ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΣΥΜΒΑΣΗ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

1 Είναι αναμφισβήτητο ότι η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) αποτελεί το κορυφαίο διεθνές κείμενο προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η ΕΣΔΑ δεσμεύει σήμερα και τα 46 Κράτη μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης. Η δέσμευση από τη Σύμβαση αποτέλεσε για δεκαετίες όρο εισδοχής στον Οργανισμό και συνιστά πλέον προϋπόθεση παραμονής στο Συμβούλιο της Ευρώπης, όχι μόνο από πολιτική αλλά και από νομική άποψη. Πράγματι, η ΕΣΔΑ αποκρυσταλλώνει τις θεμελιώδεις αξίες οι οποίες συγκροτούν την «ευρωπαϊκή δημόσια τάξη», αντικατοπτρίζοντας συγχρόνως βασικές αρχές του «πραγματικά δημοκρατικού πολιτικού καθεστώτος», υπό την έννοια τόσο του προοιμίου της όσο και του Καταστατικού του Συμβουλίου της Ευρώπης. Σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ), «το δημοκρατικό πολίτευμα είναι το μόνο στο οποίο αποβλέπει η ΕΣΔΑ και, κατά συνέπεια, το μόνο συμβατό με αυτή». Με άλλα λόγια, η Σύμβαση δεν είναι ένα κείμενο πολιτικά ουδέτερο, αλλά έχει σαφές πολιτικό στίγμα και προσανατολισμό. Όπως απέδειξε η περίφημη Ελληνική υπόθεση, η ΕΣΔΑ είναι ασυμβίβαστη με δικτατορικά ή απολυταρχικά καθεστώτα. Η αποβολή της Ρωσικής Ομοσπονδίας από τον Οργανισμό, στις 16 Μαρτίου 2022, και ο συνακόλουθος τερματισμός της εφαρμογής της ΕΣΔΑ ως προς το Κράτος αυτό επιβεβαίωσαν την άρρηκτη σχέση μεταξύ της συμμετοχής στο Συμβούλιο της Ευρώπης και της δέσμευσης από τη Σύμβαση.

2 Επιπλέον, στο μέτρο που εντάσσεται στην ευρύτερη κατηγορία των διεθνών συμβάσεων «ανθρωπιστικού χαρακτήρα», η ΕΣΔΑ παρουσιάζει σημαντικές ιδιαιτερότητες. Πράγματι, όπως τόνισε το Διεθνές Δικαστήριο του ΟΗΕ με αφορμή τη Σύμβαση για την πρόληψη και την καταστολή του εγκλήματος της γενοκτονίας, οι υποχρεώσεις που αναλαμβάνει το Κράτος στο πεδίο των δικαιωμάτων του ανθρώπου (και του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου) δεν θεμελιώνονται σε μια αντίστοιχη δέσμευση συναλλακτικού χαρακτήρα από τα άλλα συμβαλλόμενα Κράτη. Το κάθε Κράτος δεν αναλαμβάνει υποχρεώσεις επειδή βρίσκει ανταπόκριση από κάποιο άλλο. Οι σχετικές κρατικές υποχρεώσεις δεν είναι παράλληλες. Τα Κράτη δεσμεύονται κατά τρόπο «αντικειμενικό» προκειμένου να προωθήσουν εξω-κρατικά συμφέροντα και ιδεώδη, μετατρέποντας συγχρόνως τα απλά συμφέροντα των ατόμων σε πραγματικά δικαιώματα. Στην απόφαση της 11ης Ιανουαρίου 1961 ως προς την υπόθεση της Αυστρίας κατά

Σελ. 2

3 Συνοψίζοντας, οι διεθνείς υποχρεώσεις στο πεδίο των δικαιωμάτων του ανθρώπου γενικά, και αυτές που απορρέουν από την ΕΣΔΑ ειδικότερα, παρουσιάζουν τέσσερις βασικές ιδιομορφίες: α) κατατείνουν στην προστασία μη κρατικών δρώντων, κυρίως δε φυσικών προσώπων, και όχι κρατικών συμφερόντων, β) δεν έχουν συναλλακτικό χαρακτήρα, γ) δεν υπόκεινται, κατ’ αρχήν, στον όρο της αμοιβαιότητας και δ) έχουν «αντικειμενικό χαρακτήρα». Εξάλλου, προκειμένου περί συμβάσεων που εγκαθιδρύουν διεθνή όργανα ελέγχου, όπως η ΕΣΔΑ, οι εν λόγω υποχρεώσεις υπόκεινται, επιπλέον, σε «συλλογική εγγύηση».

4 Από το 1950 έως σήμερα, τόσο οι ουσιαστικές διατάξεις της ΕΣΔΑ, αυτές δηλαδή που αναγνωρίζουν και προστατεύουν θεμελιώδη δικαιώματα του ανθρώπου, όσο και ο μηχανισμός «συλλογικής εγγύησης» των εν λόγω δικαιωμάτων εξελίχθηκαν σημαντικά. Το μεν κανονιστικό πλαίσιο εμπλουτίστηκε μέσω της υιοθέτησης σχετικών Πρωτοκόλλων και της ερμηνείας των οργάνων της Σύμβασης, το δε θεσμικό πλαίσιο μετεξελίσσεται συνεχώς προκειμένου να ανταποκριθεί στις ολοένα αυξανόμενες απαιτήσεις της σύγχρονης πραγματικότητας και στις πολύπλευρες κρίσεις στην ευρωπαϊκή ήπειρο.

5 Το προοίμιο της ΕΣΔΑ αναδεικνύει το γεγονός ότι πηγή έμπνευσης της Σύμβασης ήταν η Οικουμενική Διακήρυξη για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου της 10ης Δεκεμβρίου 1948. Ωστόσο, το αρχικό κείμενο της Σύμβασης περιείχε μέρος μόνο των δικαιωμάτων που αναγνώριζε η Οικουμενική Διακήρυξη και ειδικότερα ορισμένα ατομικά δικαιώματα. Είναι γνωστό ότι ο εν

Σελ. 3

6 Παρά τις διαδοχικές αυτές προσθήκες ουσιαστικών δικαιωμάτων και εγγυήσεων, το κανονιστικό πλαίσιο που θέτει η ΕΣΔΑ και τα προαναφερθέντα Πρωτόκολλα εξακολουθεί να υπολείπεται σε αρκετά σημεία σε σχέση προς αυτό του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα. Ας σημειωθεί επίσης, ότι η Αμερικανική Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΑΣΔΑ), όπως εμπλουτίστηκε στη συνέχεια, συμπεριλαμβάνει και σειρά κοινωνικών δικαιωμάτων. Πιο πρόσφατα, ο Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ περιέλαβε και αυτός, έστω και διστακτικά, ορισμένα κοινωνικά δικαιώματα, καθώς και σειρά άλλων που

Σελ. 4

7 Στο πλαίσιο αυτό, η π. Ευρωπαϊκή Επιτροπή και κυρίως το ΕΔΔΑ απέφυγαν την εσωστρέφεια και ανέδειξαν τις δυνατότητες που προσφέρει το (γενικό) διεθνές δίκαιο. Πράγματι, με βάση την αρχή σύμφωνα με την οποία η ΕΣΔΑ δεν μπορεί να ερμηνευτεί και να εφαρμοστεί «εν κενώ», αλλά σε συνάρτηση και κατά τρόπο σύμφωνο προς τους σχετικούς κανόνες του διεθνούς δικαίου, το Δικαστήριο αντλεί ολοένα και συχνότερα από διάφορες πηγές προκειμένου να ερμηνεύσει, ως επί το πλείστον διασταλτικά, τα δικαιώματα που προστατεύουν η ΕΣΔΑ και τα προαναφερθέντα Πρωτόκολλα. Ειδικότερα, το Δικαστήριο εμπνέεται πολλές φορές από άλλες συμβάσεις για τα δικαιώματα του ανθρώπου, είτε περιφερειακές είτε οικουμενικές, υπογραμμίζοντας έτσι το γεγονός ότι τα κείμενα αυτά αποτελούν συγκοινωνούντα δοχεία και συμβάλλοντας σε μια συνεκτική ερμηνεία των σχετικών συμβατικών υποχρεώσεων των Κρατών. Ορισμένες από τις αποφάσεις σταθμούς – όπως, για παράδειγμα, η κλασική απόφαση Soering και στη συνέχεια οι αποφάσεις Rantsev, Chowdurry, και Χ. κατά Βουλγαρίας – επηρεάστηκαν καθοριστικά από άλλα συμβατικά κείμενα για την προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου.

Σελ. 5

8 Το Δικαστήριο αναφέρεται επίσης σε διεθνείς συμβάσεις που δεν εντάσσονται ευθέως στο corpus των δικαιωμάτων του ανθρώπου, σε διατάξεις του δικαίου των διεθνών συνθηκών, στο εθιμικό διεθνές δίκαιο – ιδίως στο πεδίο της διεθνούς ευθύνης του Κράτους – στις γενικές αρχές του διεθνούς δικαίου, στη διεθνή νομολογία και την πρακτική άλλων διεθνών οργάνων ελέγχου, καθώς και σε πράξεις διεθνών οργανισμών που έχουν χαρακτήρα σύστασης. Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό ότι, επί προεδρίας του γράφοντος, το ΕΔΔΑ αποφάσισε να μεταβάλει, το 2019, την κλασική διμερή δομή των αποφάσεών του και να παρεμβάλει μεταξύ των «πραγματικών περιστατικών» και του «νομικού μέρους» μια ενότητα υπό τον τίτλο «συναφές νομικό πλαίσιο». Στην ενότητα αυτή, ακριβώς, τόσο τα Τμήματα, όσο, και κυρίως, το Τμήμα Ευρείας Σύνθεσης του Δικαστηρίου αναφέρουν όλα τα διεθνή κείμενα και τις αποφάσεις που είναι συναφή προς την κρινόμενη υπόθεση και αποτελούν την πηγή έμπνευσης του ΕΔΔΑ. Οι ολοένα και πυκνότερες αυτές αναφορές αναδεικνύουν το γεγονός ότι η διεθνής δικαιοταξία συνιστά το νομικό υπόβαθρο για τη λειτουργία της Σύμβασης, καθώς και το ότι η ΕΣΔΑ – και γενικότερα η διεθνής προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου – αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα του διεθνούς δικαίου.

9 Όλες οι παραπάνω αναφορές του Δικαστηρίου εντάσσονται στο πλαίσιο της γενικότερης ερμηνευτικής του προσέγγισης. Πράγματι, το ΕΔΔΑ ακολουθεί παραδοσιακά μία δυναμική ερμηνεία των ουσιαστικών διατάξεων της Σύμβασης και των Πρωτοκόλλων, εφαρμόζοντας, καταρχήν, τις ερμηνευτικές αρχές της Σύμβασης της Βιέννης για το Δίκαιο των Συνθηκών. Είναι γεγονός ότι η κλασσική αυτή προσέγγιση του Δικαστηρίου δεν απαντάται μόνο σε παλαιότερες αποφάσεις του, αλλά και σε πολύ πιο πρόσφατες. Είναι αλήθεια επίσης ότι δεν λείπουν οι αποφάσεις εκείνες που με βάση τη γραμματική ερμηνεία ή την αναγωγή στις προπαρασκευαστικές εργασίες και την αναζήτηση της αρχικής βούλησης των συμβαλλομένων μερών καταλήγουν σε συσταλτική ερμηνεία των αναγνωριζομένων δικαιωμάτων. Οι εν λόγω αποφάσεις δεν αποτυπώνουν, ωστόσο, την κυρίαρχη τάση της νομολογίας στο σύνολό της.

Σελ. 6

10 Κύριος γνώμονας της ερμηνευτικής προσέγγισης του Δικαστηρίου είναι η αποτελεσματικότερη δυνατή προστασία των προστατευομένων δικαιωμάτων στο πλαίσιο των αρχών του Κράτους δικαίου και της δημοκρατικής κοινωνίας. Με βάση τη γενική αυτή θεώρηση, τα όργανα της Σύμβασης και ειδικότερα το Δικαστήριο χρησιμοποιούν την τελεολογική ερμηνεία προκειμένου να διευρύνουν την παρεχόμενη προστασία. Η αναφορά στο αντικείμενο και τον σκοπό της Σύμβασης, σε συνδυασμό με το ιδεολογικό/πολιτικό πλαίσιο στο οποίο αυτή εντάσσεται, συνιστά καθοριστική επιλογή για την όλη ερμηνευτική προσέγγιση του Δικαστηρίου. Πράγματι, όπως έχει τονίσει χαρακτηριστικά το ΕΔΔΑ, κάθε ερμηνεία των δικαιωμάτων και ελευθεριών που αναγνωρίζει η Σύμβαση πρέπει να συμβαδίζει «με το γενικό πνεύμα της τελευταίας, η οποία αποσκοπεί στη διασφάλιση και την προώθηση των ιδεωδών και των αξιών μιας δημοκρατικής κοινωνίας». Η έννοια της «δημοκρατικής κοινωνίας» υφέρπει σε όλες τις ουσιαστικές διατάξεις της ΕΣΔΑ και των Πρωτοκόλλων – συμπεριλαμβανομένων και αυτών στις οποίες δεν αναφέρεται ρητά –, αποτελώντας έτσι γενική ερμηνευτική αρχή. Στο πνεύμα αυτό, το ΕΔΔΑ έχει υπογραμμίσει επανειλημμένα ότι «η έννοια της δημοκρατικής κοινωνίας (...) κυριαρχεί σε ολόκληρη τη Σύμβαση». Κατά την ερμηνεία των επιμέρους άρθρων της ΕΣΔΑ, το Δικαστήριο αναφέρεται κατά κόρον στις αρχές του Κράτους δικαίου, στον πλουραλισμό και την ανεκτικότητα, ως έννοιες σύμφυτες με αυτή της δημοκρατικής κοινωνίας. Με άλλα λόγια, το ΕΔΔΑ χρησιμοποιεί την τελεολογική μέθοδο κατά τρόπο πολύ δυναμικό, αναφερόμενο συγχρόνως στο προοίμιο της Σύμβασης και στο όλο ιδεολογικό πλαίσιο που κυριαρχεί στο Συμβούλιο της Ευρώπης, προκειμένου να στηρίξει, κατά κανόνα, ευρεία ερμηνεία των δικαιωμάτων και ελευθεριών που προστατεύει η ΕΣΔΑ.

11 Πιο πρόσφατα, το ΕΔΔΑ προχώρησε σε τελεολογική ερμηνεία στο πλαίσιο της γνωμοδοτικής του λειτουργίας με βάση το 16ο Πρωτόκολλο στην ΕΣΔΑ. Πράγματι, η δεύτερη γνωμοδότη-

Σελ. 7

12 Στην προέκταση της παραπάνω γενικής νομικο-πολιτικής ερμηνευτικής προσέγγισης, τα όργανα της ΕΣΔΑ χρησιμοποιούν συστηματικά σειρά επιμέρους ερμηνευτικών μεθόδων με στόχο τη διεύρυνση και την αποτελεσματικότητα της παρεχόμενης προστασίας. Μεταξύ αυτών, ξεχωριστή θέση κατέχει η μέθοδος του «χρησίμου αποτελέσματος» (effet utile). Το Δικαστήριο του Στρασβούργου έχει αναφερθεί επανειλημμένα στην εν λόγω μέθοδο, είτε ρητά είτε έμμεσα. Έτσι, για παράδειγμα, στην υπόθεση Klass το ΕΔΔΑ επικαλέστηκε τη μέθοδο αυτή προκειμένου να κηρύξει παραδεκτή τη σχετική προσφυγή που αφορούσε μυστικά μέτρα, χωρίς να απαιτήσει από τον προσφεύγοντα να αποδείξει ότι αυτά είχαν ληφθεί πράγματι εναντίον του. Στο ίδιο πνεύμα κινείται η περίφημη φράση της απόφασης Airey, η οποία έχει επαναληφθεί έκτοτε πάμπολλες φορές, σύμφωνα με την οποία: «Η Σύμβαση έχει ως σκοπό να προστατεύει δικαιώματα όχι θεωρητικά ή απατηλά, αλλά συγκεκριμένα και αποτελεσματικά». Χαρακτηριστική είναι επίσης η απόφαση στην υπόθεση Magyar Helsinki Bizottság κατά Ουγγαρίας, στην οποία το Τμήμα Ευρείας Σύνθεσης κλήθηκε να κρίνει εάν το δικαίωμα αναζήτησης πληροφοριών μπορεί να συναχθεί από την ελευθερία λήψης και μετάδοσης πληροφοριών όπως αυτή προβλέπεται στο άρθρο 10 της ΕΣΔΑ. Αναφερόμενο ρητά στο αντικείμενο και τον σκοπό της ΕΣΔΑ, το ΕΔΔΑ βασίστηκε στη μέθοδο του «χρησίμου αποτελέσματος» και έκρινε ότι:

13 «The object and purpose of the Convention, as an instrument for the protection of human rights, requires that its provisions must be interpreted and applied in a manner which renders its rights practical and effective, not theoretical and illusory (...). As is clearly illustrated by the Court’s recent case-law and the rulings of other human-rights bodies, to hold that

Σελ. 8

14 Εξάλλου, το ΕΔΔΑ έχει εντοπίσει κατά καιρούς σειρά αυτόνομων εννοιών στην ΕΣΔΑ. Πρόκειται για έννοιες στις οποίες το Δικαστήριο προσδίδει τη σημασία που θεωρεί σύμφωνη με το αντικείμενο και τον σκοπό της Σύμβασης, χωρίς να δεσμεύεται από τη σχετική ερμηνεία που δίνουν τα συμβαλλόμενα Κράτη. Τέτοιες έννοιες είναι, για παράδειγμα, οι «αμφισβητήσεις αστικής φύσης» και οι «κατηγορίες ποινικής φύσης (άρθρο 6 ΕΣΔΑ), η «ιδιωτική και οικογενειακή ζωή», η «κατοικία» και η «αλληλογραφία» (άρθρο 8 ΕΣΔΑ), η έννοια της «περιουσίας» (άρθρο 1 του Πρώτου Πρωτοκόλλου), η έννοια του «νόμου», η οποία απαντάται σε διάφορες διατάξεις (ιδίως στην παράγραφο 2 των άρθρων 8-11), η αρχή της μη αναδρομικότητας των νόμων και των ποινών (άρθρο 7), κλπ. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, το Δικαστήριο του Στρασβούργου έχει δώσει την τελεολογική εκείνη ερμηνεία η οποία εξασφαλίζει την αποτελεσματικότερη προστασία των δικαιωμάτων που αναγνωρίζει η ΕΣΔΑ και τα σχετικά Πρωτόκολλα.

15 Στο ίδιο πνεύμα εντάσσεται και η ανάδειξη των θετικών υποχρεώσεων των Κρατών στο πεδίο των ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων. Πράγματι, ενώ ως προς τα κοινωνικά και οικονομικά δικαιώματα οι εν λόγω υποχρεώσεις προκύπτουν αβίαστα από το γράμμα των σχετικών διατάξεων, οι συμβάσεις περί ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων σιωπούν, ως επί το πλείστον, σε σχέση προς τις υποχρεώσεις των συμβαλλομένων μερών να προβαίνουν σε θετικές ενέργειες για την προστασία των αναγνωριζομένων δικαιωμάτων. Ωστόσο, όπως και άλλα διεθνή όργανα ελέγχου, έτσι και το ΕΔΔΑ έχει ακολουθήσει την τελεολογική ερμηνεία προκειμένου να υπογραμμίσει την ύπαρξη θετικών υποχρεώσεων των Κρατών σε σχέση προς σειρά δικαιωμάτων που προστατεύει η ΕΣΔΑ και ιδίως ως προς τα άρθρα 2 (δικαίωμα στη ζωή), 3 (απαγόρευση των βασανιστηρίων), 5 (δικαίωμα στην προσωπική ελευθερία και ασφάλεια), και 8 (δικαίωμα στην ιδιωτική και την οικογενειακή ζωή).

Σελ. 9

16 Πάντοτε με βάση την τελεολογική ερμηνευτική μέθοδο, το ΕΔΔΑ έχει επεκτείνει την προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου σε τομείς που δεν καλύπτονται ευθέως από τη Σύμβαση, όπως για παράδειγμα τα κοινωνικά δικαιώματα, τα δικαιώματα των μεταναστών, των αιτούντων άσυλο, κ.λπ. Εξάλλου, η διεύρυνση της έννοιας του «θύματος» παραβίασης και, κατ’ επέκταση, της ενεργητικής νομιμοποίησης, οδηγεί και αυτή στην αποτελεσματικότερη διεθνή προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Γενικότερα, τα όργανα της ΕΣΔΑ αγγίζουν πολλές φορές τα ακραία όρια των δυνατοτήτων που τους προσφέρει η τελεολογική ερμηνεία προκειμένου να διευρύνουν την παρεχόμενη προστασία. Στην ίδια κατεύθυνση κινείται και η μέθοδος της λεγόμενης «εξελικτικής ερμηνείας», η οποία βαίνει πέρα από το γράμμα των άρθρων 31-33 της Σύμβασης της Βιέννης για το Δίκαιο των Συνθηκών.

17 Η εξελικτική ερμηνεία (evolutive interpretation) είναι η μέθοδος εκείνη που αναδεικνύει εναργέστερα την ιδιάζουσα φύση των συμβατικών κειμένων για τα δικαιώματα του ανθρώπου, υπερκεράζοντας συγχρόνως τις μεθόδους που αναφέρει η Σύμβαση της Βιέννης για το δίκαιο των συνθηκών. Στο μέτρο που τα δικαιώματα του ανθρώπου αντικατοπτρίζουν ένα σύστημα αξιών δεν μπορούν να παραμένουν «απολιθωμένα» στο πλαίσιο της αρχικής βούλησης των συμβαλλομένων μερών και μόνον, αλλά εξελίσσονται με την πάροδο του χρόνου. Η ερμηνεία των συμβάσεων περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων δεν είναι δυνατόν να παραμένει εγκλωβισμένη στην αναζήτηση της ιστορικής βούλησης των συντακτών τους, αλλά θα πρέπει να στρέφεται στο παρόν και να αντανακλά τις σύγχρονες κοινωνικές και ιδεολογικές αντιλή-

Σελ. 10

18 Από πρώτη άποψη, η μεθοδολογική αυτή προσέγγιση θα μπορούσε να δημιουργήσει ανησυχίες. Παρατηρείται, ωστόσο, ότι ακολουθώντας την εξελικτική ερμηνεία τα όργανα ελέγχου έχουν αποφύγει ερμηνευτικές ακρότητες και ιδίως contra legem ερμηνείες. Ωστόσο, ήδη από τη δεκαετία του 1970 το ΕΔΔΑ έχει τονίσει ότι η ΕΣΔΑ είναι ένα «ζωντανό κείμενο» το οποίο θα πρέπει να ερμηνεύεται κατά τρόπο που να αντικατοπτρίζει τις σημερινές συνθήκες. Ειδικότερα, σε σχέση προς την πρακτική του μαστιγώματος με βάση δικαστική απόφαση στη Νήσο του Ανθρώπου (Isle of Man), το ΕΔΔΑ δεν δέχθηκε συρρίκνωση του άρθρου 3 της Σύμβασης με επίκληση της λεγόμενης «αποικιοκρατικής ρήτρας» του άρθρου 56 (πρώην άρθρο 63), τονίζοντας μεταξύ άλλων ότι:

19 «The Court must also recall that the Convention is a living instrument which (...) must be interpreted in the light of present-day conditions. In the case now before it, the Court cannot but be influenced by the developments and commonly accepted standards in the penal policy of the member States of the Council of Europe».

Σελ. 11

20 Στην περίφημη υπόθεση Λοϊζίδου κατά Τουρκίας, το Δικαστήριο τόνισε ότι η εξελικτική μέθοδος ερμηνείας δεν αφορά μόνο τις ουσιαστικές διατάξεις της Σύμβασης, αλλά και εκείνες που ρυθμίζουν τη λειτουργία του ελεγκτικού μηχανισμού που εγκαθιδρύει η τελευταία:

21 «That the Convention is a living instrument which must be interpreted in the light of present-day conditions is firmly rooted in the Court’s case-law (...). Such an approach, in the Court’s view, is not confined to the substantive provisions of the Convention, but also applies to those provisions (...) which govern the operation of the Convention’s enforcement machinery. It follows that these provisions cannot be interpreted solely in accordance with the intentions of their authors as expressed more than forty years ago».

22 Η απόφανση αυτή ήταν ιδιαίτερα σημαντική όχι μόνο διότι οδήγησε στην απόρριψη μιας από τις κύριες προκαταρκτικές ενστάσεις της Τουρκίας στην εν λόγω ιστορική υπόθεση, αλλά και διότι επεξέτεινε τα όρια της εξελικτικής μεθόδου ερμηνείας στο σύνολο της ΕΣΔΑ, συμπεριλαμβανομένων των θεσμικών της διατάξεων, προκειμένου να εξασφαλίσει την αποτελεσματικότερη δυνατή προστασία του προσφεύγοντος. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η τελευταία φράση του παραπάνω παραθέματος, δεδομένου ότι υποβαθμίζει ρητά τη βούληση των συντακτών και, άρα, τη σημασία των προπαρασκευαστικών εργασιών ως μέσο ερμηνείας της ΕΣΔΑ. Η μεθοδολογική αυτή προσέγγιση είναι, πλέον, βαθιά εμπεδωμένη στη νομολογία του ΕΔΔΑ.

23 Ειδικότερα, η μέθοδος της εξελικτικής ερμηνείας αποκτά ιδιαίτερη σημασία ως προς τη διεύρυνση του πεδίου εφαρμογής και, γενικότερα, του περιεχομένου των ουσιαστικών διατάξεων των συμβάσεων για τα δικαιώματα του ανθρώπου προκειμένου αυτές να συμπεριλάβουν νέους, συνεχώς αναδυόμενους, τύπους παραβιάσεων, ως αποτέλεσμα της συνακόλουθης εξέλιξης των κοινωνιών. Έτσι, όπως είναι φυσικό, η ερμηνεία των διεθνών κειμένων που μετρούν δεκαετίες ζωής εξελίσσεται με τρόπο που αν και παραμένει συμβατός με το πνεύμα τους, προσαρμόζει την παρεχόμενη προστασία στις σύγχρονες συνθήκες. Τέτοια εξελικτική ερμηνεία παρατηρείται σε τρείς, κυρίως, κατηγορίες υποθέσεων. Πρόκειται για υποθέσεις οι οποίες έχουν έντονο κοινωνικό αποτύπωμα, όπως αυτές που συνδέονται με τις έννοιες της ιδιωτικής και της οικογενειακής ζωής, για υποθέσεις που αφορούν το περιβάλλον και την κλιματική αλλαγή και, τέλος, για εκείνες που συμπλέκονται με τις επιστημονικές και τεχνολογικές εξελίξεις. Σε όλες αυτές τις κατηγορίες υποθέσεων υπάρχει πιεστική ανάγκη προσαρμογής παλαιότερων δι-

Σελ. 12

24 Ως προς την πρώτη κατηγορία υποθέσεων, το χαρακτηριστικότερο, κατά τη γνώμη μας, παράδειγμα εφαρμογής της εξελικτικής μεθόδου ερμηνείας και συνακόλουθης μεταστροφής της νομολογίας του ΕΔΔΑ εντοπίζεται στο πεδίο των δικαιωμάτων των διεμφυλικών (transsexuals) με βάση τα άρθρα 8 και 12 της ΕΣΔΑ (δικαιώματα στην ιδιωτική και οικογενειακή ζωή και τον γάμο αντίστοιχα). Ειδικότερα, στην υπόθεση Goodwin κατά Ηνωμένου Βασιλείου, το ΕΔΔΑ υπενθύμισε, κατ’ αρχήν, την προηγούμενη νομολογία του, σύμφωνα με την οποία το εναγόμενο Κράτος δεν είχε τη θετική υποχρέωση να αναγνωρίσει το νέο νομικό καθεστώς ατόμων που είχαν υποβληθεί σε εγχειρήσεις αλλαγής φύλου και, κατά συνέπεια, η άρνηση των βρετανικών αρχών να τροποποιήσουν τις εγγραφές στα ληξιαρχεία και να χορηγήσουν νέα πιστοποιητικά γέννησης στα εν λόγω άτομα –εμφανίζοντάς τα ως θηλυκού φύλου– δεν συνιστούσε παρέμβαση στο δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικής ζωής. Στη συνέχεια το ΕΔΔΑ τόνισε την ανάγκη εξελικτικής ερμηνείας της ΕΣΔΑ, υπογραμμίζοντας ότι:

25 «since the Convention is first and foremost a system for the protection of human rights, the Court must have regard to the changing conditions within the respondent State and within Contracting States generally and respond, for example, to any evolving convergence as to the standards to be achieved. (...) It is of crucial importance that the Convention is interpreted and applied in a manner which renders its rights practical and effective, not theoretical and illusory. A failure by the Court to maintain a dynamic and evolutive approach would indeed risk rendering it a bar to reform or improvement».

26 Με βάση την προσέγγιση αυτή και αφού έλαβε υπόψη την κατάσταση του προσφεύγοντος ατόμου ως διεμφυλικού (transsexual), σειρά επιστημονικών και ιατρικών δεδομένων, σχετικές νομοθετικές και νομολογιακές εξελίξεις εντός και εκτός Ευρώπης, καθώς και τις επιπτώσεις της απόφασης στο βρετανικό δίκαιο, το Δικαστήριο αναζήτησε την κατάλληλη ισορροπία μεταξύ του γενικού συμφέροντος και των δικαιωμάτων του ενδιαφερομένου. Σταθμίζοντας όλα αυτά τα στοιχεία, το ΕΔΔΑ κατέληξε στο συμπέρασμα ότι είναι εύλογο να απαιτήσει κανείς από την κοινωνία να ανεχθεί κάποιες αρνητικές επιπτώσεις, ούτως ώστε να επιτραπεί στα άτομα να ζήσουν με αξιοπρέπεια και σεβασμό, σύμφωνα με τη σεξουαλική ταυτότητα που επέλεξαν με μεγάλη προσωπική ταλαιπωρία και διαπίστωσε παραβίαση του άρθρου 8 της ΕΣΔΑ.

27 Εξίσου ενδιαφέρουσα ήταν η αιτιολογία του Δικαστηρίου ως προς το άρθρο 12 για το δικαίωμα σε γάμο. Το ΕΔΔΑ δεν περιορίστηκε στο γράμμα της διάταξης –«ο άντρας και η γυναίκα έχουν το δικαίωμα να συνάπτουν γάμο (...)»– ούτε έδωσε βαρύτητα στη βούληση των συντακτών, αλλά τόνισε τις «μείζονες κοινωνικές αλλαγές ως προς τον θεσμό του γάμου» και τις «δραματικές αλλαγές» που επέφεραν οι επιστημονικές εξελίξεις. Με βάση τα στοιχεία αυτά, το Δικαστήριο θεώρησε ότι μπορεί να παρακάμψει τα «αμιγώς βιολογικά κριτήρια» ως προς τον

Σελ. 13

28 Εξελικτική όμως ερμηνεία των συνθηκών ανθρωπίνων δικαιωμάτων απαιτεί και η εκδίκαση υποθέσεων που σχετίζονται με την προστασία του περιβάλλοντος και την κλιματική αλλαγή, δεδομένου ότι κανένα νομικά δεσμευτικό κείμενο προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου δεν περιέχει ρητά ένα αυτόνομο δικαίωμα σε υγιές περιβάλλον. Έτσι, στο πλαίσιο του συστήματος του Συμβουλίου της Ευρώπης, το ΕΔΔΑ έχει οδηγηθεί σε εξελικτική ερμηνεία σειράς άρθρων της ΕΣΔΑ, και ιδίως του άρθρου 8 για την προστασία της ιδιωτικής ζωής και της κατοικίας, προκειμένου να κρίνει τις ολοένα και περισσότερες προσφυγές που κατατίθενται ενώπιον του και αφορούν ζητήματα ρύπανσης του περιβάλλοντος, ηχορύπανσης, κλπ. Η περιβαλλοντική νομολογία του ΕΔΔΑ έχει αναπτυχθεί σε μεγάλο βαθμό με βάση την απόφαση του Δικαστηρίου στην υπόθεση Lόpez Ostra κατά Ισπανίας του 1994, όπου αποφάνθη-

Σελ. 14

29 Μια άλλη κατηγορία υποθέσεων που έχει οδηγήσει σε εξελικτική ερμηνεία είναι εκείνη που σχετίζεται με τη χρήση νέων τεχνολογιών. Ο καταιγιστικός ρυθμός με τον οποίον οι τεχνολογικές εξελίξεις επιδρούν στην ανθρώπινη ζωή και δραστηριότητα δεν θα μπορούσε να αφήσει ανεπηρέαστη την προστασία της ιδιωτικής ζωής, αφενός, και της ελευθερίας της έκφρασης, αφετέρου. Έτσι, οι προσβολές προσωπικών δεδομένων, οι τηλεφωνικές υποκλοπές και οι μαζικές παρακολουθήσεις πολιτών με τεχνολογικά μέσα αιχμής, καθώς και η εκτεταμένη χρήση του διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης (social media) έφεραν ενώπιον των δικαστηρίων ανθρωπίνων δικαιωμάτων μεγάλο όγκο υποθέσεων που απαιτούσε τον επαναπροσδιορισμό των αυτόνομων εννοιών της «ιδιωτικής ζωής», της «αλληλογραφίας», αλλά και του περιεχομένου του δικαιώματος λήψης και διάδοσης πληροφοριών. Η νομολογία του ΕΔΔΑ, το οποίο έχει ασχοληθεί επανειλημμένως με ζητήματα νέων τεχνολογιών, έχει οδηγήσει στην προσαρμογή των σχετικών δικαιωμάτων στις σημερινές ανάγκες της κοινωνίας, προκειμένου να αντιμετωπιστούν τα πιο καίρια ζητήματα της σύγχρονης ζωής. Το ίδιο ισχύει mutatis mutandis και για άλλα όργανα ελέγχου, όπως η Επιτροπή Lanzarote, η οποία ερμηνεύει δυναμικά τη Σύμβαση για την προστασία των παιδιών κατά της σεξουαλικής εκμε-

Σελ. 15

30 Καθίσταται σαφές, επομένως, ότι η εξελικτική ερμηνεία σχετικοποιεί την αρχική βούληση των συμβαλλομένων μερών. Κατά τούτο, η εν λόγω ερμηνευτική μέθοδος μπορεί να αφίσταται, ανάλογα με τις περιστάσεις, όχι μόνον από το άρθρο 32 της Σύμβασης της Βιέννης για το δίκαιο των συνθηκών, το οποίο αναφέρεται στις προπαρασκευαστικές εργασίες, αλλά και από το άρθρο 31 παρ. 4, σύμφωνα με το οποίο: «Ειδική έννοια δύναται να δοθή εις έναν όρον εάν προκύπτη ότι αυτή ήτο η πρόθεσις των συμβαλλομένων μερών». Πράγματι, είναι περίπου βέβαιο ότι οι συντάκτες της ΕΣΔΑ ούτε καν είχαν φανταστεί ότι οι όροι «άντρας» και «γυναίκα», ο όρος «οικογένεια», ο όρος «κατοικία» ή «αλληλογραφία» θα μπορούσαν να ερμηνευτούν με έναν τρόπο τόσο διαφορετικό από τις κρατούσες αντιλήψεις της δεκαετίας του 1950. Επιπλέον, εκτός από τις τρεις μεγάλες κατηγορίες υποθέσεων που ήδη αναφέρθηκαν, εξελικτική ερμηνεία και η συνακόλουθη τάση περιθωριοποίησης της αρχικής βούλησης των μερών παρατηρείται και σε άλλες αποφάσεις του ΕΔΔΑ.

31 Από την άλλη πλευρά, η εξελικτική ερμηνεία έχει τα όριά της. Η ερμηνευτική αυτή μέθοδος δεν επιτρέπει ακρότητες που θα μπορούσαν να εκληφθούν ως λευκή επιταγή στα διεθνή δικαιοδοτικά όργανα. Κάτι τέτοιο θα κινδύνευε να πλήξει την ασφάλεια δικαίου και να κλονίσει την εμπιστοσύνη των Κρατών στα διεθνή συστήματα ελέγχου. Η εν λόγω ερμηνευτική μέθοδος πρέπει να πληροί σωρευτικά, κατά την άποψή μας, τα εξής τρία κριτήρια: να μην έρχεται σε αντίθεση με το γράμμα της ερμηνευόμενης διάταξης, να είναι σύμφωνη με το αντικείμενο και τον σκοπό της συνθήκης και να αντικατοπτρίζει τις σημερινές, όχι τις μελλοντικές, συνθήκες ζωής.

Σελ. 16

32 Ειδικότερα, η εξελικτική μέθοδος δεν πρέπει να οδηγεί σε ερμηνεία contra legem. Πράγματι, το ΕΔΔΑ, παρότι έχει εφαρμόσει κατά κόρον, όπως είδαμε, την ερμηνευτική αυτή μέθοδο, έχει αποφύγει συστηματικά να υιοθετήσει ερμηνείες που θα έρχονταν σε αντίθεση με το γράμμα των σχετικών διατάξεων. Έτσι, για παράδειγμα, στην απόφαση Johnston κ.ά. κατά Ιρλανδίας το Δικαστήριο αρνήθηκε να συναγάγει δικαίωμα στο διαζύγιο ερμηνεύοντας το άρθρο 12 της ΕΣΔΑ για το δικαίωμα στον γάμο. Ομοίως, στην απόφαση Pretty κατά Ηνωμένου Βασιλείου το Δικαστήριο έκρινε ότι από το δικαίωμα στη ζωή, όπως αυτό κατοχυρώνεται στο άρθρο 2 της ΕΣΔΑ, δεν μπορεί να συναχθεί και το αντίθετό του, δηλαδή το δικαίωμα στον θάνατο. Στο πνεύμα αυτό, η απόφαση Magyar Helsinki Bizottság κατά Ουγγαρίας αποτέλεσε χαρακτηριστικό παράδειγμα praeter, αλλά όχι contra legem ερμηνείας του άρθρου 10 της ΕΣΔΑ. Ερμηνεύοντας διασταλτικά το τελευταίο, το Τμήμα Ευρείας Σύνθεσης του ΕΔΔΑ έκρινε ότι η ελευθερία λήψης ή μετάδοσης πληροφοριών ή ιδεών περιλαμβάνει το δικαίωμα να αναζητήσει κανείς τέτοιες πληροφορίες από τις αρμόδιες εθνικές αρχές. Η ερμηνεία αυτή λειτουργεί συμπληρωματικά, χωρίς να αντιβαίνει στο γράμμα της διάταξης.

33 Το δεύτερο κριτήριο που οριοθετεί τη μέθοδο της εξελικτικής ερμηνείας είναι η συμβατότητα της ερμηνείας αυτής με τον σκοπό και το αντικείμενο της συνθήκης. Πρόκειται για γενική ερμηνευτική αρχή η οποία εφαρμόζεται ανεξάρτητα από την ακολουθούμενη μέθοδο. Πράγματι, δεν νοείται ερμηνεία η οποία να αντιβαίνει στην ratio legis. Το γεγονός ότι η εξελικτική ερμηνεία σχετικοποιεί την αρχική βούληση των μερών δεν σημαίνει ότι μπορεί να υποσκάπτει το όλο συμβατικό πλαίσιο. Η όποια προσαρμογή του κειμένου μιας διεθνούς σύμβασης στις σύγχρονες συνθήκες ζωής θα πρέπει να εντάσσεται και να υπηρετεί το εν λόγω πλαίσιο. Η εξελικτική ερμηνεία διακρίνεται από την τελεολογική στο μέτρο που η τελευταία αναζητά την βούληση των μερών ενώ η πρώτη την περιθωριοποιεί. Ωστόσο, και οι δύο κατατείνουν στην ενίσχυση της raison d’être της ερμηνευόμενης σύμβασης. Είναι πράγματι χαρακτηριστικό ότι το ΕΔΔΑ αναφέρεται ρητά στο αντικείμενο και τον σκοπό της ΕΣΔΑ όταν προβαίνει σε εξελικτική ερμηνεία της τελευταίας.

34 Τέλος, η εξελικτική ερμηνεία θα πρέπει να αντικατοπτρίζει τις σύγχρονες συνθήκες ζωής, όχι τις αντιλήψεις που θα επικρατήσουν ενδεχομένως στο μέλλον. Όπως επισημάνθηκε στη διαφωνούσα γνώμη, με την οποία συντάχθηκε και ο γράφων, στην απόφαση του Τμήματος Ευρείας Σύνθεσης Χ κ.ά. κατά Αυστρίας:

35 «the point of evolutive interpretation, as conceived by the Court, is to accompany and even channel change (...); it is not to anticipate change, still less to try to impose it».

Σελ. 17

36 Τυχόν αντίθετη προσέγγιση θα ήταν ασυμβίβαστη με τον ρόλο ενός δικαστικού οργάνου, αλλά και με την αρχή της επικουρικότητας η οποία αποκτά κομβική σημασία στο πεδίο των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Άλλωστε, στο πλαίσιο της αρχής αυτής, το Δικαστήριο του Στρασβούργου έχει υιοθετήσει το δόγμα του περιθωρίου εκτίμησης, αναγνωρίζοντας στα Κράτη μια σχετική ευελιξία ως προς τα καταλληλότερα μέτρα για την ορθή εφαρμογή της Σύμβασης σε εθνικό επίπεδο. Για να αποφασίσει σχετικά με την έκταση του περιθωρίου εκτίμησης, το Δικαστήριο εξετάζει την ύπαρξη ή μη consensus με βάση την πραγματική κατάσταση που επικρατεί κάθε φορά στα λοιπά συμβαλλόμενα μέρη ως προς το επίδικο ζήτημα. Η αναζήτηση του consensus αποβλέπει ακριβώς στην καταγραφή των σύγχρονων αντιλήψεων και συνθηκών ζωής και συνιστά ιδιαιτέρως απαιτητική διαδικασία που προϋποθέτει εκτεταμένη συγκριτική έρευνα εκ μέρους του Δικαστηρίου. Έτσι, στην περίπτωση που το ΕΔΔΑ διαπιστώσει την ύπαρξη consensus μεταξύ των συμβαλλόμενων μερών, το περιθώριο εκτίμησης των Κρατών είναι περιορισμένο. Αντίθετα, εάν δεν υπάρχει consensus, το περιθώριο εκτίμησης διευρύνεται σημαντικά.

37 Η μεθοδολογία αυτή του Δικαστηρίου βρίσκεται σε αρμονία με τους ερμηνευτικούς κανόνες της Σύμβασης της Βιέννης για το Δίκαιο των συνθηκών, καθώς η τελευταία προβλέπει ρητά τη χρήση μεταγενέστερων συμφωνιών, μεταγενέστερης πρακτικής ή άλλων συναφών κανόνων

Σελ. 18

38 Προκειμένου να γίνει κατανοητή η μεθοδολογική προσέγγιση του ΕΔΔΑ, αξίζει να αναφερθεί τελείως ενδεικτικά η απόφαση Vallianatos κατά Ελλάδος όπου το Τμήμα Ευρείας Σύνθεσης κλήθηκε να κρίνει κατά πόσον ο αποκλεισμός των ομόφυλων ζευγαριών από τη δυνατότητα σύναψης συμφώνου συμβίωσης συνιστούσε ή όχι διακριτική μεταχείριση σε βάρος των τελευταίων. Για να κρίνει το εν λόγω ζήτημα, το Δικαστήριο αναζήτησε την πρακτική των Κρατών και την ύπαρξη ή μη consensus. Από τη σχετική συγκριτική έρευνα προέκυψε ότι από τα 21 συμβαλλόμενα μέρη στην ΕΣΔΑ που προέβλεπαν τότε μια «αστική ένωση» (civil union) μόνο ένα δεν την επεξέτεινε στα ομόφυλα ζευγάρια. Αυτό σήμαινε δύο πράγματα: πρώτον, ότι δεν υπήρχε συναίνεση ως προς τον ίδιο τον θεσμό της «αστικής ένωσης». Κατά συνέπεια, τα κράτη είχαν ευρύ περιθώριο εκτίμησης σχετικά με την αναγνώριση ή μη του θεσμού αυτού στην εθνική έννομη τάξη. Ωστόσο, από τη στιγμή που ένα κράτος αποφάσιζε να προβλέψει τέτοια «αστική ένωση» στο εσωτερικό του δίκαιο - όπως έκανε η Ελλάδα, στο παράδειγμά μας - τότε υπήρχε συναίνεση ότι ο εν λόγω θεσμός θα έπρεπε να αφορά και ομόφυλα ζευγάρια. Με βάση το πόρισμα αυτό, το Δικαστήριο διαπίστωσε με ευρεία πλειοψηφία παραβίαση του άρθρου 14 (απαγόρευση των διακρίσεων) σε συνδυασμό με το άρθρο 8 της ΕΣΔΑ (δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικής ζωής).

39 Αντίστοιχη μεθοδολογία ακολουθήθηκε και στην υπόθεση Μugemangango κατά Βελγίου που αφορούσε τον έλεγχο τυχόν παρατυπιών κατά την εκλογική διαδικασία. Tο Τμήμα Ευρείας Σύνθεσης, μετά από συγκριτική ανάλυση προκειμένου να διακριβωθεί εάν προβλέπεται στις έννομες τάξεις των συμβαλλόμενων μερών στη ΕΣΔΑ δικαστικός έλεγχος για τέτοιες παρατυπίες διαπίστωσε ότι από τα 38 συμβαλλόμενα μέρη που εξετάστηκαν, τα 32 προβλέπουν αυτή τη μορφή ελέγχου, αλλά τα λοιπά όχι. Κάτω από τις συνθήκες αυτές, το Δικαστήριο υπογράμμισε την ανάγκη πρόβλεψης επαρκών εγγυήσεων για δίκαιη, αντικειμενική και αιτιολογημένη απόφαση κατά τη μετεκλογική φάση. Ωστόσο, απέφυγε να αποφανθεί ότι η παροχή δικαστικής προστασίας αποτελεί νομική υποχρέωση των κρατών βάσει του άρθρου 3 του Πρώτου Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ για τη διενέργεια ελεύθερων εκλογών. Με άλλα λόγια, το Δικαστήριο αποτύπωσε τη σύγχρονη πρακτική και τις σημερινές αντιλήψεις, χωρίς να επιχειρήσει να επιβάλει μια προωθημένη ερμηνεία που δεν αντικατοπτρίζει, όμως, τη γενικευμένη πρακτική των συμβαλλομένων μερών.

40 Υπό τις προϋποθέσεις αυτές, η εξελικτική μέθοδος ερμηνείας συνιστά, κατά την άποψή μας, ένα πολύτιμο εργαλείο για τον εμπλουτισμό των ουσιαστικών διατάξεων της ΕΣΔΑ και την προσαρμογή της στις σύγχρονες αντιλήψεις. Εξίσου σημαντικές είναι, όμως, και οι εξελίξεις που παρατηρούνται από το 1950 έως σήμερα ως προς το θεσμικό πλαίσιο που εγκαθιδρύει η Σύμβαση και συγκεκριμένα ως προς τον μηχανισμό ελέγχου και τις σχετικές δικονομικές διατάξεις.

Σελ. 19

41 Το αρχικό κείμενο της Σύμβασης υιοθέτησε ένα μάλλον πολύπλοκο σύστημα ελέγχου με αρκετές αδυναμίες. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου δεν ήταν παρά ένα οιονεί-δικαιοδοτικό όργανο που εξέδιδε απλές «γνώμες» (opinions), καθαρά διαπιστωτικού χαρακτήρα, χωρίς δεσμευτική ισχύ. Επιπλέον, η εν λόγω Επιτροπή τελούσε υπό την «κηδεμονία» της Επιτροπής Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης. Πράγματι, το κατ’ εξοχήν πολιτικό αυτό όργανο είχε και δικαιοδοτικές αρμοδιότητες με βάση το άρθρο 32 του αρχικού κειμένου της Σύμβασης, αποφαινόμενο κατά τρόπο δεσμευτικό ως προς τον μεγάλο όγκο των προσφυγών, δηλαδή ως προς όλες εκείνες που δεν παραπέμπονταν στο Δικαστήριο. Η τύχη των τριών πρώτων προσφυγών της Κύπρου κατά της Τουρκίας αρκεί για να καταδείξει τον ολέθριο ρόλο αυτής της προφανούς σύγχυσης εξουσιών. Εξάλλου, το ΕΔΔΑ δεν είχε μόνιμο χαρακτήρα, αλλά συνιστούσε ένα μάλλον «πολυτελές» όργανο που επιλαμβανόταν μικρού αριθμού προσφυγών.

42 Είναι γεγονός, ότι η ΕΣΔΑ υπήρξε το πρώτο διεθνές συμβατικό κείμενο που αναγνώρισε τον θεσμό της ατομικής προσφυγής. Κατά τούτο, η Σύμβαση ήταν πρωτοποριακή για την εποχή της. Ωστόσο, το δικαίωμα αυτό τελούσε υπό την αίρεση της αποδοχής του από τα Κράτη μέρη με σχετική μονομερή δήλωση, η οποία μπορούσε να έχει συγκεκριμένη διάρκεια και – θεωρητικά τουλάχιστον – να μην ανανεωθεί. Είναι χαρακτηριστικό ότι η Ελλάδα, μετά την περιπέτεια της στρατιωτικής δικτατορίας και την εκ νέου δέσμευσή της από τη Σύμβαση, το 1974, αναγνώρισε το δικαίωμα της ατομικής προσφυγής μόλις το 1985 με σχετική δήλωση του τότε Υπουργού Δικαιοσύνης, Καθηγητή Γ.-Α. Μαγκάκη. Όπως είναι γνωστό, η πρώτη καταδικαστική απόφαση για την Ελλάδα εκδόθηκε από το ΕΔΔΑ το 1991 στην υπόθεση Φίλης. Έως τότε, η ΕΣΔΑ ήταν περίπου άγνωστη στην Ελλάδα. Αντιλαμβάνεται κανείς, επομένως, το γεγονός ότι η προαναφερθείσα πρόβλεψη περί μονομερούς δήλωσης συνιστούσε σοβαρό ανασταλτικό παράγοντα στην αποτελεσματική εφαρμογή της Σύμβασης.

43 Ας σημειωθεί, εξάλλου, ότι αντίστοιχη δήλωση ήταν απαραίτητη για την αρμοδιότητα του Δικαστηρίου να εξετάζει ατομικές προσφυγές. Επιπλέον, στο Δικαστήριο μπορούσαν να απευθυνθούν μόνον η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και τα ενδιαφερόμενα Κράτη, με τη διαδικασία και υπό τις προϋποθέσεις των άρθρων 44 και επόμενα του αρχικού κειμένου της ΕΣΔΑ. Τα ίδια τα «θύματα» παραβίασης δεν είχαν την ιδιότητα του διαδίκου ενώπιον του ΕΔΔΑ. Στην περίπτωση κατά την οποία η υπόθεσή του έφθανε να εκδικαστεί από το ΕΔΔΑ, ο προσφεύγων δεν είχε locus standi επί ίσοις όροις προς το Κράτος και μπορούσε να ακουστεί μόνον εάν το επέτρεπε ο Πρόεδρος του Δικαστηρίου. Με άλλα λόγια, οι συντάκτες της ΕΣΔΑ είχαν προβλέψει μια σειρά από ασφαλιστικές δικλείδες που πρόδιδαν τη διστακτικότητά τους ως προς τον θεσμό της ατομικής προσφυγής και υπέβαλαν το σύνολο της διαδικασίας ενώπιον των οργάνων της Σύμβασης σε διάφορες μορφές κρατικού ελέγχου.

Σελ. 20

44 Ωστόσο, παρά τις όποιες αδυναμίες του, το θεσμικό αυτό πλαίσιο ανέπτυξε ισχυρότατη δυναμική και στις αρχές της δεκαετίας του 1990 το δικαίωμα ατομικής προσφυγής είχε γίνει πλέον αποδεκτό από το σύνολο των συμβαλλομένων Κρατών στην ΕΣΔΑ, αποτελώντας το επιστέγασμα του ευρωπαϊκού συστήματος προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Επιπλέον, η επικύρωση της Σύμβασης, συνοδευόμενη από τη μονομερή δήλωση αναγνώρισης του εν λόγω δικαιώματος, συνιστούσε σημαντικό όρο για την εισδοχή νέων Κρατών μελών στο Συμβούλιο της Ευρώπης κατά την περίοδο της εντυπωσιακής και ταχείας διεύρυνσης του Οργανισμού. Με άλλα λόγια, το δικαίωμα ατομικής προσφυγής γενικεύθηκε και ενισχύθηκε de facto πριν καν καταργηθούν de jure όλοι οι παραπάνω περιορισμοί και προϋποθέσεις με το 11ο Πρωτόκολλο στην ΕΣΔΑ.

45 Είναι γεγονός ότι η σημαντικότερη μεταβολή στο παραπάνω θεσμικό πλαίσιο επήλθε με το 11ο Πρωτόκολλο. Το Πρωτόκολλο αυτό κατήργησε την Ευρωπαϊκή Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, καθώς και τον δικαιοδοτικό ρόλο της Επιτροπής Υπουργών, αναβάθμισε δραστικά τον ρόλο του ΕΔΔΑ και κατέστησε την ατομική προσφυγή πραγματικό δικονομικό δικαίωμα απαλλαγμένο από κάθε αίρεση ή άλλο όρο. Ο ρόλος του ατόμου στην όλη διαδικασία ενώπιον του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου απέκτησε νέα διάσταση, στο μέτρο που η αρχή της ισοπλίας με το εναγόμενο Κράτος αποτελεί πλέον κεκτημένο.

46 Παράλληλα με τις σημαντικές αυτές τροποποιήσεις εξελίσσεται και η πρακτική της Επιτροπής Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης ως προς την επίβλεψη της συμμόρφωσης των Κρατών προς τις αποφάσεις του ΕΔΔΑ. Ο εποπτικός αυτός ρόλος της Επιτροπής προσιδιάζει προς τη φύση του εν λόγω οργάνου δεδομένου ότι έχει πολιτικό/διπλωματικό χαρακτήρα. Όταν η Επιτροπή Υπουργών ασκούσε και δικαιοδοτικά καθήκοντα με βάση το άρθρο 32 του αρχικού κειμένου της ΕΣΔΑ, επέβλεπε συγχρόνως τη συμμόρφωση προς τις (λίγες) αποφάσεις του «παλαιού» Δικαστηρίου, καθώς επίσης την εκτέλεση των δικών της αποφάσεων. Με άλλα λόγια, το ίδιο όργανο λειτουργούσε υπό δύο μορφές: τη δικαιοδοτική και την πολιτική/διπλωματική.

47 Μετά την κατάργηση της δικαιοδοτικής της λειτουργίας, η Επιτροπή Υπουργών επικεντρώθηκε στην επίβλεψη της εκτέλεσης των αποφάσεων του ΕΔΔΑ εμπλουτίζοντας δραστικά τη σχετική πρακτική της. Πράγματι, ενώ στο παρελθόν η εν λόγω Επιτροπή απέδιδε ιδιαίτερη έμφαση στην εκτέλεση του διατακτικού των αποφάσεων επί της ουσίας και ειδικότερα στην καταβολή των ποσών της δίκαιης ικανοποίησης, στην πιο πρόσφατη πρακτική της απαιτεί από τα Κράτη τη λήψη και άλλων μέτρων για την ουσιαστική συμμόρφωση προς το γράμμα και το πνεύμα των σχετικών αποφάσεων. Συγκεκριμένα, εφόσον το κρίνει απαραίτητο, η Επιτροπή Υπουργών ζητά την υιοθέτηση ατομικών μέτρων, δηλαδή μέτρων που αφορούν τον προσφεύγοντα και κατατείνουν στην αποτελεσματικότερη ικανοποίησή του, πέραν της καταβολής του ποσού της δίκαιης ικανοποίησης, με βάση την αρχή της restitutio in integrum. Ακόμη σημαντικότερη είναι η επιμονή της Επιτροπής Υπουργών ως προς την υιοθέτηση γενικών μέτρων, δηλαδή νομοθετικών τροποποιήσεων, αλλαγών στη διοικητική πρακτική ή νομολογιακών μεταστροφών.