ΣΧΕΔΙΑ ΠΟΛΕΩΝ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΧΩΡΟΣ ΣΤΙΣ ΑΠΑΡΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

Εισαγωγή

1. Σκοπός

Η πόλη είναι ο τόπος στον οποίο δημιουργείται η συλλογική συνείδηση των πολιτών, με τη συνδρομή γραπτών και άγραφων κανόνων δικαίου.

Οι πόλεις είναι συναρπαστικές, ακατάλυπτες, όμορφες ή άσχημες. Με το σχέδιό τους ή την αταξία που τις διακρίνει και το εύρος των αντιθέσεών τους στη διάρκεια των αιώνων, οι πόλεις δεν είναι παρά ένας πίνακας της ανθρώπινης φύσης.

Οι συνεχείς αλλαγές που υφίστανται οι πόλεις ώστε να παραμένουν λειτουργικές, σε συνδυασμό με την ανάγκη για ενσωμάτωση των νέων τεχνολογιών, σχετίζονται με την εξέλιξη του πολεοδομικού σχεδιασμού.

Αντικείμενο του βιβλίου είναι η διερεύνηση και αποκωδικοποίηση των συντελεστών και των αρχών που διέπουν τον σχεδιασμό, τη δημιουργία και οργάνωση της νεοελληνικής πόλης και του δημόσιου χώρου, καθώς και τον σχεδιασμό και τη χωροθέτηση των δημόσιων κτιρίων και μνημείων κατά την Οθωνική περίοδο 1833 - 1862. Καλύπτει ολόκληρη την περίοδο βασιλείας του Όθωνα, από την (άτυπη) ανάληψη του θρόνου της Ελλάδας, τον Ιανουάριο 1833, μέχρι την έξωσή του τον Οκτώβριο 1862, δηλαδή μία περίοδο 30 ετών.

Εξετάζεται, αρχικά, ο ρόλος της Αντιβασιλείας (1833 - 1835), μέχρι την ενηλικίωση του Όθωνα, στη συνέχεια η περίοδος της απόλυτης μοναρχίας (1836 - 1843) και, τέλος, μετά τη λαϊκή εξέγερση του Σεπτεμβρίου 1843 και την ψήφιση του Συντάγματος την άνοιξη του 1844, ο ρόλος των Κυβερνήσεων επί συνταγματικής μοναρχίας (1843 - 1862), για τα μελετώμενα θέματα, καθώς και οι ιδεολογικές απόψεις των Κυβερνήσεων του Όθωνα σε θέματα οργάνωσης του χώρου.

Εστιάζεται στις παρεμβάσεις του κράτους με στόχο την πολεοδομική και οικιστική αναδημιουργία και τη συγκρότηση του δημόσιου χώρου. Καταγράφεται η εξέλιξη της σχετικής νομοθεσίας κατά την πρώτη τριακονταετία του νέου ελληνικού κράτους, αναλύονται οι επιρροές και ερμηνεύονται τα αποτελέσματα της εφαρμογής της, στο πλαίσιο εναρμόνισής της με τις αντίστοιχες εξελίξεις στην Οθωμανική αυτοκρατορία και στον ευρωπαϊκό χώρο. Φωτίζονται θέματα της δημιουργίας συνοικισμών «αποίκων» σε διάφορες νεοελληνικές πόλεις, της διαχείρισης των εθνικών γαιών, της χωροθέτησης και ανέγερσης των πρώτων δημόσιων κτιρίων. Καταγράφεται και αναλύεται επίσης η πολιτική που ακολούθησε το κράτος, την ίδια περίοδο, για τις αρχαιότητες και τα μνημεία, και διερευνάται ο συσχετισμός της με τον σχεδιασμό των πόλεων.

Ειδικότερα επιχειρείται να απαντηθούν τα παρακάτω ερωτήματα:

 Ποια ήταν η πολιτική διαμόρφωσης των πρώτων σχεδίων πόλεων στις απαρχές του νεοελληνικού κράτους;

 Ποιος διαμόρφωνε την πολιτική για τα σχέδια πόλεων, ποιες ήταν οι επιρροές και ποια εργαλεία χρησιμοποιήθηκαν για την επίτευξη του στόχου;

 Ποιες οι αρχές διαμόρφωσης του δημόσιου χώρου και χωροθέτησης των δημόσιων κτιρίων;

 Υλοποιήθηκαν οι σχεδιασμοί, επιτεύχθηκαν οι στόχοι που είχαν τεθεί;

 Επηρέασε η ύπαρξη αρχαιοτήτων τον σχεδιασμό των πόλεων;

 Σε ποιον βαθμό επιτεύχθηκαν οι στόχοι και ποια τα αποτελέσματα; Η μη υλοποίηση ορισμένων σχεδιασμών, σε ποιους λόγους οφείλεται;

 Ποιος ο ρόλος των πρώτων εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων, που θεμελιώθηκαν την Οθωνική περίοδο, στη μόρφωση των μηχανικών και στη διαμόρφωση του επαγγέλματος του μηχανικού;

 Ποιος ο ρόλος των πολιτικών προσώπων που είχαν την αρμοδιότητα για θέματα σχεδίων πόλεων και δημόσιων κτιρίων;

 Ποιος ο ρόλος των μηχανικών στη διαμόρφωση των πόλεων στα πρώτα χρόνια ζωής του νέου κράτους;

Για να απαντηθούν αυτά τα ερωτήματα έπρεπε να επιλεγεί το μέσο.

Επελέγη η Εφημερίδα της Κυβερνήσεως του Βασιλείου, στην οποία δημοσιεύονταν οι Νόμοι και τα Βασιλικά Διατάγματα, οι Αποφάσεις, οι Εγκύκλιοι και οι Δηλοποιήσεις, που εξέδιδαν ο Όθωνας και οι Υπουργοί του. Η Εφημερίδα της Κυβερνήσεως επελέγη διότι εξέφραζε την επίσημη κρατική αντίληψη της εποχής περί σχεδιασμού των πόλεων και του δημόσιου χώρου. Ήταν αυτή, ουσιαστικά, η μόνη αντίληψη περί σχεδιασμού του χώρου, καθώς δεν υπήρχε ακαδημαϊκή ή οργανωμένη «ιδιωτική» αντίληψη περί σχεδιασμού. Οι αρχιτέκτονες και μηχανικοί ήταν ελάχιστοι, τουλάχιστον τα πρώτα χρόνια της περιόδου Όθωνα. Κυριαρχούσαν οι στρατιωτικοί μηχανικοί, όσοι Έλληνες είχαν σπουδάσει κυρίως αρχιτεκτονική σε ευρωπαϊκά Πανεπιστήμια και Βαυαροί μηχανικοί. Οι στρατιωτικοί μηχανικοί υπάγονταν στο Υπουργείο Στρατιωτικών, ενώ οι υπόλοιποι ανήκαν οργανικά στο Υπουργείο Εσωτερικών, το οποίο ήταν καθ’ ύλην αρμόδιο για τον σχεδιασμό, αλλά όχι το μόνο. Οι συναρμοδιότητες με το Υπουργείο Στρατιωτικών ήταν σημαντικές. Το Πολυτεχνείο, ως Σχολείο των Τεχνών, οργανώνεται μετά το 1843 και άρχισε να εκπαιδεύει νέους επιστήμονες κατά το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα. Οι νομομηχανικοί, αφοσιωμένοι στα ιδεώδη του νέου κράτους, είχαν ουσιαστικές αρμοδιότητες. Οργανωμένοι φορείς των τεχνικών επαγγελμάτων δεν υπήρχαν, ούτε Επιμελητήρια, με τη σύγχρονη έννοια του όρου. Το Τεχνικό Επιμελητήριο ιδρύθηκε στις αρχές του επόμενου αιώνα (1923).

Κατά συνέπεια ο σχεδιασμός των πόλεων επιχειρήθηκε ουσιαστικά «εκ των άνω», η κρατική αντίληψη ήταν η κυρίαρχη στο συγκεντρωτικό σύστημα διακυβέρνησης που επέβαλε ο Όθωνας και σε αυτήν οφείλονται όσα θετικά σχεδιάστηκαν και υλοποιήθηκαν, αλλά και όσα παραλείφθηκαν ή όσα αρνητικά έγιναν. Η διαδικασία πολεοδόμησης που ακολουθήθηκε, αποτέλεσε το κρατικό μέσο με το οποίο επιδιώχθηκε, και εν πολλοίς επιτεύχθηκε, η αστικοποίηση του κράτους.

Η κυριαρχούσα κρατική αντίληψη είναι καταγεγραμμένη στους Νόμους, στα Διατάγματα και στις Υπουργικές Αποφάσεις των Φύλλων της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως (ΦΕΚ) που κυκλοφόρησαν την περίοδο μελέτης (1833 - 1862).

Όπως προκύπτει από αυτά τα νομοθετήματα, το κράτος ασκούσε κοινωνική και οικιστική πολιτική μέσω της διανομής εθνικών γαιών, την οποία εφάρμοζε με μία σειρά σχετικών Νόμων (περί προικοδοτήσεως των οικογενειών, περί εκποιήσεως φθαρτών κτημάτων, περί κτηματολογίων, κ.ά.), ήδη από το 1835. Στο πλαίσιο αυτό δημιουργήθηκε ένας μεγάλος αριθμός συνοικισμών που αποτέλεσαν τον πυρήνα, ή συνδιαμόρφωσαν, τα σχέδια μεγάλων πόλεων (όπως του Πειραιά).

Άποψη επί θεμάτων σχεδιασμού εξέφραζαν και οι τοπικές κοινωνίες, μέσω των δημοτικών Συμβουλίων, όπως ρητά αναφέρεται στα πρώτα κιόλας σχετικά Διατάγματα στις αρχές του 1834, τα μέλη των οποίων ήταν αιρετά. Όμως η άποψή τους ήταν γνωμοδοτική. Τα Συμβούλια εξέφραζαν την άποψή τους για τα τοπικά θέματα, αλλά τις αποφάσεις λάμβαναν ο οικείος Νομάρχης και ο Υπουργός Εσωτερικών.

Οι δημοτικές Αρχές, υπό την εποπτεία του Υπουργείου Εσωτερικών, φρόντιζαν μεταξύ άλλων για την εφαρμογή των σχεδίων πόλεων, εφάρμοζαν τις ευθυγραμμίες, χορηγούσαν και επέβλεπαν τις άδειες δόμησης, όριζαν τις αρτιότητες, κατασκεύαζαν δημοτικές αγορές και πλατείες, δημοπρατούσαν εθνικά οικόπεδα για να χρηματοδοτήσουν έργα σε αστικό περιβάλλον, διαμόρφωναν πεζοδρόμια και δίκτυα υπονόμων, των οποίων η κατασκευή έγινε υποχρεωτική για τις μεγάλες πόλεις το 1856.

Οι πολίτες έβλεπαν τις ιδιοκτησίες τους πολλές φορές να συνενώνονται, ή τμήματα αυτών να ανταλλάσσονται ή και να μειώνονται. Υπάρχουν βέβαια αρκετές περιπτώσεις παρεμβάσεων προκειμένου να εξυπηρετηθούν ατομικά συμφέροντα, ενώ σε ορισμένες εξ αυτών, όπως στα σχέδια πόλεως του Πειραιά και του Μεσολογγίου το 1850, νομοθετήθηκε η κατάργηση και ο περιορισμός δημόσιου χώρου αντίστοιχα, προκειμένου να αποδοθούν αυτές οι εκτάσεις προς ανοικοδόμηση.

Το βιβλίο δεν περιορίζεται στη διερεύνηση των παραμέτρων που συνέβαλαν στον σχεδιασμό των μεγαλύτερων ελληνικών πόλεων της εποχής, της Αθήνας, του Πειραιά, της Ερμούπολης, της Πάτρας, της Λαμίας, αλλά εκτείνεται σε σχέδια πόλεων ανά την Επικράτεια, η οποία εκείνη την εποχή περιλάμβανε μόνο την Πελοπόννησο, την Αττική, τμήμα της Στερεάς Ελλάδας, την Εύβοια και ορισμένα νησιά του Αιγαίου. Εξετάζεται αναλυτικά κάθε σχέδιο πόλεως, μικρής η μεγαλύτερης, από τα διοικητικά κέντρα της εποχής και τις ιστορικές

πόλεις (όπως το Ναύπλιο και το Μεσολόγγι), μέχρι τις πλέον μικρές (Γαλατάς, Δραχμάνι), εφ’ όσον αυτές είναι καταγεγραμμένες στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως. Πολλές από τις αποφάσεις που λήφθηκαν εκείνη την εποχή, έθεσαν τις βάσεις των σχεδίων πόλεων μέχρι τον 20ο αιώνα.

Στα δημόσια κτίρια που παρουσιάζονται, περιλαμβάνονται όσα οικοδομήθηκαν εξ αρχής με δημόσια δαπάνη ή με ιδιωτική χρηματοδότηση, για να εξυπηρετήσουν μία δημόσια λειτουργία, όπως το Βουλευτήριο, το Πανεπιστήμιο, το Αστεροσκοπείο, το Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας, αλλά και ορισμένοι ναοί. Περιλαμβάνονται ακόμη οικοδομήματα που ανήκαν σε δημοτικούς ή ιδιωτικούς φορείς, αλλά εξυπηρετούσαν δημόσια χρήση, όπως θέατρο και λέσχη, για τα οποία υπάρχουν στοιχεία δημοσιευμένα στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως.

Αναλύεται επίσης η πολιτική που εφαρμόστηκε την Οθωνική περίοδο για τις αρχαιότητες και παρουσιάζονται τα μνημεία στον δημόσιο χώρο, είτε αυτά προγραμματίστηκαν να χωροθετηθούν, αλλά οι σχετικές αποφάσεις δεν υλοποιήθηκαν (όπως το μνημείο στο Πεταλίδι), είτε ανεγέρθηκαν (όπως το μνημείο του Καραϊσκάκη στη Σαλαμίνα).

2. Μεθοδολογία και πηγές

Στο βιβλίο αναλύονται οι στόχοι και οι θεσμικές διαδικασίες για την πολιτική δημιουργίας και ανασύστασης των πόλεων που έβγαιναν διαλυμένες από τον μακροχρόνιο πόλεμο για Ανεξαρτησία. Παρουσιάζεται η νέα ελληνική πόλη στην εξελικτική της διαδικασία και εξετάζονται οι αντιλήψεις για τον σχεδιασμό της, σε σχέση με τις προσεγγίσεις και πρακτικές του χωρικού σχεδιασμού και τις πολιτικές που ακολουθούνταν.

Καθώς η εξέλιξη του δημόσιου χώρου είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με αυτή της πόλης, στη μελέτη παρουσιάζονται και αναλύονται επίσης τα γεγονότα που συνέβαλαν στη διαμόρφωσή του, στον ρόλο και στις αλληλεπιδράσεις του.

Εξετάζονται οι αντιλήψεις περί πολεοδομικού σχεδιασμού, οι διαδικασίες υλοποίησης των σχεδίων πόλεως, οι χρονικές υστερήσεις στην εφαρμογή των σχεδίων, οι εμπλοκές της γραφειοκρατίας, ο ρόλος των τοπικών κοινωνιών σε θέματα σχεδιασμού των πόλεων, οι παρεμβάσεις για ευνοϊκές ρυθμίσεις στα σχέδια πόλεων και τα αποτελέσματα αυτών των παρεμβάσεων.

Βασική πηγή, όπως προαναφέρθηκε, από την οποία αντλήθηκαν πρωτογενή στοιχεία, στα οποία βασίστηκε η ανάλυση της μελέτης, αποτέλεσε η «Εφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος», από το πρώτο Φύλλο (1), της 16ης Φεβρουαρίου 1833 (τεύχος Α’), μέχρι το Φύλλο 53, της 9ης Οκτωβρίου 1862 (τεύχος Α’), το τελευταίο στο οποίο δημοσιεύονται Νόμος και Διατάγματα με την υπογραφή του Όθωνα.

Αναζητήθηκαν και μελετήθηκαν όλα τα Φύλλα Εφημερίδας της Κυβερνήσεως της τριακονταετίας Όθωνα (1.409) και πλέον των 200 Φύλλων της μετά τον Όθωνα εποχής. Εξ αυτών, παρουσιάζονται, αναλύονται, συγκρίνονται και ερμηνεύονται, ώστε να εξαχθούν και δια

τυπωθούν συμπεράσματα, όλα όσα αφορούν, εκτός της Αθήνας και του Πειραιά, τα σχέδια παλαιών πόλεων (όπως της Τρίπολης) και νέων (όπως της Νέας Κορίνθου και της Κυλλήνης), τον δημόσιο χώρο και τη νομοθεσία (γενική και ειδική) που τα διαμόρφωσε. Παρουσιάζονται επίσης όλα τα σχετικά θέματα και συγκριμένα η νομοθεσία και οι ρυθμίσεις για την αρχαιολογική πολιτική, τα δημόσια κτίρια, τα μνημεία στον χώρο και τα εκπαιδευτικά Ιδρύματα που δημιουργούνται αυτή την περίοδο (Πανεπιστήμιο Αθηνών, Σχολείο των Τεχνών, Πολυτεχνείο).

Παράλληλα με τη μελέτη της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως, έγινε εξαντλητική έρευνα στο Αρχείο Χαρτών του Υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας (πρώην ΥΠΕΧΩΔΕ). Ο λόγος είναι ότι αυτό το Υπουργείο αποτέλεσε τον καθολικό διάδοχο του Υπουργείου Εσωτερικών της εποχής Όθωνα. Το προϊόν της έρευνας στο Αρχείο, δηλαδή το σύνολο των χαρτών πόλεων και κωμών που βρέθηκαν, δημοσιεύτηκε στη διδακτορική διατριβή μου. Οι χάρτες συσχετίζονται με Νόμους ή Διατάγματα που έχουν δημοσιευθεί στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως. Πολλοί εξ αυτών παρουσιάστηκαν δημόσια για πρώτη φορά.

Έρευνα πρωτογενών πηγών έγινε επίσης στην Κεντρική Υπηρεσία των Γενικών Αρχείων του Κράτους (ΓΑΚ), στο Αρχείο της Γραμματείας Στρατιωτικών (1833 - 1862, ιδίως στο Τμήμα Γ’, Μηχανικό Σώμα), στο Αρχείο Σχεδίων Πόλεων (1833 - 1879) και στο Αρχείο Εθνικών Κτημάτων (1833 - 1869), καθώς και σε περιφερειακές Υπηρεσίες των ΓΑΚ, στα Αρχεία των Νομών Αργολίδας και Μεσσηνίας.

Η έρευνα επεκτάθηκε στο Αρχείο της Βουλής των Ελλήνων και στο Εθνικό Τυπογραφείο, όπου διευκρινίστηκαν πολλά θέματα που αφορούσαν Νόμους, Διατάγματα και το περιεχόμενο ορισμένων Φύλλων της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως. Επίσης, στο Τμήμα Διαχείρισης Ιστορικού Αρχείου Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεων του Υπουργείου Πολιτισμού, στην Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία, στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, στο Ζάππειο Μέγαρο, στα Ψηφιακά Αρχεία της Ακαδημίας Αθηνών, στα Archives de France (Action culturelle et pédagogique) και σε Βιβλιοθήκες, όπως στη Βιβλιοθήκη της Βουλής, στην Bibliothèque Nationale de France, στις Βιβλιοθήκες του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, της Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών, του Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδας.

3. Διάρθρωση Κεφαλαίων

Το βιβλίο περιλαμβάνει την Εισαγωγή, 3 Κεφάλαια και τα Συμπεράσματα, τα οποία αναλύονται στη συνέχεια.

Μετά την Εισαγωγή ακολουθεί το πρώτο Κεφάλαιο, στο οποίο δίνονται, αρχικά, ορισμένα στοιχεία περί πόλεως και στη συνέχεια προσεγγίζεται η έννοια του δημόσιου χώρου και η εξέλιξή του. Καταγράφονται ειδικότερα οι εξελίξεις και τα χαρακτηριστικά του αστικού χώρου, στο πλαίσιο μετατόπισης των ορίων μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου χώρου.

Ακολουθεί αναφορά στο ευρωπαϊκό πλαίσιο, που βασίζεται σε βιβλιογραφική διερεύνηση θέσεων και αναφορών. Περιλαμβάνονται σε αυτό η πορεία εξέλιξης της ευρωπαϊκής πόλης μετά τον Μεσαίωνα, θέματα σχεδιασμού των ευρωπαϊκών πόλεων και του δημόσιου χώρου κατά τον 19ο αιώνα, παρουσιάζονται τα κυρίαρχα ρεύματα του νεοκλασικισμού και του ρομαντισμού στην ευρωπαϊκή αρχιτεκτονική, επισημαίνεται ο ρόλος της βιομηχανικής επανάστασης και των νέων υλικών που αρχίζουν να χρησιμοποιούνται στις κατασκευές. Δίνονται ορισμένα παραδείγματα σχεδίων μεγάλων αστικών κέντρων της εποχής και αστικών παρεμβάσεων, σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες, όπως στη Γαλλία, τη Βρετανία, τη Γερμανία.

Παρουσιάζεται επίσης η πολεοδομική πολιτική, η πολιτική περί δημόσιου χώρου και δημόσιων κτιρίων και η σχετική νομοθεσία που εφάρμοζε η οθωμανική αυτοκρατορία την ίδια περίοδο. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται σε μία ειδική κατηγορία δημόσιων κτιρίων, στα κτίρια των Κοινοβουλίων ευρωπαϊκών, κυρίως, κρατών, που σχεδιάστηκαν και ανεγέρθηκαν τον 19ο αιώνα. Οι ευρωπαϊκές εξελίξεις του 19ου αιώνα στην πολιτική, στον σχεδιασμό των πόλεων, στην αρχιτεκτονική, επηρέασαν, με κάποια καθυστέρηση όπως είναι φυσικό, τα τεκταινόμενα στην Ελλάδα, σε ορισμένους τομείς περισσότερο και σε άλλους λιγότερο. Αυτές οι επιρροές καταγράφονται.

Το δεύτερο Κεφάλαιο αναφέρεται στην Ελλάδα της Οθωνικής περιόδου και απαρτίζεται από 2 Μέρη. Το Μέρος Α’ αναφέρεται σε πρόσωπα και γεγονότα αυτής της περιόδου. Παρουσιάζεται αρχικά η Εφημερίδα της Κυβερνήσεως και ακολουθεί το πολιτικό και θεσμικό πλαίσιο ανά ειδικότερη περίοδο (Αντιβασιλείας, απόλυτης μοναρχίας, συνταγματικής μοναρχίας, προσωρινής Κυβέρνησης μετά τον Όθωνα). Στα πολιτικά πρόσωπα, εκτός από τους Προέδρους των εκάστοτε Υπουργικών Συμβουλίων, επισημαίνονται κυρίως όσα ανέλαβαν καθήκοντα Υπουργού Εσωτερικών (αρμόδιοι για τον σχεδιασμό των πόλεων). Το Μέρος Β’ περιλαμβάνει θέματα οργάνωσης του κράτους, νομοθεσίας, εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων και έργων υποδομής. Συγκεκριμένα, στα οργανωτικά θέματα του κράτους παρουσιάζονται: η διοικητική του οργάνωση (Κυβέρνηση/Υπουργεία, Νομαρχίες, Επαρχιακά Συμβούλια, Δήμοι, αρμοδιότητες αυτών) και οι θεσμοί που συνδέονταν με τον σχεδιασμό των πόλεων, όπως το Ελεγκτικό Συνέδριο και το Συμβούλιο της Επικρατείας. Στη νομοθεσία παρουσιάζονται και αναλύονται αρχικά οι επιρροές της από αντίστοιχες ευρωπαϊκών κρατών και όλες οι νομοθετικές ρυθμίσεις της Οθωνικής περιόδου που είχαν γενική εφαρμογή στον σχεδιασμό των πόλεων. Ακολουθεί η ανάλυση των Οικοδομικών Κανονισμών που εφαρμόζονταν και η εξέλιξή τους μέχρι σήμερα, συγκρίνονται δε με τους αντίστοιχους του κράτους των Ιονίων Νήσων της ίδιας εποχής. Παρουσιάζονται επίσης τα σχετικά με τις οικοδομικές άδειες (περιεχόμενο, κυρώσεις, κλπ.) και τον τρόπο έκδοσής τους. Στη συνέχεια παρουσιάζονται η αρχαιολογική νομοθεσία και τα μνημεία. Αναλύονται οι συναρμοδιότητες των Υπουργείων Εσωτερικών και Στρατιωτικών σε θέματα σχεδιασμού πόλεων και δημόσιων κτιρίων, θέματα εκπαίδευσης και τα πρώτα εκπαιδευτικά Ιδρύματα, θέματα τεχνικών επαγγελμάτων και δικαιωμάτων τους και θέματα χρηματοδότησης της εφαρμο

γής των σχεδίων πόλεων. Καθώς τα έργα υποδομής συνδέονται ευθέως με τις πόλεις και την εξέλιξή τους, επισημαίνονται τα έργα υποτυπώδους οδικής και σιδηροδρομικής σύνδεσης των πόλεων στις απαρχές του ελληνικού κράτους, ύδρευσης και φωτισμού των μεγαλύτερων αστικών κέντρων, λιμενικής υποδομής. Παρουσιάζεται επίσης η πολιτική των διοδίων τελών, τα οποία εφαρμόζονταν όχι μόνο σε υπεραστικές συνδέσεις αλλά και στις εισόδους πόλεων, όπως στις γέφυρες Χαλκίδας και Αιτωλικού.

Το τρίτο Κεφάλαιο αφορά την πόλη, τον δημόσιο χώρο και τα δημόσια κτίρια κατά την περίοδο του Όθωνα. Ειδικότερα, μετά από μία συνοπτική αναφορά στην κατάσταση που βρίσκονταν οι ελληνικές πόλεις πριν την έλευση του Όθωνα, δίνονται πλήρη στοιχεία για κάθε πόλη ξεχωριστά. Συγκεκριμένα, για κάθε μία από 11, αρχικά, πόλεις (Αθήνα, Πάτρα, Μεσολόγγι, Χαλκίδα, Ναύπλιο, Τρίπολη, Σπάρτη, Κόρινθος, Λαμία, Άγιος Ανδρέας, Κατάκολο) γίνεται ιδιαίτερη αναφορά. Δεν πρόκειται μόνο για ορισμένες από τις σημαντικότερες της Ελλάδας, αλλά κυρίως για πόλεις για τις οποίες είναι πολλά τα νομοθετήματα που έχουν δημοσιευθεί στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως και πολλά τα σχέδια που βρέθηκαν στο Αρχείο Χαρτών. Ακολουθεί μία ομάδα 29 άλλων πόλεων, για τις οποίες οι αναφορές στην Εφημερίδα είναι περιορισμένες. Στη συνέχεια αναλύεται το θέμα των «αποικιών», στις οποίες περιλαμβάνονται σημαντικές πόλεις, όπως ο Πειραιάς, η Ερέτρια και η Ερμούπολη, αλλά και μικρότερες πληθυσμιακά πόλεις ή κωμοπόλεις (Πεταλίδι, Ελαφόνησος), και οι οικισμοί των Κρητών (Μεθώνη, Μινώα, Μήλος). Αναφορά γίνεται και στον σχεδιαζόμενο οικισμό των Θρακοβουλγάρων, ο οποίος δεν υλοποιήθηκε. Στη συνέχεια παρουσιάζονται συνοπτικά 5 πόλεις (Αίγιο, Μονεμβασιά, Ναύπακτος, Λουτράκι, Μέγαρα), για τις οποίες δεν υπάρχουν δημοσιευμένα νομοθετήματα σε ΦΕΚ, την Οθωνική περίοδο, βρέθηκαν όμως σχέδιά τους στο Αρχείο Χαρτών. Ακολουθεί η παρουσίαση των δημόσιων κτιρίων της Αθήνας (Ανάκτορα, Αστεροσκοπείο, Εθνική Βιβλιοθήκη, κ.ά.). Ιδιαίτερες περιπτώσεις αποτελούν το Αρχαιολογικό Μουσείο και το θέατρο της Αθήνας, κτίρια για τα οποία υπάρχει πλούσιο υλικό δημοσιευμένο στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως. Παρουσιάζονται επίσης δημόσια κτίρια άλλων πόλεων (λέσχη στην Ερμούπολη, καταστήματα κράτησης σε Σπάρτη και Καλαμάτα, κ.ά.), συμπεριλαμβανομένων των ναών, καθώς και η νομοθεσία βάσει της οποίας αυτά σχεδιάστηκαν. Αναλύονται τα περιβαλλοντικά θέματα των πόλεων και καταγράφεται ο υποτυπώδης τρόπος αντιμετώπισής τους (όπως η διάθεση των ακαθάρτων υδάτων). Αυτά τα ζητήματα, παρ’ ότι υποβαθμισμένα εκείνη την εποχή, παρουσιάζουν εν τούτοις ενδιαφέρον. Τέλος, μέσα από Υπουργικές Ανακοινώσεις και Εγκυκλίους, επιχειρείται να αναζητηθεί το ιδεολογικό πλαίσιο, εντός του οποίου κινούνταν οι Κυβερνήσεις του Όθωνα.

Αναφορές των Πρακτικών των Συνεδριάσεων της Βουλής από το 1843 έως το 1862, τεκμηριώνουν πολλές πτυχές των Αποφάσεων και Νομοθετημάτων που αφορούσαν τον σχεδιασμό των πόλεων ή σχετικά θέματα και αναφέρονται στο δεύτερο και τρίτο Κεφάλαιο.

Το βιβλίο ολοκληρώνεται με τα Συμπεράσματα, οργανωμένα σε ενότητες, στις οποίες ανακεφαλαιώνονται θέματα βασικής πολεοδομικής νομοθεσίας, οι αρχές σχεδιασμού των πό

λεων και οικισμών, η δημιουργία αποικιών, ο σχεδιασμός δημόσιου χώρου και δημόσιων κτιρίων. Τέλος συνοψίζονται θέματα της ακολουθούμενης πολιτικής για τις αρχαιότητες και για τα μνημεία της εποχής στον δημόσιο χώρο κατά την περίοδο Όθωνα.

4. Γενικές παρατηρήσεις

Πρέπει να επισημανθούν ορισμένα ζητήματα που αφορούν τη νομοθεσία της εποχής και την Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, που εκτιμήθηκε ότι είναι σοβαρά και εντάσσονται σε 2 κατηγορίες.

Η πρώτη κατηγορία αφορά τον σημαντικό, αλλά άγνωστο, αριθμό Νόμων και Διαταγμάτων, που εκδόθηκαν κατά την Οθωνική περίοδο, δεν έχουν όμως δημοσιευθεί σε ΦΕΚ, με αποτέλεσμα να υπάρχει πλήρης έλλειψη πληροφόρησης για ορισμένα θέματα, ή κενά στην πληροφόρηση για άλλα θέματα.

Η δεύτερη κατηγορία αφορά τα προβλήματα που απαντώνται σε ορισμένα Φύλλα της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως, όπως:

 Οι μεγάλες καθυστερήσεις δημοσίευσης Νόμων και Διαταγμάτων στην Εφημερίδα. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση 7 Διαταγμάτων που αφορούσαν το σχέδιο πόλεως της Αθήνας και εκδόθηκαν την περίοδο 1833 - 1836, αλλά δημοσιεύθηκαν στην Εφημερίδα το 1865, μετά την έξωση του Όθωνα. Είτε οι αρμόδιοι είχαν λησμονήσει να τα δημοσιεύσουν, είτε τα συγκεκριμένα νομοθετήματα συγκεντρώθηκαν και δημοσιεύθηκαν όλα μαζί «υπό το φως κάποιας δικαστικής διαφοράς», σύμφωνα με την Επιστημονική Υπηρεσία της Βουλής.

 Η «παράλειψις» δημοσίευσης ορισμένων Φύλλων της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως, όπως του ΦΕΚ 19Α’/1852. Καμία εξήγηση δεν δόθηκε για αυτές τις «παραλείψεις», ούτε από τη Βουλή των Ελλήνων, ούτε από το Εθνικό Τυπογραφείο.

Κεφάλαιο Ι

Το ευρωπαϊκό πλαίσιο για τον σχεδιασμό
των πόλεων τον 19ο αιώνα

1. Η διαμόρφωση των πόλεων και του δημόσιου χώρου στην Ευρώπη

1.1. Η έννοια της πόλης

Ο ορισμός της πόλης δεν είναι στατικός αλλά εξελίσσεται, μεταλλάσσεται και αντανακλά κάθε φορά τα ιδεολογικά ρεύματα, τις συνθήκες και τα δεδομένα του χώρου στον οποίο αναφέρεται. Η πόλη είναι συνάθροιση πραγμάτων, προσώπων και συμβόλων, ο χώρος στον οποίο εξελίσσεται η καθημερινότητα, αυτό που ο Henri Lefebvre ονόμασε αστικό φάσμα.

Στην αρχαία Ελλάδα, και ιδίως στην Αθήνα, οι λέξεις «πόλις», «πολίτης», «πολιτική», «πολιτεία», «πολιτισμός», έχουν κυρίως ιδεολογικό περιεχόμενο.

Ο Αριστοτέλης αφιερώνει μεγάλο μέρος από τα Πολιτικά του στην έννοια της πόλης και στη δημιουργία της, επισημαίνοντας ότι «των φύσει η πόλις εστί», είναι δηλαδή στη φύση των ανθρώπων να δημιουργούν πόλεις. Η πόλη, αναφέρει, διαθέτει τη μέγιστη δυνατή αυτάρκεια, συγκροτείται για την εξασφάλιση των αναγκαίων προϋποθέσεων για τη ζωή, υπάρχει όμως χάριν της ευδαιμονίας. Η πόλη συνιστά τελείωση, δηλαδή τον σκοπό και στόχο της ιστορικής εξελικτικής πορείας των ανθρώπινων κοινοτήτων. Αναλύει επίσης ο Αριστοτέλης τα κριτήρια επιλογής της θέσης μιας πόλης, την οργάνωσή της, τον τρόπο δόμησης των οικιών και τον περιβάλλοντα αυτής χώρο. Αυτά τα διαχρονικά θέματα θα απασχολήσουν τον νομοθέτη από τις αρχές της Οθωνικής περιόδου, όπως θα δούμε στη συνέχεια.

Ο François de Polignac, στο έργο του για την γέννηση της αρχαίας πόλης, στο οποίο παρουσιάζει την πόλη ως λατρευτική, κατ’ αρχάς, κοινότητα, χρησιμοποιεί τον όρο πόλη (cité), για να αποδώσει «την έννοια της πόλεως όπως αυτή γίνεται συνήθως αποδεκτή: πολιτική και κοινωνική οντότητα η οποία συγκροτείται σε μια ευρύτερη επικράτεια, με έναν οικισμό στο κέντρο, έδρα των θεσμών».

Οι ορισμοί των λέξεων ville και cité κατά τον Μιχάλη Σακελλαρίου, είναι πολυάριθμοι και ποικίλοι, αλλά συμφωνούν στην πλειοψηφία τους, στoν χώρο που φιλοξενεί τουλάχιστον δραστηριότητες δευτερεύουσας παραγωγής, μία κανονική αγορά, ρευστότητα στις εμπορικές συναλλαγές και την παρουσία επαγγελματιών εμπόρων.

Η ιστορία εξέλιξης της πόλης είναι γεμάτη προβληματισμούς που αποτυπώθηκαν σε σειρά αναλύσεων και μελετών, ορισμένες εκ των οποίων μεγάλης σπουδαιότητας, για τον προσδιορισμό της ταυτότητας της πόλης. Το θέμα απασχολεί επιστήμονες διαφόρων ειδικοτήτων εδώ και αιώνες και υπάρχουν διαφορετικά ρεύματα προσεγγίσεων. Ενδεικτικές είναι η προσέγγιση κατά Weber, η οποία ευνοεί την πολιτική διάσταση του θέματος και η προσέγγιση τύπου Durkheim, σύμφωνα με τον οποίο «η πύκνωση πληθυσμού και δραστηριοτήτων στο χώρο, η πόλη και ο εξαιρετικός καταμερισμός της εργασίας είναι δείκτες αλλαγής στην κοινωνική οργάνωση και σηματοδοτούν νέες εξελιγμένες μορφές συλλογικής ζωής». Αυτή η προσέγγιση επιμένει στην ανάγκη σφαιρικής θεώρησης των κοινωνικών φαινομένων.

Από τα τέλη του 19ου αιώνα και στη συνέχεια, οι θεωρίες για την πόλη εξελίσσονται, ορισμένες φορές μάλιστα από επιστήμονες που δεν είχαν σπουδάσει αρχιτέκτονες ή μηχανικοί. Πρώτος ο Patrick Geddes αναγνωρίζει και προσδιορίζει τις παγκόσμιες πόλεις. Στην «ευτοπία» του, η εξέλιξη των πόλεων και η εξέλιξη της κοινωνίας θεωρούνται έννοιες συμπληρωματικές, συνδεόμενες με παράλληλες διαδικασίες. Στο έργο του ο Geddes διατυπώνει 3 βασικές απόψεις για την έννοια της πόλης και την εξέλιξή της, δηλαδή ότι η πόλη αναπτύσσεται όπως ένας ζωντανός οργανισμός, εξελίσσεται σε σχέση με το ευρύτερο περιβάλλον της και αποτελεί η ίδια το περιβάλλον για την ανάπτυξη της κοινωνικής ζωής.

Από τον Geddes επηρεάστηκε σημαντικά ο Lewis Mumford, ο οποίος ξεχώρισε την «παλαιοτεχνική» περίοδο, που αντιστοιχούσε στην πρώτη φάση του βιομηχανικού πολιτισμού, την οποία τοποθετεί μεταξύ 1700 - 1900, από τη «νεοτεχνική» περίοδο που ξεκινάει

το 1900 και χαρακτηρίζεται από τη χρήση και διάδοση του ηλεκτρισμού. Ο Mumford προωθούσε την ιδέα ότι η πόλη, ως φυσική κατασκευή με τα κτίρια και τα δίκτυά της, αποτελεί το πλαίσιο μέσα στο οποίο εκτυλίσσεται η κοινωνική ζωή, η οποία αποτελεί το πρωτεύον στοιχείο το οποίο θα πρέπει να προσδιορίζει την αστική ζωή. Από την άποψη αυτή οι σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων και οι σχέσεις με τη φύση ήταν οι βασικές συνιστώσες της εξέλιξης των πόλεων, στις οποίες τα τεχνικά και κατασκευασμένα στοιχεία θα έπρεπε να προσαρμοστούν.

Ο Weber, πατέρας της Κοινωνιολογίας, αναφερόμενος πολύ πιο συγκεκριμένα στον χώρο, ισχυρίστηκε ότι πρώτο γνώρισμα μιας πόλης είναι ότι αποτελεί την έδρα μιας αγοράς, η οποία είναι οχυρωμένη και διαχωρίζεται από την ύπαιθρο που την περιβάλλει. Έθεσε το ζήτημα της πόλης στο πλαίσιο της οικονομικής και πολιτικής ζωής, τονίζοντας ότι η πόλη στη Δυτική Ευρώπη πέρασε, κατά τη διάρκεια της φεουδαρχίας, από μια οχυρωμένη αγορά «σε ένα πλαίσιο κοινωνικής ελευθερίας με εσωτερική συγκρότηση που αυτονομήθηκε από τις συμβατικές και τυπικές μορφές κυριαρχίας και δημιούργησε τις πολιτικές προϋποθέσεις της σύγχρονης κοινωνίας». Και εάν η πόλη εμφανίζεται παντού, σχεδόν, στον κόσμο ως οχυρωμένη αγορά, μόνο στη Δύση παρουσιάζεται ως σύνδεσμος κατοίκων με δικό του δίκαιο, δικαστήρια και αυτονομία στη διοίκηση των υποθέσεών του.

1.2. Πολυσημία και προσεγγίσεις του δημόσιου χώρου

Χώρος είναι, κατά την Ακαδημία Αθηνών, «υπαίθρια έκταση που προορίζεται για συγκεκριμένο σκοπό· κατ’ επέκτ. κάθε τρισδιάστατη έκταση στην οποία εντοπίζονται οντότητες και εκδηλώνεται ακολουθία γεγονότων». Σύμφωνα με τον Άγγελο Σιόλα και άλλους, ο χώρος «ορίζεται από το σταυρόνημα των οριζόντιων και κατακόρυφων οπτικών και νοητικών αξόνων, και κατανοείται από τους πνευματικούς και ψυχικούς αισθητήρες μας».

Δημόσιος χαρακτηρίζεται «αυτός που ανήκει στο λαό ή στο κράτος, Λατ. Publicus, αντιθ. προς το ίδιος». Σύμφωνα με το Λεξικό της Ανθρωπογεωγραφίας, δημόσιος είναι ο χώρος στον οποίο όλοι οι πολίτες έχουν δικαίωμα πρόσβασης. Ο δημόσιος χώρος πρέπει να αντιπαραβάλλεται, να αντιπαρατίθεται, με τον ιδιωτικό χώρο ή τον χώρο στον οποίο βρίσκονται σε ισχύ κανόνες ιδιωτικής πρωτοβουλίας.

Η έννοια του χώρου γενικά, και του δημόσιου χώρου ειδικότερα, δεν μπορεί να αποδοθεί μονοσήμαντα. Μεταβάλλεται ανάλογα με τις εποχές, τα ισχύοντα κάθε φορά πολιτικά,

οικονομικά και κοινωνικά δεδομένα. Σχετίζεται άμεσα με το κοινωνικό σύνολο, είναι ένα μεταβαλλόμενο πεδίο που προκύπτει κάθε φορά από πολλαπλές αλληλεπιδράσεις. Στην κλασική Αθήνα, οι παλαιότεροι και σημαντικότεροι από τους δημόσιους χώρους ήταν το πρυτανείο και η αγορά, η οποία αποτελεί «την καρδιά» της πόλης και ενώ σημαίνει τόπο εμπορικών συναλλαγών, είχε μετατραπεί σε κοινωνικό και ιδεολογικό χώρο.

Η αγορά, μετά τον 5ο αιώνα π.Χ., βρίσκεται σχεδόν πάντα στο κέντρο της πόλης, ώστε να απαιτείται η ελάχιστη προσπάθεια για να βρεθεί κανείς εκεί. Ο εκτιμώμενος χρόνος για να φτάσει κάποιος με τα πόδια από οποιοδήποτε σημείο της πόλης στην αγορά δεν ξεπερνούσε τα 15 λεπτά. Η αρχική μορφή της, όπως άλλωστε και της ίδιας της πόλης, όπως επισημαίνει ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης, ήταν πολύ απλή: «Η βασική προϋπόθεση ήταν ένας επίπεδος ανοικτός χώρος με κατάλληλη αποστράγγιση». Εξυπηρετούσε δε, αρχικά, όλες τις λειτουργίες, ωστόσο με την ανάπτυξη της πόλης, η αύξηση του πληθυσμού και η κατασκευή νέων δημόσιων κτιρίων έδειξαν ότι ήταν πολύ δύσκολο να εξυπηρετούνται από την αγορά όλοι οι σκοποί. Σύμφωνα με τον Δοξιάδη, ο μέσος ανοιχτός χώρος στο κέντρο των αρχαίων ελληνικών πόλεων ήταν 1,12 τ.μ. ανά κάτοικο, αναλογία που επέτρεπε άνεση κινήσεων ακόμη και στην περίπτωση που το σύνολο του πληθυσμού της πόλης συγκεντρωνόταν την ίδια στιγμή. Υπό την ευρεία έννοια του όρου, ο χώρος απασχόλησε μεγάλους διανοητές, όπως ο David Hume και ο Immanuel Kant, οι οποίοι διατύπωσαν, από τον 18ο αιώνα, θεωρίες για τον χώρο και την αντιμετώπισή του από τον άνθρωπο.

Κατά τον Hume, η ιδέα του χώρου μεταφέρεται στο πνεύμα μέσα από δυο αισθήσεις, την όραση και την αφή. Όπως αναφέρει, εάν αληθεύει ότι η ιδέα του χώρου δεν είναι τίποτε άλλο «παρά η ιδέα των ορατών ή των απτών σημείων διατεταγμένων κατά μία ορισμένη τάξη, τότε έπεται ότι δεν μπορούμε να διαμορφώσουμε καμία ιδέα του κενού ή του χώρου όπου δεν υπάρχει τίποτα ορατό ή απτό». Τίποτα δεν μπορεί ποτέ να παρουσιάζεται εκτεταμένο, αν δεν είναι ορατό η ψηλαφητό. Μέσω αυτών των αισθήσεων «έχουμε εντυπώσεις που διατάσσονται πάνω σε ένα αντιτιθέμενο φόντο. Η φαντασία μετατρέπει αυτά τα επιμέρους στοιχεία της εμπειρίας σε μια «σύνθετη εντύπωση, η οποία αναπαριστά την έκταση», ή την αφηρημένη ιδέα του ίδιου του χώρου».

Ο Kant, λίγα χρόνια αργότερα, διατύπωσε την ερμηνεία του χώρου ως πρίσμα πρόσληψης της πραγματικότητας. Υποστήριξε ότι ο χώρος υπήρχε πάντα και ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να αντιληφθεί τα αντικείμενα ακριβώς επειδή υπάρχει ο χώρος. «Όταν εξετάζουμε την ικανότητά μας να δεχόμαστε εντυπώσεις, τότε μπορούμε να ανακαλύψουμε […] «καθα

ρές μορφές της εποπτείας»: το χώρο, που δομεί όλες τις εξωτερικές παραστάσεις που μας έχουν δοθεί, και το χρόνο, ο οποίος δομεί όλες τις εσωτερικές παραστάσεις».

Ο δραστικότερος μετασχηματισμός δημόσιου χώρου κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα έγινε στο Παρίσι, από τον Haussmann, όπως θα δούμε αναλυτικότερα στη συνέχεια. Η αναγόρευση του Louis-Napoléon Bonaparte σε Αυτοκράτορα το 1852, συνδέεται με την εποχή της οικονομικής ανάπτυξης, του εμπορίου σε μεγάλη κλίμακα, της τεχνολογίας και των νέων υλικών και με την άνθιση της αστικής τάξης στη Γαλλία και την Ευρώπη. Τότε σχεδιάστηκαν τα μεγάλα βουλεβάρτα στη γαλλική πρωτεύουσα και μεταμορφώθηκε το σύνολο της αστικής υποδομής. Ο David Harvey υποστηρίζει ότι ο Haussmann επιδίωξε να καταστήσει τους ιδιωτικούς και τους δημόσιους χώρους του Παρισιού αμοιβαία αλληλοϋποστηριζόμενους. Τα καφέ, χώρος αποκλειστικά εμπορικός και το βουλεβάρτο, ο δημόσιος χώρος, σχηματίζουν ένα σύνολο συμβίωσης, στο οποίο κάθε στοιχείο επιβεβαιώνει τον χαρακτήρα του άλλου. Όμως αυτό συνεπάγεται ότι ο δημόσιος χώρος πρέπει να ελέγχεται με κατάλληλο τρόπο.

Παράλληλα τα καφέ, σε συνοικίες κάθε κατηγορίας, αρχίζουν να βγάζουν τραπέζια στους δρόμους. Αυτά τα υπαίθρια καφέ των grands boulevards είχαν, κατά τον Richard Sennett «ετερόκλητη μεσοαστική και μεγαλοαστική πελατεία· ανειδίκευτοι και ημι-ειδικευμένοι εργάτες δεν σύχναζαν εκεί». Στις δεκαετίες που ακολούθησαν την ολοκλήρωση των grands boulevards, «ένας τεράστιος αριθμός ανθρώπων κάθονταν άνοιξη, καλοκαίρι και φθινόπωρο στα πεζοδρόμια, και τον χειμώνα πίσω από γυάλινες προθήκες με πρόσοψη στον δρόμο». Αυτή η αλλαγή ανατρέπει τα μέχρι τότε ισχύοντα οικονομικά και κοινωνικά δεδομένα και διαταράσσει την παραδοσιακή λειτουργία του δημόσιου χώρου. Οι εμπορικές συναλλαγές, που ήταν συνυφασμένες με τον υπαίθριο δημόσιο αστικό χώρο, μεταφέρονται πλέον σε προστατευμένους εσωτερικούς χώρους, σε στοές, τις οποίες ο Walter Benjamin θεωρεί προάγγελους των πολυκαταστημάτων, στα οποία καθιερώθηκε για πρώτη φορά αφ’ ενός μεν η έκθεση των αγαθών σε γυάλινες προθήκες, αφ’ ετέρου δε η δυνατότητα του πελάτη να τα επισκέπτεται χωρίς να είναι υποχρεωμένος να αγοράσει. Οι υπαίθριες αγορές καταργούνται και η δημόσια ζωή γίνεται πιο έντονη και λιγότερο κοινωνική. Μεταφέρεται με αυτό τον τρόπο στους νέους χώρους σημαντικό μέρος της δημόσιας ζωής. Περιορίζεται σταδιακά ο ρόλος του δημόσιου χώρου ως παράγοντας της δημόσιας ζωής, δηλαδή ο δημόσιος χώρος παύει πλέον να αποτελεί το κυρίαρχο μέρος όπου συντελούνται κοινωνικές αλληλεπιδράσεις.

Ο σχεδιασμός που ακολουθήθηκε στο Παρίσι, με τη διάνοιξη των μεγάλων λεωφόρων και τη δημιουργία δημόσιων πάρκων, δεν επηρέασε μόνο τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες

αλλά πέρασε, τον 19ο αιώνα, και στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, όπως αναφέρουν ο Stephen Carr και άλλοι, τόσο για να τιμήσουν τον αυξανόμενο πλούτο και τον ελεύθερο χρόνο των ανώτερων τάξεων, όσο και για να προσφέρουν ένα καλύτερο και υγιές περιβάλλον στην εργατική τάξη. Επισημαίνει δε ο Carr ότι ο δημόσιος χώρος αποτελεί τη σκηνή όπου εκτυλίσσεται το έργο της δημόσιας ζωής, προβάλλεται δηλαδή η ελεύθερη επικοινωνία στον δημόσιο αστικό χώρο.

Οι σύγχρονες προσεγγίσεις του δημόσιου χώρου είναι πολλές: νομική, πολεοδομική, κοινωνική, η ανάδειξη των οποίων έχει γίνει από πολλούς διανοητές και πάντα σε αντίθεση με τον ιδιωτικό χώρο.

Η νομική προσέγγιση ασχολείται με θέματα ιδιοκτησίας του χώρου. Έτσι ως δημόσιος ορίζεται ο χώρος του οποίου η ιδιοκτησία είναι δημόσια και δεν προορίζεται για οικονομική εκμετάλλευση, όπως ο ιδιωτικός χώρος. Η κοινωνική προσέγγιση του δημόσιου χώρου δίνει έμφαση στην ελεύθερη και ισότιμη πρόσβαση όλων των πολιτών σε αυτόν. Στον δημόσιο αστικό χώρο κάθε πολίτης έχει πρόσβαση, ανεξάρτητα από το φύλο του, τη φυλή, την εθνικότητα, την ηλικία, την κοινωνική του θέση ή το οικονομικό του επίπεδο.

Ο Walter Siebel θεωρεί ότι οι διαφορές μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου μπορούν να συνοψιστούν στα εξής επίπεδα: στο νομικό (όσον αφορά το δίκαιο που διέπει κάθε χώρο), το λειτουργικό (οι λειτουργίες της αγοράς, της αναψυχής και οι πολιτικές δραστηριότητες καταχωρίζονται στον δημόσιο χώρο, ενώ η παραγωγική διαδικασία στον ιδιωτικό) και το κοινωνικά προσδιορισμένο (ο δημόσιος είναι ο χώρος της ανωνυμίας, σε αντίθεση με τον ιδιωτικό που είναι ο χώρος της οικειότητας).

Ενώ λοιπόν κατά τον 18ο αιώνα οι πόλεις με τις πλατείες, τα βουλεβάρτα και τις λεωφόρους, ήταν έτσι διαμορφωμένες ώστε να επιτρέπεται η συναναστροφή ξένων μεταξύ τους ατόμων και υπήρχε μία συνέχεια ανάμεσα στην αγορά, το θέατρο και τη δημόσια παρουσία, από τον 19ο αιώνα και μετά, οι πόλεις μεγεθύνονται, πολλαπλασιάζονται οι πολυκατοικίες, η παραγωγή αυξάνει κατακόρυφα και η κατανάλωση αρχίζει να αποκτά μαζικό χαρακτήρα. Οι ανοικτοί χώροι στις πόλεις είναι πλέον χώροι για να διαβαίνουν οι άνθρωποι, παρά για να παραμένουν και να συναναστρέφονται.

Παράλληλα, οι χώροι εργασίας σχεδιάζονται έτσι, ώστε να επιτρέπεται η αλληλοπαρατήρηση και ταυτόχρονα η απομόνωση εν μέσω κοινής θέας. Οι άνθρωποι ήλθαν πιο κοντά αλλά ταυτόχρονα έχασαν την ικανότητα να επικοινωνούν στον δημόσιο χώρο. Η ισορροπία που υπήρχε μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού ανατρέπεται και η κοινωνία καθίσταται κοινωνία της οικειότητας, όπως την ονομάζει ο Sennett. Μελετώντας την έκπτωση του δημόσιου χώρου, ο Sennet υποστηρίζει ότι η επέλαση της ιδιωτικότητας λαμβάνει τη μορφή

«τυραννίας» του ατόμου, όπου η αίσθηση του μεγάλου και του συλλογικού εξαφανίζεται μέσα από την πίεση της καθημερινότητας.

Σε ό,τι αφορά τον αστικό δημόσιο χώρο, ο οποίος σύμφωνα με ένα σύγχρονο ορισμό, «ταυτίζεται με φυσικούς χώρους ανοιχτούς σε όλους και προσβάσιμους από όλους, ελεύθερα και δωρεάν», τα τελευταία χρόνια έχει αναπτυχθεί ένα ρεύμα κοινωνιολογικών, κυρίως, αναλύσεων για τον επαναπροσδιορισμό του. Σημαντικός είναι πλέον σε ολόκληρη την Ευρώπη, ο ρόλος διαφόρων πληθυσμιακών ομάδων, όπως οι νέοι, οι γυναίκες, αλλά όλο και περισσότερο οι μετανάστες, και οι σχέσεις τους με τον δημόσιο χώρο. Βάσει των αναλύσεων αυτού του ρόλου, υλοποιούνται σε ευρωπαϊκές πόλεις χωρικές παρεμβάσεις, με σκοπό την ανασυγκρότηση της κοινωνικής συνοχής και τη διασφάλιση συνθηκών υγιεινής για όλους τους πολίτες. Ενδεικτικό παράδειγμα αποτελεί το σχέδιο «Plan Bleu, Schéma d’aménagement des berges du Rhône et de la Saône», το οποίο υλοποιήθηκε στη μητροπολιτική περιοχή της Λυών. Αφορά, μεταξύ άλλων, τη διευθέτηση του πάρκου Gerland και την ανάδειξη μιας μεγάλης παρόχθιας έκτασης των ποταμών Rhône και Saône, μήκους πέντε χιλιομέτρων, σε ανοιχτό δημόσιο χώρο.

Ο επαναπροσδιορισμός του δημόσιου χώρου στο σύγχρονο αστικό περιβάλλον αποτελεί συνεπώς κομβικό θέμα συζήτησης και μελέτης. Τίθενται ερωτήματα σχετικά με τη χωρική ή συμβολική διάσταση του δημόσιου χώρου, όπως σε ποιο βαθμό οι κάτοικοι της πόλης χρειάζονται τον δημόσιο χώρο για δραστηριότητες της καθημερινής τους ζωής. Τίθενται επίσης ζητήματα όπως ο άτυπος περιορισμός της κοινής χρήσης στους δημόσιους ανοιχτούς χώρους για λόγους ασφάλειας. Ενδεικτικά αναφέρονται τα φυσικά εμπόδια που τοποθετούνται για λόγους προστασίας γύρω από δημόσια κτίρια σε κεντρικά σημεία μιας πόλης, αποτρέποντας όχι μόνο δυνητικές επιθέσεις αλλά και τη διάβαση από τους περαστικούς. Το ίδιο ισχύει και στις περιπτώσεις οικειοποίησης τμημάτων πεζοδρομίων ή δρόμων για μεμονωμένη ή οργανωμένη ιδιωτική χρήση που αποτελεί συχνό φαινόμενο στις πόλεις. Χάνεται με αυτό τον τρόπο η «αστικότητα».

1.3. Ο νεοκλασικισμός στην αρχιτεκτονική

Η έναρξη της βασιλείας του Όθωνα στο νέο ελληνικό κράτος, το 1833, συμπίπτει με την εποχή κατά την οποία ο ευρωπαϊκός νεοκλασικισμός είχε φτάσει στο αποκορύφωμά του. Ήταν το ρεύμα που επικράτησε από τα μέσα του 18ου αιώνα περίπου μέχρι και τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα, εκφράζοντας τους προβληματισμούς της εποχής και την επαναστατική ορμή των ευρωπαϊκών κοινωνιών, στρέφοντας το βλέμμα προς την αρχαιότητα και έγινε δεκτός από την εύπορη τάξη.