021 205

Α) Αντικείμενο 206

Β) Ειδική Υπηρεσία Δίκαιης Αναπτυξιακής Μετάβασης (άρθρα 3-13) 206

Γ) Χαρακτηρισμός Έργων Δίκαιης Αναπτυξιακής Μετάβασης
και Μισθώσεις Δημοσίων Ακινήτων (άρθρο 14) 207

Δ) Σύσταση Εταιρείας «ΜΕΤΑΒΑΣΗ ΑΕ» (άρθρο 15) 208

Ε) Πολεοδομικές ρυθμίσεις και Δίκαιη Μετάβαση (άρθρα 17 έως 19) 208

ΣΤ) Υλοποίηση έργων ΑΠΕ και ΣΗΘΥΑ σε Ζώνες Απολιγνιτοποίησης (ΖΑΠ) 209

Ζ) Οριοθέτηση υδατορεμάτων (άρθρο 23) 210

Η) Έγκριση χρηματοδοτικών προγραμμάτων Πράσινου Ταμείου (άρθρο 25) 210

Θ) Αποτίμηση των ρυθμίσεων του Ν. 4872/2021 210

7. Η διάσταση της κλιματικής αλλαγής στον θαλάσσιο
χωροταξικό σχεδιασμό 211

8. Εθνικό Σχέδιο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας (Ελλάδα 2.0) 214

9. Η διάσταση της κλιματικής αλλαγής στη νομοθεσία για τα ύδατα –
Ιδίως η προστασία της Μεσογείου Θαλάσσης 214

10. Η διάσταση της κλιματικής αλλαγής στη νομοθεσία
περί αιγιαλού και παραλίας 216

11. Η ενσωμάτωση της Οδηγίας 2003/87 στην ελληνική έννομη τάξη 221

12. Instrument mix στο εθνικό δίκαιο για την κλιματική αλλαγή:
φορολογικά εργαλεία, εργαλεία κινήτρων 222

13. Προγράμματα και φορείς διαμόρφωσης πολιτικής για
την κλιματική αλλαγή στην Ελλάδα 224

14. Ενδιάμεσα συμπεράσματα κεφαλαίου 225

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ

Πρόσβαση στη δικαιοσύνη για θέματα κλιματικής αλλαγής (Climate Change Litigation)

1. Η πρόσβαση στη δικαιοσύνη για θέματα περιβάλλοντος
στην ενωσιακή έννομη τάξη και κατά τη Σύμβαση Άαρχους 227

Α) «Ευρεία πρόσβαση στη δικαιοσύνη» 229

Β) Συμμετοχή του κοινού στη διαδικασία λήψης αποφάσεων και πρόσβαση
στη δικαιοσύνη – τεκμήριο γνώσης και ανάρτηση στο διαδίκτυο 230

2. Climate change litigation: Οι ιδιαιτερότητες της πρόσβασης
στη δικαιοσύνη για θέματα κλιματικής αλλαγής – Τα χαρακτηριστικά
της «κλιματικής νομολογίας» 231

Α) Το ζήτημα του είδους των προσβαλλόμενων πράξεων, του εννόμου
συμφέροντος και των εν γένει δικονομικών απαραδέκτων 234

Β) Το ζήτημα της νομικής βάσης των κλιματικών αξιώσεων 236

Γ) Το ζήτημα ορθής ερμηνείας των σχετικών περιβαλλοντικών νόμων 236

Δ) Το ζήτημα έκτασης και έντασης του δικαστικού ελέγχου, όπως και
το ζήτημα της διάκρισης των εξουσιών (ο Δικαστής ως προστάτης
του πλανήτη;) 237

Ε) Τυπολογία των κλιματικών διαφορών 239

αα) Η κλαδική θεώρηση: βάσει του κλάδου δικαίου και της αντιδικίας
με ιδιώτη ή το Δημόσιο 239

αβ) Η ποιοτική θεώρηση: βάσει της έντασης της σχέσης της διαφοράς
με την κλιματική αλλαγή (άμεση ή έμμεση) 242

αγ) Η διαφοροποιημένη ανά έννομη τάξη θεώρηση 242

3. Επισκόπηση καίριων υποθέσεων για το κλίμα 243

Α) American Electric Power Co. v. Connecticut 243

Β) Teitiota v. New Zealand 243

Γ) Ashgar Leghari v. Federation of Pakistan 244

Δ) Massachusetts v. EPA 245

Ε) Plan B. v. UK 246

ΣΤ) State of the Netherlands v. Urgenda Foundation 247

αα) Τα ανθρώπινα δικαιώματα ως βάση των υποχρεώσεων για
την πρόληψη της κλιματικής αλλαγής 250

αβ) Κοινή και διαφοροποιημένη ευθύνη 251

αγ) Θετικές Υποχρεώσεις 253

αδ) Ευθύνη για ένα παγκόσμιο ζήτημα 254

Ζ) Union of Swiss Senior Women for Climate Protection v. Swiss Federal Council 255

Η) Youth v. Canada 256

Θ) Juliana and others v. USA (Our Childrens’ Trust) 257

Ι) Carvalho/Peoples’ Climate Case 258

ΙΑ) Future Generations v. Ministry of the Environment and Others 259

ΙΒ) Vienna Airport Case 260

ΙΓ ) Neubauer and others v. Germany
(του Γερμανικού Ομοσπονδιακού Δικαστηρίου) 261

ΙΔ) Sharma v. Minister of the Environment 264

ΙΕ) Duarte Agostinho and others v. Portugal et. al. (32) 266

ΙΣΤ) Milieudefensie et. al. v. Royal Dutch Shell 268

ΙΖ) Greenpeace Nordic and others v. USA 270

ΙΗ) Friends of the Irish Environment v. Government of Ireland
(Climate Case Ireland) 272

ΙΘ) African Climate Alliance et al v. Minister of Mineral Resources and Energy et al. 274

Κ) Environmental Justice Australia (EJA) κατά Αυστραλίας 274

ΚΑ) Κοινότητα Waorani κ. PetroOriental 275

ΚΒ) Καταγγελία δικηγόρων για δράση για το κλίμα
στο Advertising Standards Board 275

ΚΓ) Καταγγελία στην ολλανδική επιτροπή διαφήμισης σχετικά με
τις διαφημίσεις της Shell 276

ΚΔ) Barbara Metz et al. v. Wintershall Dea AG 277

ΚΕ) Jochims v. Oatly Group AB 277

ΚΣΤ) Australasian Center for Corporate Responsibility v. Santos Limited 278

ΚΖ) Abrahams κατά Commonwealth Bank of Australia 278

ΚΗ) Luciano Lliuya v. RWE AG 278

ΚΘ) ΔΕΕ, C-121/21, Τσεχική Δημοκρατία κ. Πολωνίας (Mine de Turów) 280

Λ) Notre Affaire à Tous and Others v. France ( l’Affaire du Siècle) 281

ΛΑ) Sacchi et al. v. Argentina et al. 283

ΛΒ) ΜcVeigh v. Retail Employees Superannuation Trust 285

ΛΓ) Thomson v. Minister for Climate Change Issues 286

ΛΔ) Commune de Grande-Synthe v. France 287

ΛΕ) Mex M. v. Austria 289

ΛΣΤ) Οργανώσεις κατά Υπουργείου Ενέργειας της Makhanda 289

4. Ενδιάμεσα συμπεράσματα κεφαλαίου 290

Κεφάλαιο έκτο

Συγκεντρωτικά συμπεράσματα μονογραφίας

1) Η κλιματική αλλαγή και το μοντέλο του «Ιανού»: Αναζητώντας έδαφος μεταξύ δικαίου και επιστήμης 291

2) Το πρόβλημα του δημοσίου συμφέροντος στο δίκαιο για την κλιματική
αλλαγή και ο γόρδιος δεσμός της «στάθμισης» των συγκρουόμενων
αγαθών και συμφερόντων 292

3) Η σταδιακή ωρίμανση της εθνικής έννομης τάξης και οι αναπόδραστες
επιρροές της από την εξέλιξη της ευρωπαϊκής πολιτικής για
το περιβάλλον και την κλιματική αλλαγή 295

4) Η σημασία της συμμετοχής του ιδιώτη στο δίκαιο για την κλιματική αλλαγή 296

5) Το δίκαιο για την κλιματική αλλαγή ως ένα νέο «δίκαιο της ανάγκης»; 297

6) H σημασία των δικών για το κλίμα στην ανάσχεση της κλιματικής αλλαγής:
Η αναδυόμενη ενηλικίωση της κλιματικής δικαιοσύνης 299

7) Η ανάσχεση της κλιματικής αλλαγής από ηθική σε νομική
επιταγή και από άτεγκτη πρόκληση σε απτή πραγματικότητα
του κοινωνικού κράτους δικαίου 301

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 305

Νομολογία 337

Ν ομοθεσία 340

Γενικές ιστοσελίδες έρευνας υλικού 34 8

ΣΥΝΟΠΤΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΚΥΡΙΟΤΕΡΩΝ ΟΡΩΝ 349

Ευχαριστίες

Ευχαριστώ τόσο τις καθηγήτριές μου, κ.κ. Θ. Αντωνίου και Ε. Δούση για την αμέριστη και συνεχή στήριξή τους, όσο και την οικογένειά μου και τους δικούς μου ανθρώπους για όσα μου προσφέρουν στο ταξίδι της συγγραφής!

Μετά τιμής,

Π. Γαλάνης

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Θ. Αντωνίου

Είναι γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια βρισκόμαστε αντιμέτωποι με το φαινόμενο της κλιματικής αλλαγής. Προκαλείται από τα εκπεμπόμενα σε αυξητική βάση αέρια στην ατμόσφαιρα της Γης που οφείλονται κυρίως στη καύση ορυκτών καυσίμων (π.χ. άνθρακας, πετρέλαιο και φυσικό αέριο). Πρόκειται, συνεπώς, για ανθρώπινες δραστηριότητες, όπως όλοι μας γνωρίζουμε.

Ήδη από το 1992 η διεθνής κοινότητα επιχείρησε να «απαντήσει» στο φαινόμενο της κλιματικής αλλαγής με τη Σύμβαση-Πλαίσιο των Ηνωμένων Εθνών για τη Κλιματική Αλλαγή (γνωστή ως Σύμβαση UNFCCC United Nation’s Framework Convention on Climate Change), άλλως Συνθήκη του Ρίο. Πρόκειται για την πρώτη σύμβαση που θέτει συγκεκριμένο στόχο, που δεν είναι άλλος από τον περιορισμό των εκπομπών των αερίων που προκαλούν το φαινόμενο του θερμοκηπίου.

Έκτοτε περάσαμε στο πρωτόκολλο του Κυότο (1997), στη συμφωνία των Παρισίων το 2015 ως τη πιο σημαντική εξέλιξη μέχρι σήμερα που φτάσαμε στη Γλασκόβη, πριν λίγο καιρό. Στο Παρίσι εισήχθηκε η προκαθορισμένη εθνική συμβολή. Κάθε κράτος προκαθορίζει τα μέτρα που θα λάβει.

Η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία μετέτρεψε τις υποχρεώσεις του Παρισίου σε κανόνες της ενωσιακής έννομης τάξης. Εδώ η συμβολή είναι κοινή, καθορισμένη όμως από την Ευρωπαϊκή. Το εθνικό κράτος καλείται να λάβει μια διεθνώς προσανατολισμένη δράση για την προστασία του παγκόσμιου κλίματος και μάλιστα στο πλαίσιο διεθνούς συντονισμού. Στην Ελλάδα ισχύει ήδη κλιματικός νόμος, ο οποίος ορίζει το θεσμικό πλαίσιο για τη σταδιακή μείωση των ανθρωπογενών εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου με σκοπό την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης μέχρι το 2050 και την επίτευξη κλιματικής ουδετερότητας το 2050.

Ο νομοθέτης -εθνικός ή διεθνής-, επικουρούμενος από μια πλούσια νομολογία ανωτάτων εθνικών δικαστηρίων, προσπαθεί να προσαρμοστεί στα επιστημονικά δεδομένα αλλά κυρίως να υλοποιήσει τη διαγενεακή δικαιοσύνη όσον αφορά την απόλαυση του περιβάλλοντος και την προστασία της ζωής αλλά και άλλων δικαιωμάτων.

Το βιβλίο του Παναγιώτη Γαλάνη που φιλοξενεί η σειρά μας προσεγγίζει το κλίμα από καθαρά νομική σκοπιά, φιλοδοξώντας ενημέρωση αυτού του επιπέδου αλλά και αναδεικνύοντας την προστιθεμένη αξία του δικαίου στην επίτευξη της κλιματικής ισορροπίας. Η θεματική είναι νέα και το πληροφοριακό υλικό πλούσιο για τον αναγνώστη.

Ευχαριστώ τη Καθηγήτρια ΕΚΠΑ, κυρία Εμμανουέλα Δούση που με την άρτια επιστημονική της κατάρτιση και τεχνογνωσία της προσκαλεί τον αναγνώστη να εμβαθύνει στο βιβλίο αυτό αλλά και στον νέο αυτό κλάδο δικαίου. Ευχαριστώ τον Εκδοτικό Οίκο ΝΟΜΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ για την εκδοτική επιμέλεια ενός ακόμη βιβλίου της σειράς μας που και αυτό ανταποκρίνεται στις ολοένα επιταχυνόμενες προκλήσεις της εποχής μας.

Αθήνα, Απρίλιος 2023
Θεοδώρα Δ. Αντωνίου
Καθηγήτρια Νομικής ΕΚΠΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ε. Δούση

Ο Παναγιώτης Γαλάνης επέλεξε ένα θέμα σημαντικό και επίκαιρο για το ανά χείρας βιβλίο: «Δίκαιο για την Κλιματική Αλλαγή». Σημαντικό διότι η κλιματική αλλαγή αποτελεί σήμερα τη μεγαλύτερη απειλή για την ανθρωπότητα. Είναι ένα πρόβλημα παγκόσμιο και ιδιαίτερα σύνθετο, καθώς η διαχείρισή του προϋποθέτει τη συνεργασία κρατών με διαφορετικά συμφέροντα, προτεραιότητες και επίπεδα ανάπτυξης, αλλά και διαφορετικά επίπεδα εκπομπών των αερίων του θερμοκηπίου. Επιπλέον, η αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής συνιστά πολύ μεγάλη πρόκληση για τις οικονομίες των κρατών. Τα επιβλαβή αέρια που προκαλούν το φαινόμενο του θερμοκηπίου και συμβάλλουν στην κλιματική αλλαγή προέρχονται από χιλιάδες διαφορετικές πηγές, που συνδέονται με όλους σχεδόν τους τομείς της οικονομίας: βιομηχανία, μεταφορές, γεωργία, αστική ανάπτυξη, διατροφή και, κυρίως, ενέργεια. Ο ρόλος του δικαίου είναι λοιπόν κρίσιμος για την πολυεπίπεδη ρύθμιση και τον έλεγχο πολλών δραστηριοτήτων, ενώ οι παρεμβάσεις του δικαστή θα δοκιμάσουν την αποτελεσματική εφαρμογή του.

Το θέμα είναι επίσης επίκαιρο γιατί το δίκαιο για την κλιματική αλλαγή διαμορφώθηκε πρόσφατα και τελεί ακόμα υπό εξέλιξη. Οι βάσεις τέθηκαν πρώτα σε διεθνές επίπεδο με τη Σύμβαση-πλαίσιο για την κλιματική αλλαγή (1992), η οποία αναγνώρισε τη σημασία του προβλήματος, την ανθρωπογενή προέλευσή του, καθώς και την ανάγκη να ληφθούν μέτρα, αφήνοντας όμως τις λεπτομέρειες εφαρμογής για αργότερα, για να ρυθμιστούν μέσα από διαπραγματεύσεις στο πλαίσιο του μηχανισμού που το ίδιο κείμενο δημιούργησε και είναι οι ευρύτερα γνωστές COP (Conference of the Parties – Διασκέψεις των Συμβαλλομένων Μερών). Αυτό όμως είχε ως αποτέλεσμα να χαθεί πολύτιμος χρόνος. Αν τα κράτη είχαν αρχίσει να μειώνουν τις εκπομπές τους από τη στιγμή που επιτεύχθηκε η επιστημονική συναίνεση για την κλιματική αλλαγή, τα αίτια και τις επιπτώσεις της, δεν θα είχαμε οδηγηθεί στη σημερινή κατάσταση.

Ένα πολύ σημαντικό βήμα έγινε το 2015 στο Παρίσι. Μετά από μαραθώνιες διαπραγματεύσεις βρέθηκε μια κοινή συνισταμένη, η οποία αποτυπώθηκε σε μια νέα διεθνή συμφωνία, τη Συμφωνία των Παρισίων για την Κλιματική Αλλαγή. Η Συμφωνία αυτή συμπληρώνει την αρχική σύμβαση του 1992, τροποποιεί την ιδέα της θέσπισης στόχων σε διεθνές επίπεδο και καλεί τα ίδια τα κράτη να διαμορφώσουν εθνικά σχέδια μείωσης των επιβλαβών εκπομπών και προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή, και να τα αναθεωρούν σε τακτικά διαστήματα υπό διεθνή εποπτεία. Καλεί δηλαδή τα κράτη να μειώσουν τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα με τον δικό τους ρυθμό και να θωρακιστούν από την κλιματική αλλαγή με τον τρόπο που εκείνα θα επιλέξουν λαμβάνοντας υπόψη τις εθνικές ιδιαιτερότητες. Αυτός είναι ο θεσμικός πυρήνας της Συμφωνίας, η οποία προσδιορίζει για όλα τα κράτη ένα κοινό μονοπάτι για τη σταδιακή αποδέσμευση των εθνικών οικονομιών από τα ορυκτά καύσιμα.

Έκτοτε, πάνω από εκατό χώρες έχουν ανακοινώσει φιλόδοξες δεσμεύσεις για τις επόμενες δεκαετίες. Στις χώρες αυτές συμπεριλαμβάνονται οι σημαντικότεροι ρυπαντές, δηλαδή οι ΗΠΑ, η Κίνα και η ΕΕ. Οι ΗΠΑ υποσχέθηκαν ότι θα είναι κλιματικά ουδέτερες έως το 2050

και το 2022 υιοθέτησαν νομοθεσία που ανοίγει τον δρόμο προς αυτή την κατεύθυνση (US Inflation Reduction Act). Η Κίνα δεσμεύτηκε ότι θα είναι κλιματικά ουδέτερη πριν από το 2060. Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει ήδη προχωρήσει με γοργά βήματα υιοθετώντας ένα ολιστικό σχέδιο, την Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία, που είναι ο οδικός χάρτης για τη βιωσιμότητα στην Ευρώπη για τις επόμενες δεκαετίες. Έχει επίσης μετατρέψει τον πολιτικό στόχο σε νομική υποχρέωση με τη θέσπιση κανονισμού, ο οποίος είναι ευρύτερα γνωστός ως Ευρωπαϊκός Κλιματικός Νόμος και ρυθμίζει τα αναγκαία βήματα για τη μετάβαση στην κλιματική ουδετερότητα έως το 2050. Όλες αυτές οι δεσμεύσεις στέλνουν ένα μήνυμα προς τους επενδυτές, τους παραγωγούς και τους καταναλωτές, ότι η πορεία προς την καθαρή ενέργεια είναι πλέον μονόδρομος.

Η Ελλάδα, παρότι λίγο έχει συμβάλει στην πρόκληση της κλιματικής αλλαγής, επηρεάζεται ωστόσο άμεσα από τις συνέπειές της. Δεν είναι δηλαδή σημαντικός παραγωγός, αλλά είναι κυρίως αποδέκτης του προβλήματος – όπως όλη η Μεσόγειος άλλωστε, η οποία έχει χαρακτηριστεί από την επιστήμη «θερμό σημείο» της κλιματικής κρίσης. Συνεπώς, έχει κάθε συμφέρον να απαιτεί την εφαρμογή των διεθνών και ευρωπαϊκών νομικών δεσμεύσεων και να ακολουθεί το μονοπάτι της ταχείας απομάκρυνσης από τα ορυκτά καύσιμα, τα οποία ευθύνονται για την κλιματική αλλαγή. Τώρα καλείται να ευθυγραμμίσει την αναπτυξιακή της διαδικασία με τις επιταγές της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας και να λάβει σημαντικές αποφάσεις για το ενεργειακό μέλλον της χώρας. Τον Μάιο του 2022 ψηφίστηκε ο «Εθνικός Κλιματικός Νόμος», ένα εμβληματικό κείμενο το οποίο θέτει ενδιάμεσους στόχους στην πορεία προς την κλιματική ουδετερότητα, και επίσης ορίζει προϋπολογισμούς άνθρακα για κάθε ρυπογόνο τομέα. Επιπλέον, έχει ήδη ξεκινήσει η αναθεώρηση του Εθνικού Σχεδίου για την Ενέργεια και το Κλίμα (ΕΣΕΚ) σε συμμόρφωση με τους νέους στόχους.

Το βιβλίο «Δίκαιο για την Κλιματική Αλλαγή» παρουσιάζει τις σημαντικότερες ρυθμίσεις για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής σε διεθνές, ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο. Μετά από μια εκτενή εισαγωγή, στην οποία εντοπίζει τις προκλήσεις που θέτει η κλιματική αλλαγή για το δημόσιο δίκαιο και προσδιορίζει τα χαρακτηριστικά του αναδυόμενου δικαίου για την αντιμετώπιση του φαινομένου, χαρτογραφεί, αναλύει και σχολιάζει την εξέλιξη των ρυθμίσεων. Η μελέτη ολοκληρώνεται με την επισκόπηση της μέχρι σήμερα νομολογίας που αφορά τη διαχείριση της κλιματικής αλλαγής.

Κατ’ ουσίαν, με οδηγό το ζήτημα της κλιματικής αλλαγής, το βιβλίο μας πλοηγεί στον περίπλοκο κόσμο των αρχών του περιβαλλοντικού δικαίου, από τις οποίες εμπνέεται το δίκαιο για την κλιματική αλλαγή, και μας παρέχει μια πανοραμική εικόνα της διαμόρφωσης και της εξέλιξης της νομοθεσίας αλλά και των προκλήσεων που θέτει η εφαρμογή της. Η ανάγνωση του βιβλίου γεννά ορισμένα δημιουργικά ερωτήματα, τα οποία αξίζει να αποτελέσουν το επόμενο βήμα αυτής της ερευνητικής προσπάθειας: Ποιος είναι ο ρόλος του δικαίου στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής; Τι χρειάζεται προκειμένου να ανταποκριθεί αποτελεσματικά στις ολοένα και πιο πιεστικές προκλήσεις της κλιματικής κρίσης; Τι διδάγματα μπορούμε να αντλήσουμε από την εφαρμογή του;

Το έργο αυτό του Παναγιώτη Γαλάνη αποτελεί μια σημαντική συμβολή στην ελληνική βιβλιογραφία, τόσο για την κατανόηση ενός σύνθετου προβλήματος όσο και για τη σύλλη

ψη από τον αναγνώστη μιας ιδιαίτερης ορολογίας, που δεν είναι εύκολα κατανοητή από τον μη ειδικό. Πρόκειται για ένα βιβλίο που αξίζει να μελετηθεί όχι μόνο από όσους θέλουν να εμβαθύνουν στη συγκεκριμένη θεματική αλλά και από το ευρύτερο αναγνωστικό κοινό που το απασχολεί το μέλλον του κόσμου. 

Εμμανουέλα Δούση
Καθηγήτρια Διεθνών Θεσμών στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Διευθύντρια της έδρας UNESCO για την Κλιματική Διπλωματία
2022 Fulbright Visiting Scholar UC Berkeley