ΕΜΦΥΛΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΣΤΗ ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΕΛΛΑΔΑ

ΠΡΟΣΦΩΝΗΣΕΙΣ ΣΤΟ 2ο ΦΟΡΟΥΜ
ΓΙΑ ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ

3 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2020

Νίκος Παπαϊωάννου

Αγαπητές φίλες, αγαπητοί φίλοι,

Τις τελευταίες μέρες αναπόφευκτα το ενδιαφέρον μας έχει στραφεί στις εξελίξεις στο μέτωπο της πανδημίας, η αγωνία μας είναι πόσο θα αντέξει το σύστημα υγείας, αν θα τα βγάλουν πέρα αγαπημένα μας πρόσωπα που έχουν ασθενήσει ή αν μπορεί ο ιός να έχει αγγίξει και εμάς. Ζούμε πρωτόγνωρες και ακραίες καταστάσεις, ταυτόχρονα όμως δίπλα στη κρίσιμη αυτή υγειονομική κατάσταση, υπάρχουν και άλλες όψεις της πανδημίας που έχουν συνέπειες στον τομέα της ισότητας και των δικαιωμάτων.

Οι εμπειρίες, οι αποκλεισμοί και οι συνέπειες δεν είναι οι ίδιες για όλους και όλες καθώς οι παγιωμένες ανισότητες εντείνουν ακόμα περισσότερο τις διακρίσεις σε βάρος όσων βρίσκονται σε πιο «ευάλωτη» θέση. Για παράδειγμα, οι γυναίκες βιώνουν επιπλέον πιέσεις καθώς αυτές χάνουν σε υψηλότερο ποσοστό διεθνώς την εργασία τους, η άμισθη εργασία στο σπίτι αυξήθηκε, η βία κατά των γυναικών στο πλαίσιο της οικογένειας αυξήθηκε. Διεθνείς οργανισμοί, μη κυβερνητικές οργανώσεις και φεμινιστικές συλλογικότητες ανέδειξαν εξαρχής την έμφυλη διάσταση των συνεπειών της πανδημίας και αποτύπωσαν τις επιπτώσεις της στην αμειβόμενη και μη αμειβόμενη εργασία, στη φροντίδα, στην οικονομία και στην έμφυλη βία.

Σύμφωνα με πρόσφατα στοιχεία των Ηνωμένων Εθνών, η πανδημία του κορονοϊού ενδέχεται να προκαλέσει σημαντικές επιπτώσεις στην ισότητα των φύλων, εξαφανίζοντας έτσι είκοσι πέντε χρόνια προόδου, ενώ επιπρόσθετα, η υποχώρηση αυτή επηρεάζει αρνητικά και την παγκόσμια οικονομική ανάπτυξη. Επίσης, πριν από μερικές μέρες, κατά την παρουσίαση του Σχεδίου για την προώθηση της ισότητας των φύλων και της ενδυνάμωσης των γυναικών στην εξωτερική δράση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής κατά την περίοδο 2021-2025 (GAP III), επισημάνθηκε ότι οι υγειονομικές και κοινωνικοοικονομικές συνέπειες της κρίσης COVID-19 επηρεάζουν κατά τρόπο δυσανάλογο τις γυναίκες και τα κορίτσια. Ενδεικτικά, δεδομένου ότι οι γυναίκες υπερτερούν αριθμητικά μεταξύ των ατόμων που εργάζονται άτυπα και σε ευάλωτους τομείς, το ποσοστό απώλειας θέσεων εργασίας γι’ αυτές είναι 1,8 φορές μεγαλύτερο από το αντίστοιχο των ανδρών.

Στο επίπεδο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αυτό που γνωρίζαμε ήδη με βάση τα δεδομένα του Ευρωπαϊκού Ινστιτούτου για την Ισότητα των Φύλων (EIGE) είναι ότι θα χρειαζόμασταν εξήντα έτη για την επίτευξη της πλήρους ισότητας των φύλων - σύμφωνα με το Δείκτη Ισότητας των Φύλων που ανακοινώθηκε το 2020. Ωστόσο, ο COVID-19 και ο αντίκτυπός του στις γυναίκες αποτελεί τώρα έναν νέο κίνδυνο, καθώς μάλλον θα επιβραδύνει και άλλο την πρόοδο, πέραν των εξήντα ετών. Ειδικά για την Ελλάδα, τα δεδομένα αυτά έχουν σημαντικότερη επίπτωση καθώς ο ρυθμός προόδου της προς την επίτευξη της ισότητας των φύλων είναι πάρα πολύ αργός σε σχέση με τον μέσο όρο της ΕΈ και βρίσκεται το 2020, για ακόμα μια φορά, στο τέλος της λίστας με 52,2 βαθμούς (15, 7 βαθμούς κάτω από το μέσο όρο της ΕΕ). Όλες οι προτάσεις διεθνών οργανισμών συγκλίνουν στην αναγκαιότητα εκπόνησης και άμεσης εφαρμογής Σχεδίων Δράσης, ώστε να αποτραπούν οι αρνητικές προβλέψεις για τις επιπτώσεις στις γυναίκες, με προτεραιότητα στους τομείς με τις εντονότερες ανισότητες. Επίσης, υποστηρίζεται ότι δεν υπάρχει επαρκής στρατηγική για δίκαιη οικονομική και κοινωνική ανασυγκρότηση αλλά και βιώσιμη ανάπτυξη μετά την πανδημία, χωρίς την ισότητα των φύλων και τις γυναίκες στο κέντρο των δράσεων.

Για την Ελλάδα, αυτό αποκτά ιδιαίτερη σημασία δεδομένης της αργής προόδου της γενικά ως προς την ισότητα των φύλων, που επιπλέον οπισθοχωρεί λόγω πανδημίας. Να σημειώσουμε ότι η οικονομική κρίση και οι παρατεταμένες πολιτικές λιτότητας στην Ελλάδα, στην προ COVID-19 περίοδο, είχαν ήδη σημαντικές έμφυλες συνέπειες που οδήγησαν σε υποχώρηση κεκτημένων δικαιωμάτων των γυναικών και σε αύξηση των εμποδίων στην ισότιμη ένταξή τους στην αγορά εργασίας.

Στην περίοδο που διανύουμε οι υφιστάμενες έμφυλες ανισότητες και διακρίσεις διαιωνίζονται και διαπλέκονται πλέον με νέες. Οι έμφυλες επιπτώσεις της πανδημίας είναι εδώ και πρέπει να τις αντιμετωπίσουμε, βάλλουν κυρίως τα δικαιώματα των γυναικών και έχουν σημαντικό αντίκτυπο στην ποιότητα της ζωής τους, αλλά και στο πρόσημο της δημοκρατίας μας, γενικότερα. Η ενδυνάμωση των γυναικών και γενικότερα οι πολιτικές για την υπέρβαση των έμφυλων ανισοτήτων σε όλους τους τομείς και την επιτάχυνση της πορείας για την κατάκτηση της ουσιαστικής ισότητας των φύλων κρίνονται περισσότερο αναγκαίες από ποτέ στην Ελλάδα.

Το 2ο Φόρουμ Θεσσαλονίκης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα στην Ελλάδα και στην Ευρώπη, με θέμα τις έμφυλες ανισότητες και τα δικαιώματα των γυναικών, διεξάγεται σε αυτή τη την κρίσιμη χρονική συγκυρία και αυτό είναι σημαντικό. Σας συγχαίρω για την πρωτοβουλία σας και σας εύχομαι καλή συνέχεια.

Μαρία Συρεγγέλα

Χαιρετίζω το 2 Φόρουμ της Θεσσαλονίκης για τα ανθρώπινα δικαιώματα,

Θα προσπαθήσω να είμαι όσο το δυνατόν πιο σύντομη. Το Φόρουμ λαμβάνει χώρα ταυτόχρονα με μία άτυπη τηλεδιάσκεψη υπουργών απασχόλησης της Ευρωπαϊκής Ένωσης για θέματα ισότητας, στην οποία εκπροσωπώ τη χώρα μας. Θα προσπαθήσω, ειλικρινά, να παρακολουθήσω όλες τις εισηγήσεις του Φόρουμ.

Κύριε Πρύτανη, πρώτα απ’ όλα θέλω να σας ευχαριστήσω για τη σημερινή αυτή εκδήλωση και για την πρόσκληση να παρευρεθώ σήμερα εδώ, έστω και διαδικτυακά, αφού θα μιλήσουμε για ένα θέμα που είναι καθ’ όλα επίκαιρο: τις έμφυλες ανισότητες και τα δικαιώματα των γυναικών στην χώρα μας, θέματα που βρίσκονται στο προσκήνιο συνέπεια της δεκαετούς οικονομικής κρίσης αλλά και της παρούσας υγειονομικής κρίσης.

Είναι γεγονός ότι το θέμα που κυριαρχεί στην επικαιρότητα - αλλά και την πραγματικότητα- είναι η αντιμετώπιση αυτής της σφοδρούς επίθεσης του νέου αυτού κορονοϊού και η νέα αυτή πραγματικότητα, όσο μεταβατικός και αν είναι ο χαρακτήρας της, άλλαξε την καθημερινότητά μας και ανέτρεψε σε πολλές περιπτώσεις και τις προτεραιότητές μας. Σαφώς από την μία έτσι πρέπει να γίνεται, εφόσον καλούμαστε να συμμορφωθούμε σε πρωτόγνωρα μέτρα, όμως αυτό το κλίμα αβεβαιότητας και φόβου δεν πρέπει να μας παρασύρει να αμελήσουμε σημαντικά θέματα, όπως είναι τα δικαιώματα των ανθρώπων, των γυναικών και σαφώς οι έμφυλες ανισότητες που υπάρχουν.

Η αλήθεια είναι ότι τα τελευταία χρόνια έχουμε κατορθώσει πολλά. Έχουμε μειώσει το εκπαιδευτικό χάσμα με τους άντρες, δοκιμαστήκαμε με επιτυχία σε επαγγέλματα που θεωρούνταν από την κοινωνία «αντρικά», κάναμε και κάνουμε ακόμα και τώρα φυσικά «ασκήσεις ισορροπίας» ανάμεσα σε καριέρα και οικογένεια, - όσες έχουν οικογένεια και όσες φυσικά θέλουν να έχουν οικογένεια- και αποδείξαμε ότι μπορούμε να καταλάβουμε ηγετικές θέσεις, σαφώς με εξαιρετικά αποτελέσματα.

Τα δικαιώματα των γυναικών στην Ελλάδα είναι θεσμικά κατοχυρωμένα. Άλλωστε, σύμφωνα με μία έρευνα της Παγκόσμιας Τράπεζας, η Ελλάδα έχει ψηφίσει το 97% των νόμων που επιβαλλόταν να έχουν τεθεί σε ισχύ.

Όμως το ερώτημα που τίθεται είναι τί συμβαίνει στην καθημερινότητά μας και αν υπάρχει τελικά εφαρμογή όλων αυτών των νομοθετημάτων.

Από το Σύνταγμα του 1975, που ήταν το πιο δημοκρατικό κείμενο για τον δυτικό κόσμο τότε, μέχρι και σήμερα, έχουν πραγματικά περάσει απ’ όλες τις κυβερνήσεις αρκετά σημαντικά νομοθετήματα. Ένα από τα τελευταία, που είναι και πολύ σημαντικό, είναι η κύρωση της Σύμβασης του Συμβουλίου της Ευρώπης για την αντιμετώπιση της έμφυλης και ενδοοικογενειακής βίας, διεθνής σύμβαση που ψηφίστηκε από την συντριπτική πλειοψηφία των μελών του Ελληνικού Κοινοβουλίου, ανδρών και γυναικών και για την οποία η χώρα μας θα κριθεί σε λίγους μήνες για τον τρόπο που την εφαρμόζει, καθώς συμπληρώνεται μία τριετία από την ψήφισή του σχετικού νόμου. Σαφώς, η συντριπτική πλειοψηφία των συμμετεχουσών χωρών υποστήριζε ότι εάν οι γυναίκες δεν ενδυναμωθούμε και εάν δεν υπάρχει ενίσχυσή μας στην αγορά εργασίας (αναφέρομαι σε εργασία και όχι σε απασχόληση), καθώς και ότι εάν ταυτόχρονα δεν υπάρχει εναρμόνιση οικογενειακής ή/και ιδιωτικής και επαγγελματικής ζωής, ουσιαστική ισότητα πολύ δύσκολα θα υπάρξει.

Σε κάθε περίπτωση, εμείς ως κυβέρνηση σχεδιάζουμε το επόμενο εθνικό σχέδιο δράσης για την ισότητα των φύλων, το οποίο βασίζεται πάνω στους πυλώνες - στόχους και του Συμβουλίου της Ευρώπης, αλλά και στην στρατηγική που έχει θέσει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή για την ισότητα των φύλων τα επόμενα χρόνια.

Φυσικά η πρόληψη και η καταπολέμηση των στερεοτύπων και του σεξισμού των φύλων, η πρόληψη και η καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών και της ενδοοικογενειακής βίας αποτελούν σημαντικό στόχο από πλευράς κυβέρνησης και Γενικής Γραμματείας. Έγινε μία πολύ μεγάλη εκστρατεία προκειμένου να γίνει όσο το δυνατόν πιο γνωστό το δίκτυο των δομών, η στήριξη που υπάρχει, τα συμβουλευτικά κέντρα, οι ξενώνες φιλοξενίας, η γραμμή 15 900. Σαφώς υπήρξε μία πολύ μεγάλη συνεργασία ανάμεσα στους φορείς τόσο του δημοσίου τομέα (Πολιτική Προστασία, Γενική Γραμματεία Πολιτικής Προστασίας, Γενική Γραμματεία Ασύλου, Γενική Γραμματεία Οικογενειακής Πολιτικής και Ισότητας των Φύλων, η οποία είχε και τον συντονισμό των φορέων, Γενική Γραμματεία Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων), η συνεργασία ωστόσο αυτή περιλάμβανε και φορείς του ιδιωτικού τομέα. Κατά τη διάρκεια των προηγούμενων περιοριστικών μέτρων κυκλοφορίας, αλλά και τώρα, μέχρι να μπουν οι γυναίκες που δικαιούνται ή που θέλουν να μπουν στους ξενώνες, ήταν σημαντική η συνεισφορά του ιδιωτικού τομέα: Απαιτούνταν ιατρικές εξετάσεις - και στο πλαίσιο αυτό είχαμε συνεργασία και με τον ιδιωτικό τομέα, το Ξενοδοχειακό Επιμελητήριο Ελλάδας μας παρείχε έκτακτα καταλύματα, σε συνεργασία με την ελληνική ιατροδικαστική εταιρεία διενεργούνταν δωρεάν εξετάσεις στις αιτούσες γυναίκες, επίσης το Χαμόγελο του Παιδιού φρόντιζε για τα παιδιά

των γυναικών αυτών, σε περίπτωση που χρειάζονταν εξετάσεις, ενώ η Πολιτική Προστασία μας επέτρεπε την μετακίνηση αυτών των γυναικών κατά τη διάρκεια του lockdown. Οι ανωτέρω συνεργασίες υφίστανται ακόμα και σήμερα και με τη Γενική Γραμματεία Πρώτης Υποδοχής, αλλά φυσικά και με τις οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών, διότι ήρθαμε σε επαφή με όλες τις γυναικείες οργανώσεις, ώστε αν πέσει στην αντίληψή τους μία γυναίκα που κακοποιείται, άμεσα να απευθυνθούν και σε εμάς, προκειμένου η γυναίκα αυτή να απομακρυνθεί, εάν το επιθυμεί, άμεσα από το οικογενειακό της περιβάλλον. Ταυτόχρονα, υπήρξε στενή συνεργασία με την Ελληνική Αστυνομία. Γνωρίζουμε ότι όλα αυτά είναι βασικά θέματα που θέτει και το Συμβούλιο της Ευρώπης αλλά και η Σύμβαση.

Άλλος ένας στόχος που έχουμε θέσει είναι η επίτευξη της ενσωμάτωσης, για όλους τους πολίτες, για όλες τις πολιτικές και τα μέτρα, στόχος που επιβάλλεται και από την τελευταία θέση που καταλαμβάνει η Ελλάδα στην πρόσφατη έκθεση του Ευρωπαϊκού Ινστιτούτου για τα θέματα ισότητας. Σημειώνεται, ωστόσο, ότι τα στοιχεία που χρησιμοποίησε το Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο για τα θέματα ισότητας, όπως αναφέρεται στην έκθεση, ήταν του 2018. Το διευκρινίζω αυτό γιατί δεν μπορώ να πω ότι μέσα σε ενάμιση χρόνο σημειώσαμε τόση πρόοδο ώστε να φτάσουμε το επίπεδο της Σουηδίας ή της Ισλανδίας, αλλά σε κάθε περίπτωση μέσα στο 2020, ήδη το Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο για θέματα ισότητας μας έχει δώσει συγχαρητήρια για δύο καινούργια νομοθετήματα: αφενός αυτό που αφορά την ποσόστωση για τις εισηγμένες εταιρείες στο χρηματιστήριο Αθηνών, αφετέρου για την ποσόστωση στα αθλητικά σωματεία.

Έχουμε επίσης καταθέσει πρόταση για το λεγόμενο gender budgeting. Είναι ωραίο να λέμε ότι ο προϋπολογισμός του κράτους πρέπει να λαμβάνει υπόψη τη διάσταση του φύλου, όμως πρέπει να δώσουμε στους ανθρώπους όλων των υπουργείων τα εργαλεία ώστε να μπορούν στην πράξη να προωθούν τη διάσταση αυτή.

Μελετάμε, επίσης, την ανάληψη πρωτοβουλίας για την εναρμόνιση της οικογενειακής και ιδιωτικής με την επαγγελματική ζωή, με στόχο να βοηθήσουμε τις γυναίκες - αλλά και τους άντρες - , τους γονείς γενικά. Γνωρίζουμε πως στα πρώτα χρόνια της γέννησης ενός παιδιού και ιδίως κατά την πρώτη διετία από τη γέννησή του, προκύπτει μεγάλη δυσκολία για τους γονείς, καθώς ενδέχεται, επειδή το παιδί είναι μικρό ηλικιακά, η μητέρα ή και ο πατέρας να μην θέλουν να πάει σε έναν παιδικό σταθμό. Έτσι, εξετάζουμε, σε κάθε περίπτωση, να υπάρχει μία γυναίκα - νταντά ή και άντρας – νταντά στο σπίτι της οικογένειας ή να πηγαίνει το παιδάκι - και αυτό μπορεί να δουλέψει περισσότερο στην περιφέρεια - ακόμα και σε αυτή την τρυφερή ηλικία, στο σπίτι της νταντάς. Για να συμβεί αυτό βέβαια θα πρέπει να υπάρχει συγκεκριμένη πιστοποίηση

και να υπάρχει εμπιστοσύνη μεταξύ των ανθρώπων που θα δουλεύουν και εκείνων που φυλάγουν τα παιδιά.

Σε κάθε περίπτωση, έχουμε συμπεριλάβει - και για αυτό είμαστε σε συνεργασία με τον Συνήγορο του Πολίτη - στο επόμενο νομοσχέδιο για τα εργασιακά που θα έρθει στη Βουλή, όπως ήδη ανακοινώθηκε και από τον πρωθυπουργό, την επιμήκυνση της άδειας πατρότητας ως γονικής άδειας, ώστε να εναρμονίσουμε την νομοθεσία στη χώρα μας με την Ευρωπαϊκή οδηγία, όπως έχουν κάνει και άλλες χώρες που ήδη προχώρησαν στο ζήτημα αυτό.

Σαφώς ο εχθρός του καλού είναι το καλύτερο και στην προσπάθεια βελτίωσης των συνθηκών, οι πολιτικές που υιοθετεί η Γενική Γραμματεία εισάγονται μέσα από τη νομοθεσία στην καθημερινότητα μας.

Σας ευχαριστώ πολύ για την προσοχή σας. Παραμένω στη διάθεσή σας για ερωτήσεις και παρατηρήσεις.

ΣΥΝΑΡΘΡΩΣΗ ΔΙΕΘΝΟΥΣ, ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ
ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΗΣ ΔΙΑΣΤΑΣΗΣ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ
ΤΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ

Πολιτικές ισότητας των φύλων στην Ελλάδα:
Προσαρμογή μετ’ εμποδίων στις διεθνείς
και ευρωπαϊκές επιταγές

Μαρία Στρατηγάκη

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ

Εισαγωγή

I. ΟΗΕ – ΕΕ: Παράλληλες διαδρομές παρά τις διαφορές

ΙΙ. Προσαρμογή μετ’ εμποδίων

III. Καθυστερήσεις

IV. Αντιστάσεις

V. Αγνόηση

VI. Φωτεινή εξαίρεση

Επίλογος

Βιβλιογραφία

Εισαγωγή

Η Ελλάδα βρίσκεται ακόμα μια φορά, το 2020, στην τελευταία θέση της κατάταξης των 27 κρατών μελών ως προς την ισότητα των φύλων, σύμφωνα με τον Ευρωπαϊκό Δείκτη Ισότητας (EIGE 2020α). Η τιμή του δείκτη για τη χώρα είναι 52.2, όταν άριστα είναι το 100, όταν υπάρχει πλήρης ισότητα των φύλων στα έξι πεδία που συνυπολογίζονται στον δείκτη, δηλαδή στα πεδία γνώση, χρόνος, εξουσία, εργασία, χρήμα, υγεία. Στα πεδία εξουσία, χρόνος και εργασία η Ελλάδα έχει τις χαμηλότερες επιδόσεις στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η κατάσταση αυτή είναι προβληματική, ιδιαίτερα αν λάβουμε υπόψιν μας ότι η χώρα έχει αφενός συμπληρώσει σαράντα χρόνια ως μέλος της ΕΕ, η οποία έχει αναπτύξει σημαντική πολιτική ισότητας στην απασχόληση, και αφετέρου παρακολουθεί την ανάπτυξη των διεθνών πολιτικών στον τομέα από το 1975, έτος που ανακηρύχθηκε Παγκόσμιο Έτος Γυναικών.

Το παρόν άρθρο εξετάζει την πολιτική ισότητας των φύλων των δύο υπερεθνικών οργανισμών και διερευνά τον τρόπο που η χώρα ενσωμάτωσε τις διεθνείς και ευρωπαϊκές επιταγές και κατευθύνσεις. Πιο συγκεκριμένα, στο άρθρο επισημαίνονται ορισμένες καθυστερήσεις και αντιστάσεις στην εναρμόνιση με την διεθνή και ευρωπαϊκή νομοθεσία, στην ενσωμάτωση των στόχων και των νέων εργαλείων άσκησης πολιτικής και στην

αξιοποίηση των κινήτρων και των κοινοτικών χρηματοδοτήσεων που προσφέρονται για την προώθηση της ισότητας των φύλων.

Στόχος είναι να φωτισθούν ορισμένες αιτίες της καθήλωσης της χώρας στην τελευταία θέση της ΕΕ από το 2010.

Ι. OHE – EE: Παράλληλες διαδρομές παρά τις διαφορές

Ο ΟΗΕ και η ΕΕ, ως φορείς άσκησης δημόσιας πολιτικής για την ισότητα των φύλων, παρουσιάζουν μεγάλες διαφορές στους στόχους, τις αρμοδιότητες και τους ρόλους.

Για παράδειγμα, το νοηματικό πλαίσιο της ισότητας των φύλων είναι διαφορετικό. Στον ΟΗΕ, η ισότητα των φύλων γίνεται αντιληπτή ως στοιχείο των ανθρώπινων δικαιωμάτων των γυναικών και ως συστατικό στοιχείο της βιώσιμης ανάπτυξης, ενώ στην ΕΕ η ισότητα των φύλων γίνεται αντιληπτή ως παράγοντας ανάπτυξης της αγοράς εργασίας μέσω της εξασφάλισης ίσων ευκαιριών μεταξύ γυναικών και ανδρών. Ουσιώδης διαφορά υπάρχει και στην αντίστοιχη διοικητική οργάνωση: στον ΟΗΕ έχει δημιουργηθεί εξειδικευμένος Οργανισμός για τις γυναίκες (UN WOMEN), ενώ στην ΕΕ λειτουργεί εξειδικευμένο τμήμα (Gender Equality Unit) στην Γενική Διεύθυνση «Δικαιοσύνη και Καταναλωτές».

Παρά τις διαφορές, η ανάπτυξη των πολιτικών ισότητας στους δύο υπερεθνικούς οργανισμούς ακολούθησε παράλληλες διαδρομές. Προϊόντα και απτά αποτελέσματα των κοινωνικών κινημάτων του Μάη του ’68, οι πολιτικές και των δύο οργανισμών αναπτύχθηκαν την δεκαετία του 1970, περίοδο κατά την οποία ψηφίζεται επίσης και το πρώτο Ελληνικό Σύνταγμα, με σαφή αναφορά στην ισότητα ανδρών και γυναικών (1975). Την δεκαετία του 1970, ο ΟΗΕ μετά το Παγκόσμιο Έτος Γυναικών (1975) ορίζει και την Παγκόσμια Δεκαετία για τις Γυναίκες (1976-1985). Το 1979 ψηφίζεται η πρώτη Διεθνής Σύμβαση για την Εξάλειψη των Διακρίσεων κατά των γυναικών (CEDAW). Την ίδια δεκαετία, στην ΕΕ, το Δικαστήριο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων με την απόφαση Gabriele Defrenne v. Belgian State (ΔΕΚ 80/70) χαράσσει τον δρόμο για τις Ευρωπαϊκές Οδηγίες για την ισότητα αμοιβών, την ίση μεταχείριση γυναικών και ανδρών στην απασχόληση και την κοινωνική ασφάλιση (75/117/EOK, 76/207/EOK και 79/7/ΕΟΚ). (Στρατηγάκη, 2008α).Είκοσι χρόνια αργότερα, τη δεκαετία του 1990, στον ΟΗΕ δρομολογείται η ψήφιση της, αξεπέραστης μέχρι σήμερα, «Πλατφόρμας Δράσης του Πεκίνου» (ΟΗΕ, 1995), με την οποία διεθνοποιούνται σημαντικές πολιτικές και δράσεις για την ισότητα των φύλων σε δώδεκα κομβικούς τομείς πολιτικής προτεραιότητας. Οι τομείς αυτοί αναφέρονται σε ένα ευρύτατο φάσμα στόχων και εργαλείων άσκησης πολιτικής όπως ήταν οι νέοι, τότε, στόχοι της ισόρροπης συμμετοχής στα κέντρα

λήψης αποφάσεων και της ένταξης της ισότητας σε όλες τις δημόσιες πολιτικές (gender mainstreaming), συμπεριλαμβανομένων και των δημόσιων οικονομικών (gender budgeting). Η συμβολή της ΕΕ στην 4 Διεθνή Συνδιάσκεψη στο Πεκίνο ήταν καθοριστική, αφού η σοσιαλιστική ισπανική κυβέρνηση της ισόρροπης συμμετοχής - εκπροσωπώντας την ΕΕ λόγω της Προεδρίας στην ΕΕ - έβαλε την φεμινιστική σφραγίδα της στην Πλατφόρμα Δράσης.

Στην συνέχεια, η ΕΕ δεν μπορεί παρά να συνεχίσει και εκείνη τις προσπάθειες για ισόρροπη συμμετοχή στα πολιτικά κέντρα αποφάσεων (που είχε αρχίσει το 1992 στην Αθήνα με την Διακήρυξη των Αθηνών) και, παράλληλα, να αναγάγει το gender mainstreaming σε στρατηγικό στόχο της Ένωσης κατοχυρώνοντάς το στην Συνθήκη το 1997 (Άμστερνταμ). Σήμερα, η ΕΕ παρακολουθεί και αξιολογεί τα επιτεύγματα των κρατών μελών στους δώδεκα τομείς πολιτικής της Πλατφόρμας Δράσης του Πεκίνου και συντάσσει Έκθεση προόδου ανά πενταετία για το Συμβούλιο Υπουργών της ΕΕ. Η έκθεση στηρίζεται σε ενδελεχή έρευνα σε όλα τα κράτη μέλη που διεξάγει το Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο για την Ισότητα των φύλων (EIGE, 2020β).

Κατά την τελευταία δεκαετία, του 2010, ο ΟΗΕ ενέταξε την ισότητα των φύλων τόσο ως ξεχωριστό Στόχο Βιώσιμης Ανάπτυξης (ΣΒΑ Νο.5), όσο και ως οριζόντια προτεραιότητα στην «Ατζέντα για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη 2030» που εκπονήθηκε το 2015 και αποτελεί σήμερα το σημαντικότερο πολιτικό κείμενο του ΟΗΕ με δέκα επτά διακριτούς στόχους. Η ΕΕ «αντεπιτίθεται» με το πρόσφατο Πρόγραμμα της νέας Επιτροπής με την, σχεδόν, ισόρροπη συμμετοχή γυναικών και ανδρών (44.4%) και την πρώτη γυναίκα Πρόεδρο. Το προγραμματικό κείμενο «Μία Ένωση Ισότητας- Στρατηγική για την ισότητα των φύλων 2020-2025» εντυπωσιάζει τόσο για την θεματολογία του, όσο και την θεωρητική προσέγγισή του. Η εξάλειψη της βίας αναδεικνύεται σε πρώτο θεματικό πεδίο, ενώ η πολυμορφία (diversity) και η διαθεματικότητα (intersectionality) εισάγονται ως οριζόντιες προσεγγίσεις. Το gender mainstreaming σχεδιάζεται να εφαρμοσθεί στην πράσινη ανάπτυξη και την ψηφιακή μετάβαση, ύψιστους ευρωπαϊκούς στόχους της επόμενης περιόδου.

ΙΙ. Προσαρμογή μετ’ εμποδίων

Η Ελλάδα καλείται να εναρμονισθεί με τις διεθνείς και ευρωπαϊκές επιταγές, νομοθετικά, θεσμικά ή πολιτικά, ανάλογα με το είδος των εκάστοτε παρεμβάσεων. Καλείται δηλαδή να κυρώσει τις διεθνείς συμβάσεις, να ενσωματώσει στο εγχώριο δίκαιο της Ευρωπαϊκές Οδηγίες, να ακολουθήσει τις κατευθυντήριες γραμμές στην απορρόφηση των Ευρωπαϊκών Διαρθρωτικών Ταμείων κ.λπ. Σε αυτές τις διαδικασίες, η χώρα σημειώνει σημαντικές καθυστερήσεις, προβάλλει πολλαπλές αντιστάσεις, και, ενίοτε αγνοεί τις συστάσεις, όπου

αυτό είναι «συμφέρει» πολιτικά. Παρατίθενται εδώ ορισμένες μόνον χαρακτηριστικές περιπτώσεις του τρόπου αντίδρασης εκ μέρους της εθνικής πολιτικής ηγεσίας ή/και της ελληνικής δημόσιας διοίκησης.

III. Καθυστερήσεις

Χαρακτηριστικά παραδείγματα καθυστερήσεων στην κύρωση διεθνών συμβάσεων και την ενσωμάτωση στο ελληνικό δίκαιο Ευρωπαϊκών Οδηγιών είναι τα εξής:

α) Η κύρωση της Διεθνούς Σύμβασης για την Εξάλειψη όλων των μορφών διακρίσεων κατά των γυναικών (CEDAW, 1979) έγινε με καθυστέρηση τεσσάρων χρόνων (Ν. 1342/1983). Αντίθετα η επικύρωση του Προαιρετικού Πρωτοκόλλου (1999) χρειάστηκε πολύ λιγότερο διάστημα (Ν.2952/2001).

β) Η Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για την Πρόληψη και την Καταπολέμηση της Βίας κατά των γυναικών και της Ενδοοικογενειακής Βίας (Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης, 2011) κυρώθηκε με καθυστέρηση επτά χρόνων (Ν. 4531/2018).

γ) Οι οδηγίες για την ισότητα αμοιβών και την ίση μεταχείριση στην απασχόληση και την κοινωνική ασφάλιση καθυστέρησαν τρία χρόνια (Ν.1414/1984 και 1483/1984), παρόλο που η χώρα ήξερε ήδη από την συμφωνία προσχώρησης το 1979, ότι θα χρειαστεί το 1981 να τις ενσωματώσει στο εγχώριο δίκαιο.

δ) Η τροποποιημένη Οδηγία για ίση μεταχείριση που περιλάμβανε και την σεξουαλική παρενόχληση ως μορφή διάκρισης λόγω φύλου στην αγορά εργασίας (2002/73/ΕΚ) χρειάστηκε τέσσερα χρόνια για να γίνει νόμος του κράτους (Ν.3488/2006).

ε) Η Οδηγία για την ίση πρόσβαση σε αγαθά και υπηρεσίες (2004/113/ΕΚ) ενσωματώθηκε μετά από 5 χρόνια, το 2009 (Ν.3769/2009).

Ας σημειωθεί ότι η κύρωση ή η εναρμόνιση όταν τελικά γίνει, είναι συχνά ατελής. Για παράδειγμα η CEDAW είναι δημοσιευμένη στο Φ.Ε.Κ. στα Γαλλικά, ενώ η νέα, για το ελληνικό δίκαιο, έννοια της αντιστροφής του βάρους απόδειξης παρέμεινε ως απλή λεκτική μετάφραση του όρου χωρίς να προσαρμοσθεί ανάλογα ο Κώδικας Ποινικής Δικονομίας.

IV. Αντιστάσεις

Μετά την αποφασιστική επίδραση του ΟΗΕ στην θεσμοθέτηση της ψήφου των γυναικών το 1952 (Σαμίου, 2013) σε πολλές ακόμα περιπτώσεις, οι υπερεθνικές επιδράσεις είχαν θετικά αποτελέσματα επιτυγχάνοντας να διευρύνουν τους στόχους των πολιτικών ισότητας σε νέα πεδία (Στρατηγάκη, 2006). Χαρακτηριστικοί ως προς αυτό ήταν οι στόχοι: (α) της ισόρροπης συμμετοχής

ανδρών και γυναικών στα κέντρα λήψης των πολιτικών αποφάσεων, (β) της αναγνώρισης της ισότητας των φύλων ως οικονομικού και αναπτυξιακού στόχου και (γ) της ένταξης της ισότητας των φύλων στις δημόσιες πολιτικές (gender mainstreaming).

Ο στόχος της ισόρροπης συμμετοχής στα κέντρα αποφάσεων βρήκε σημαντική ανταπόκριση στην Ελλάδα, κυρίως λόγω της δημιουργίας του διακομματικού «Πολιτικού Συνδέσμου Γυναικών» το 1998 με την υποστήριξη της ΕΕ. Όμως, παρά το επίμονο έργο του Συνδέσμου τα αποτελέσματα ήταν πενιχρά και οι επιδόσεις της χώρας σε αυτό το πεδίο, την εξουσία, είναι σήμερα, είκοσι χρόνια αργότερα, οι χειρότερες στην ΕΕ σύμφωνα με τον Δείκτη του EIGE (27.0 το 2018).

Η προσέγγιση της ισότητας των φύλων, ως οικονομικού και αναπτυξιακού στόχου, δεν είχε μεγάλη επιτυχία στη χώρα, παρότι αυτή υπέστη μια, άνευ προηγουμένου, οικονομική κρίση την τελευταία δεκαετία. Σε κανένα από τα αναπτυξιακά σχέδια που εκπονήθηκαν από τις κυβερνήσεις που διαχειρίστηκαν τα μνημόνια δεν ενσωματώθηκε στους τρόπους διεξόδου από την κρίση, η ανάγκη προώθησης της ισότητας των φύλων στην αγορά εργασίας και στην κοινωνική ευημερία.

Περισσότερο σθεναρές και σαφείς ήταν οι αντιστάσεις στην διαδικασία ένταξης της ισότητας σε όλες τις δημόσιες πολιτικές, διαδικασία σημαντική για τον περιορισμό της αναπαραγωγής των ανισοτήτων των φύλων μέσω των δημόσιων παρεμβάσεων. Η πιο σημαντική αντίσταση εκφράσθηκε ως επίκληση άγνοιας του τρόπου εφαρμογής του gender mainstreaming εκ μέρους των πολιτικών και διοικητικών στελεχών στα διάφορα Υπουργεία. Παρόλο που το Κέντρο Έρευνας για Θέματα Ισότητας εξέδωσε σχετικούς οδηγούς και η Εθνική Σχολή Δημόσιας Διοίκησης οργάνωσε σχετικά σεμινάρια, η εφαρμογή δεν προχώρησε σημαντικά, ούτε καν στα έργα που χρηματοδοτήθηκαν με κοινοτικούς πόρους.

Μια από τις λίγες καλές πρακτικές που καταγράφηκαν στην Ελλάδα αφορά τον σχεδιασμό και την υλοποίηση του Γ΄ Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης (ΚΠΣ) (2000-2006), η οποία συνέβη μετά από πιέσεις της ΕΕ και ιδιαίτερα της (τότε) Επιτρόπου Απασχόλησης και Κοινωνικών Υποθέσεων, Άννας Διαμαντοπούλου. Στο πλαίσιο του Γ΄ ΚΠΣ η ελληνική πλευρά δεσμεύθηκε να διαθέσει 11.8% των πόρων για την πρόσβαση των γυναικών στην αγορά εργασίας και να υιοθετήσει την προσέγγιση του gender mainstreaming σε όλα τα Επιχειρησιακά Προγράμματα (ΕΠ). Στο ΕΠ «Απασχόληση και Επαγγελματική Κατάρτιση (2000-2006)» δεσμεύθηκε ποσόστωση 60% γυναικών στους ωφελούμενους των έργων. Το ποσοστό αναλογούσε στο ποσοστό των ανέργων γυναικών στο σύνολο των ανέργων. Στο ΕΠ «Εκπαίδευσης και Αρχικής Επαγγελματικής

Κατάρτισης» δεσμεύθηκε το 2.5% των πόρων (64,5 εκατ. Ευρώ) για έναν νέο άξονα προτεραιότητας, την «ισότητα των φύλων». Στον Άξονα συμπεριλήφθηκαν έργα για την ένταξη της ισότητας στα εκπαιδευτικά εγχειρίδια, την ευαισθητοποίηση των εκπαιδευτικών και την ανάπτυξη παρεμβατικών μαθημάτων και προγραμμάτων επαγγελματικού προσανατολισμού στην δευτεροβάθμια εκπαίδευση, όπως επίσης και τη ανάπτυξη των σπουδών φύλου στα ελληνικά πανεπιστήμια (Στρατηγάκη 2008β).

V. Αγνόηση

Εκτός από τις καθυστερήσεις και τις αντιστάσεις, η Ελλάδα έχει συχνά «απαντήσει» σε συστάσεις και παρατηρήσεις με την αγνόησή τους! Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η πλήρης αγνόηση των παρατηρήσεων για κατάργηση της Σαρίας στην μουσουλμανική μειονότητα της Θράκης, που αποφάσισε η Επιτροπή CEDAW το 2007 (Concluding Remark no. 34) μετά την εξέταση της 6 Περιοδικής Έκθεσης της Ελλάδας. Η χώρα αγνόησε εντελώς τις παρατηρήσεις μέχρι το 2018, όταν προέβη στην νομοθέτηση της προαιρετικότητας της Σαρίας με τον Ν.4511/2018, λίγο πριν η Ελλάδα καταδικασθεί για τον ίδιο λόγο από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Η προαιρετικότητα δίνει την δυνατότητα της οικειοθελούς «επιλογής» του καθεστώτος στο οποίο θέλουν να ενταχθούν οι μουσουλμάνες γυναίκες για να ρυθμίσουν τις οικογενειακές και κληρονομικές σχέσεις τους, δηλαδή στην Σαρία ή στο ελληνικό αστικό δίκαιο. Η δυνατότητα των γυναικών να επιλέξουν δεν αποτελεί φυσικά την καλύτερη ως προς την ισότητα λύση, αφού αυτή περιορίζεται, εκ των πράγματων, από τις ισχύουσες κοινωνικές συνθήκες και πατριαρχικές εξουσίες που καθορίζουν με τη σειρά τους τα όρια της ελεύθερης βούλησης των γυναικών.

VI. Φωτεινή εξαίρεση

Φωτεινή εξαίρεση στον αγώνα δρόμου μετ’ εμποδίων που αναγκάζεται να κάνει η Ελλάδα για την προσαρμογή της στις διεθνείς και ευρωπαϊκές προδιαγραφές των στόχων και των πολιτικών ισότητας των φύλων αποτελεί η θεσμοθέτηση των θετικών δράσεων.

Το Ελληνικό Σύνταγμα υπερέχει της Συνθήκης της ΕΕ στην σχετική διατύπωση. Πιο συγκεκριμένα, από το 1997 η Συνθήκη της ΕΕ αναφέρει ότι «η αρχή της ίσης μεταχείρισης δεν εμποδίζει τα κράτη μέλη να διατηρήσουν ή να θεσπίσουν μέτρα που προβλέπουν ειδικά πλεονεκτήματα, τα οποία διευκολύνουν το λιγότερο εκπροσωπούμενο φύλο να συνεχίσει μια επαγγελματική δραστηριότητα». Το Ελληνικό Σύνταγμα ορίζει ότι «δεν αποτελεί διάκριση λόγω φύλου η λήψη θετικών μέτρων για την προώθηση της ισότητας μεταξύ ανδρών και γυναικών.

Το Κράτος μεριμνά για την άρση των ανισοτήτων που υφίστανται στην πράξη, ιδίως σε βάρος των γυναικών». Όπως φαίνεται στο κείμενο η Συνθήκη της ΕΕ επιτρέπει τις θετικές δράσεις υπέρ των γυναικών, ενώ το Ελληνικό Σύνταγμα τις προτρέπει. Η σημαντική αυτή επιτυχία οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην δυναμική παρέμβαση της αείμνηστης Αλίκης Γιωτοπούλου- Μαραγκοπούλου κατά την αναθεώρηση του Συντάγματος το 2001.

Eπίλογος

Συνοψίζοντας τα παραπάνω, διαπιστώνουμε ότι η Ελλάδα μεταπολιτευτικά, ανέπτυξε ρητές ή άρρητες τακτικές αποφυγής της πλήρους εφαρμογής των διεθνών και ευρωπαϊκών επιταγών στον τομέα της ισότητας των φύλων, όπως αυτές απορρέουν από την συμμετοχή της στον ΟΗΕ και την ΕΕ.

Πιο συγκεκριμένα, στις τυπικές και δεσμευτικές υποχρεώσεις η χώρα απαντά συνήθως με κωλυσιεργίες, χρονικές καθυστερήσεις και ατελή ενσωμάτωση των διεθνών συμβάσεων και ευρωπαϊκών οδηγιών, ενίοτε μάλιστα αλλοιώνοντας την ουσία των διατάξεων μέσω απλών μεταφράσεων χωρίς την απαραίτητη ουσιαστική προσαρμογή του εγχώριου νομοθετικού πλαισίου.

Στις μη δεσμευτικές υποχρεώσεις συμπεριλαμβάνονται τα μεσοπρόθεσμα προγράμματα, οι Στρατηγικές και οι κατευθύνσεις της ΕΕ η οποία προσπαθεί να επιβάλλει με πολλούς τρόπους και κίνητρα, όπως είναι η Ανοικτή Μέθοδος Συντονισμού, η συγκριτική αξιολόγηση (benchmarking), η δημοσίευση συγκρίσιμων δεικτών, οι Εκθέσεις, οι Επιτροπές παρακολούθησης, η θεσμοθέτηση αιρεσιμότητας στις χρηματοδοτήσεις κλπ. Συμπεριλαμβάνονται επίσης, οι Διακηρύξεις και τα προγράμματα δράσης, οι περιοδικές εκθέσεις, η εξέταση ενώπιον της Επιτροπής, οι συστάσεις και οι παρατηρήσεις της Επιτροπής CEDAW του ΟΗΕ.

Η Ελλάδα φαίνεται να προσαρμόζεται μετ’ εμποδίων, αναπτύσσοντας σημαντικές αντιστάσεις, αλλοιώνοντας συχνά τον πυρήνα των πολιτικών, μη αναγνωρίζοντας βασικές προτεραιότητες και αμφισβητώντας τις οδηγίες για τον σχεδιασμό χρηματοδοτούμενων έργων με διάφορα διοικητικά, νομικά τεχνάσματα. Εξαίρεση αποτελούν οι λίγες περιπτώσεις που κάποια πολιτικά ή διοικητικά στελέχη της πολιτείας, κυρίως γυναίκες, συνειδητοποιήσαν την σημασία των εξειδικευμένων έργων για την ισότητα και την ένταξη του στόχου της ισότητας σε όλες τις δημόσιες πολιτικές και, ως εκ τούτου, με παρεμβάσεις και συγκεκριμένα μέτρα επιχείρησαν εκσυγχρονιστικές αλλαγές στον τομέα της έμφυλης ανισότητας. Οι αλλαγές αυτές, κατά κανόνα, δεν είχαν μακροπρόθεσμα αποτελέσματα, αφού η διατήρησή τους αντιμετώπισε παρεμφερείς αντιστάσεις και ανάλογα εμπόδια. Όπως είναι αναμενόμενο, στις συνθήκες αυτές μειώνονται αισθητά οι πιθανότητες βελτίωσης της θέσης των γυναικών

στην χώρα και παραμένουν διαχρονικά πολύ χαμηλοί οι δείκτες ισότητας των φύλων.

Ας ελπίσουμε, ότι η πρόσφατη υγειονομική κρίση και η πανδημία ευαισθητοποίησε τα κέντρα λήψης των αποφάσεων ως προς την συμβολή των γυναικών στην ανθεκτικότητα της ελληνικής κοινωνίας και ότι θα δρομολογηθούν μέτρα και πολιτικές ενίσχυσης των γυναικών, τόσο στην απασχόληση, όσο και στα κέντρα λήψης των αποφάσεων. Το Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας της ΕΕ προσφέρεται για την εφαρμογή νέων μεθόδων και προδιαγραφών σχεδιασμού των έργων, μεθόδων οι οποίες, σε κάθε περίπτωση, έχουν συμπληρώσει τουλάχιστον είκοσι χρόνια επεξεργασίας στην ΕΕ όπως είναι η αποτίμηση των επιπτώσεων στην ισότητα των φύλων των δημόσιων οικονομικών (gender impact assessment και gender budgeting).

Βιβλιογραφία

EIGE (2020α), European Gender Equality Index- Greece (https://eige.europa.eu/gender-equality-index/2020/EL).

EIGE (2020β), Beijing +25: the fifth review of the implementation of the Beijing Platform for Action in the EU Member States (https://eige.europa.eu/publications/beijing-25-fifth-review-implementation-beijing-platform-action-eu-member-states).

ΟΗΕ (1995), Report of the 4 World Conference on Women (Beijing, 4-15 September 1995). (https://www.un.org/womenwatch/daw/beijing/pdf/Beijing%20full%20report%20E.pdf).

Σαμίου Δήμητρα (2013), Τα πολιτικά Δικαιώματα των Ελληνίδων 1864-1952. Ιδιότητα του πολίτη και καθολική ψηφοφορία, Εκδόσεις Π.Ν. Σάκκουλας.

Στρατηγάκη Μαρία (2006), «Πολιτικές για την ισότητα των φύλων στην Ελλάδα: Ευρωπαϊκές κατευθύνσεις ή εθνικές πρακτικές;» στο Ν. Μαραβέγιας & Θ. Σακελλαρόπουλος (επιμ.). Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση και Ελλάδα. Οικονομία, Κοινωνία, Πολιτικές, Αθήνα: Διόνικος, 279-299.

Στρατηγάκη Μαρία (2008α), «1957-2007. Πενήντα χρόνια πολιτικών ισότητας στην ΕΕ. Μια κριτική ανασκόπηση» στο Μ. Στρατηγάκη (επιμ.). Πολιτικές ισότητας των φύλων. Ευρωπαϊκές κατευθύνσεις και εθνικές πρακτικές, Αθήνα: Gutenberg, 27-64.

Στρατηγάκη Μαρία (2008β), «Η ένταξη της ισότητας των φύλων στις πολιτικές για την εκπαίδευση και στην ασφαλιστική μεταρρύθμιση στην Ελλάδα» στο Μ. Στρατηγάκη (επιμ.) Πολιτικές ισότητας των φύλων. Ευρωπαϊκές κατευθύνσεις και εθνικές πρακτικές, Αθήνα, Gutenberg, 329-368.

Έμφυλες ανισότητες και συνεκτικότητα δικαίου. Εθνικές και ευρωπαϊκές προκλήσεις

Καλλιόπη Λυκοβαρδή

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ

I. Η αρχή της ισότητας μεταξύ ανδρών και γυναικών σε παγκόσμιο επίπεδο

II. Η αρχή της ισότητας μεταξύ ανδρών και γυναικών σε περιφερειακό επίπεδο

III. Η αρχή της ίσης μεταχείρισης μεταξύ ανδρών και γυναικών σε εθνικό επίπεδο

Συμπεράσματα

Ι. Η αρχή της ισότητας μεταξύ ανδρών και γυναικών σε παγκόσμιο επίπεδο

Σε παγκόσμιο επίπεδο και ιδίως στο πλαίσιο του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) η προστασία των δικαιωμάτων των γυναικών έχει θέση σε σειρά Διεθνών Πράξεων μη συμβατικού και συμβατικού χαρακτήρα. Οι Πράξεις μη συμβατικού χαρακτήρα έχουν διακηρυκτικό περιεχόμενο και περιλαμβάνουν την αρχή της ισότητας και τη μη διάκριση ως κατευθυντήριες αρχές που οφείλουν να διέπουν δράσεις και πολιτικές σε πεδία όπως η πολιτική συμμετοχή, η εκπαίδευση, η απασχόληση, η υγεία. Στο πλαίσιο των Διεθνών Συμβάσεων, η προστασία των δικαιωμάτων των γυναικών εντάσσεται στην προστασία των ατομικών ή συλλογικών δικαιωμάτων ή αποτελεί αντικείμενο ειδικής εστίασης στο πλαίσιο ειδικότερων Συμβάσεων.

Διεθνής Σύμβαση με ειδική στόχευση την εξάλειψη των διακρίσεων σε βάρος των γυναικών, αποτελεί η Σύμβαση για τα πολιτικά δικαιώματα της γυναίκας (1952), η Σύμβαση για την εξάλειψη όλων των μορφών διακρίσεων κατά των γυναικών (1979) και το συναφές Προαιρετικό Πρωτόκολλο στη Σύμβαση (1999), όπου ειδικότερα προβλέπεται μηχανισμός υποβολής ατομικών ή συλλογικών προσφυγών και διαδικασία παρακολούθησης και ελέγχου από αρμόδια Επιτροπή (CEDAW).

Στο σύστημα των Ηνωμένων Εθνών, η προστασία των δικαιωμάτων των γυναικών αποτελεί αντικείμενο ειδικής ρύθμισης και σε σειρά συμβατικών πράξεων ειδικευμένων οργανώσεων σε παγκόσμιο επίπεδο και ιδίως της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας (Δ.Ο.Ε). Η ισότητα μεταξύ των φύλων διατρέχει οριζόντια τους τέσσερις στρατηγικούς στόχους της Δ.Ο.Ε, που είναι: α) η προώθηση και θεμελίωση αρχών και δικαιωμάτων στην εργασία, β) η δημιουργία περισσότερων ευκαιριών για τους άνδρες και τις γυναίκες ως προς τη διασφάλιση αξιοπρεπούς επαγγελματικής απασχόλησης και αμοιβής, γ) η βελτίωση των παροχών κοινωνικής ασφάλειας για όλους και δ) η ενθάρρυνση του κοινωνικού διαλόγου. Στο πλαίσιο αυτό σειρά Διεθνών Συμβάσεων Εργασίας (ΔΣΕ) κατοχυρώνουν το δικαίωμα ίσης αμοιβής για εργασία ίσης αξίας, για την προστασία της μητρότητας, για την προαγωγή της ισότητας των ευκαιριών και της ίσης μεταχείρισης στην απασχόληση και το επάγγελμα, ιδίως σε συσχετισμό με την οικογενειακή κατάσταση. Εξαιρετικά σημαντική εξέλιξη από την πλευρά της Δ.Ο.Ε. είναι η Σύμβαση υπ. αριθμ 190 (ΔΣΕ 190) για την εξάλειψη της βίας και της παρενόχλησης στον κόσμο της εργασίας, καθώς και η Σύσταση υπ. αριθμ 206. Η ΔΣΕ 190, η οποία υιοθετήθηκε το 2019, είναι σημαντική αφενός γιατί είναι η πρώτη διεθνής σύμβαση που αναγνωρίζει το δικαίωμα σε εργασία χωρίς βία και παρενόχληση και αφετέρου γιατί εντάσσει

τη σεξουαλική παρενόχληση και την παρενόχληση λόγω φύλου στην εργασία στις μορφές έμφυλης βίας και διάκρισης.

Το ως άνω νομοθετικό πλαίσιο καθιστά προφανές ότι η αρχή της ίσης μεταχείρισης και της μη διάκρισης σε βάρος των γυναικών αποτελεί διαχρονικά αντικείμενο ειδικής εστίασης Διεθνών Πράξεων και Συμβάσεων, γεγονός που προσδίδει πολιτική και νομική βαρύτητα στο εγχείρημα καταπολέμησης των διακρίσεων και προώθησης της ισότητας των φύλων. Αντιστοίχως, αποτελεί αντικείμενο ειδικής αρμοδιότητας επιφορτισμένων με το ρόλο αυτό Οργάνων Διεθνούς Προστασίας για την εφαρμογή δεσμευτικού νομικού χαρακτήρα ρυθμίσεων ή και άσκησης ηπιότερων μορφών ελέγχου και επιρροής.

ΙΙ. Η αρχή της ισότητας μεταξύ ανδρών και γυναικών σε περιφερειακό επίπεδο

Α. Το Συμβούλιο της Ευρώπης

Σε επίπεδο Συμβουλίου της Ευρώπης, σειρά Συμβάσεων κατοχυρώνει την προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων και ελευθεριών, με προεξέχουσα την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την προάσπιση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και με μηχανισμό ελέγχου το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Ειδική μνεία στην ισότητα των φύλων γίνεται στα Πρωτόκολλα 7 (1984) και 12 (2000) της Σύμβασης τα οποία αφορούν την προστασία των δικαιωμάτων των γυναικών και προβλέπουν μηχανισμούς ελέγχου και δυνατότητα υποβολής προσφυγών.

Ο Ευρωπαϊκός Κοινωνικός Χάρτης (ΕΚΧ) έχει σημαντική συνεισφορά στην πρόοδο που έχει επέλθει για την προστασία και προώθηση των δικαιωμάτων των γυναικών. Πρόκειται για διεθνή σύμβαση για την προστασία των κοινωνικών δικαιωμάτων, η οποία υιοθετήθηκε το 1961 στο Συμβούλιο της Ευρώπης και κυρώθηκε από την Ελλάδα με τον Νόμο 1426/1984. Ο ΕΚΧ εξελίσσεται συνεχώς: α) μέσω της νομολογίας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Κοινωνικών Δικαιωμάτων, που επιβλέπει την εφαρμογή του, και β) μέσω της υιοθέτησης Πρωτοκόλλων, που διευρύνουν τα προστατευόμενα δικαιώματα και βελτιώνουν το μηχανισμό ελέγχου. Συγκεκριμένα, το 1988 υιοθετήθηκε το Πρόσθετο Πρωτόκολλο στον ΕΚΧ, το οποίο επέκτεινε το πεδίο εφαρμογής του Χάρτη με την αναγνώριση νέων δικαιωμάτων και το 1995 υιοθετήθηκε νέο Πρόσθετο

Πρωτόκολλο που προβλέπει το σύστημα Συλλογικών Καταγγελιών. Η Ελλάδα κύρωσε και τα δύο Πρόσθετα Πρωτόκολλα με το Ν. 2595/98, ενώ με το Ν. 2422/1996 κύρωσε το Τροποποιητικό Πρωτόκολλο του 1991 που βελτίωσε τη διαδικασία ελέγχου της εφαρμογής του ΕΚΧ. Το 1996 ο Ευρωπαϊκός Κοινωνικός Χάρτης αναθεωρήθηκε προκειμένου να γίνει ακόμη πιο επίκαιρος και να συμπεριλάβει νέα δικαιώματα. Ο Αναθεωρημένος Ευρωπαϊκός Κοινωνικός Χάρτης υιοθετήθηκε στις 3 Μαΐου 1996, τέθηκε σε ισχύ την 1η Ιουλίου 1999 και ουσιαστικά περιλαμβάνει ρυθμίσεις για τις εξελίξεις που μεσολάβησαν από τη θέσπιση του Χάρτη του 1961 στην εργατική νομοθεσία και στην κοινωνική πολιτική.

Σημείο αναφοράς για την προστασία των δικαιωμάτων των γυναικών σε επίπεδο Συμβουλίου της Ευρώπης αποτελεί η Σύμβαση για την πρόληψη και καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών και της ενδοοικογενειακής βίας (Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης 2011) που κυρώθηκε με τον ν. 4531/2018 και αποτελεί την πληρέστερη σε επίπεδο διεθνών κειμένων προσέγγιση στο ζήτημα της έμφυλης βίας. Η Σύμβαση καλύπτει ποικίλες εκδηλώσεις της βίας: σωματική βία, σεξουαλική βία, σεξουαλική παρενόχληση, ψυχολογική βία, αθέατη καταδίωξη, οικονομική βία, εξαναγκαστικός γάμος, ακρωτηριασμός γυναικείων γεννητικών οργάνων, εξαναγκαστική έκτρωση, εξαναγκαστική στείρωση και αποσκοπεί στην εναρμόνιση των εθνικών νομοθεσιών, αλλά και στην ανάπτυξη διοικητικών πρακτικών που στοχεύουν στην πρόληψη και καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών και της ενδοοικογενειακής βίας. Για την προώθηση και παρακολούθηση του οικείου πλαισίου προστασίας σε όλα τα κράτη-μέλη του Συμβουλίου προβλέπεται μηχανισμός παρακολούθησης της εφαρμογής της Σύμβασης από επιτροπή εμπειρογνωμόνων (Επιτροπή GREVIO).

Β. Η Ευρωπαϊκή Ένωση

Σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης σημαντικός αριθμός Συνθηκών, Κανονισμών και Οδηγιών εστιάζουν στην προστασία των δικαιωμάτων των γυναικών και την προαγωγή της ισότητας των φύλων, ιδίως στην απασχόληση και την εργασία και σε συσχετισμό με την οικογενειακή κατάσταση.

Στην Ιδρυτική Συνθήκη της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας (Ρώμη,1957) περιλαμβάνεται ειδική αναφορά στην κοινή επιδίωξη να εξαλειφθούν οι ανισότητες και να προαχθεί η ισότητα μεταξύ ανδρών και γυναικών, ενώ περιλαμβάνεται ειδική πρόβλεψη για την απαίτηση παροχής ίσης αμοιβής για όμοια εργασία ή εργασία ίσης αξίας.