Υπέπεσε πρόσφατα στην αντίληψή μου ένα δημοσίευμα της Καθημερινής, το οποίο αξιολογούσε ένα διετές πιλοτικό πρόγραμμα χορήγησης εγγυημένου εισοδήματος, που ξεκίνησε στη Φινλανδία τον Ιανουάριο του 2017, στο πλαίσιο του οποίου παρασχέθηκε σε 2.000 ανέργους ηλικίας 25-58 ετών ένα επίδομα 560 € μηνιαίως άνευ προϋποθέσεων, ακόμα και αν έβρισκαν δουλειά.

Παρόμοια προγράμματα, με αφορμή τις πρωτοφανείς τεχνολογικές και οικονομικές αναταράξεις που φέρνει η 4η βιομηχανική επανάσταση, διεξάγονται στο Οντάριο του Καναδά, τη Βαρκελώνη της Ισπανίας, το Λιβόρνο της Ιταλίας και την Ουτρέχτη της Ολλανδίας, ενώ συζητούνται προς εφαρμογή στη Σκωτία και την Ινδία.

Οι πρωτοβουλίες και συζητήσεις για τη δημιουργία του καθολικού βασικού εισοδήματος έχουν ιστορικές ρίζες ήδη από τον 16ο αιώνα με την «Ουτοπία» του Τόμας Μουρ και τα τέλη του 18ου αιώνα όπως διατυπώθηκε από τον Τόμας Πέιν. Σύμφωνα με τη σύγχρονη -θεωρητική- εκδοχή του, το πλεόνασμα υπερπλούτου που θα δημιουργηθεί από τον έλεγχο των μηχανών και των ρομπότ από λίγους δισεκατομμυριούχους μπορούν να το χρησιμοποιήσουν τα κράτη για να επιδοτήσουν όλους τους ανθρώπους με έναν βασικό μισθό, που θα καλύπτει τα βασικές τους ανάγκες. Πέραν της κοινωνικής ισορροπίας που δημιουργεί ένα τέτοιο μοντέλο θα προστατεύσει -σε θεωρητικό επίπεδο πάντοτε- τους φτωχούς από την περιθωριοποίηση και τους πλούσιους από την οργή των επαναστατημένων μη προνομιούχων.

Το φινλανδικό πείραμα ωστόσο -η επίσημη αξιολόγηση του οποίου θα δημοσιευτεί το 2020-, έβγαλε κάποια πολύ ενδιαφέροντα πρώτα συμπεράσματα, τα οποία προκαλούν τα θεμέλια του επικρατούντος φιλελεύθερου οικονομικού μοντέλου. Ενώ ο οργανισμός κοινωνικής ασφάλισης της Φινλανδίας, Kela, δήλωνε πως το πείραμα αποσκοπούσε στο να περιορίσει τη φτώχεια και την ανεργία, αυτό απέτυχε στον βασικό του σκοπό. Η συμβολή του προγράμματος στη μείωση της ανεργίας ήταν μηδαμινή, αφού οι συμμετέχοντες ούτε βελτίωσαν αλλά ούτε και χειροτέρεψαν τη θέση τους στην αγορά εργασίας. Παρά ταύτα, η παράπλευρη ωφέλεια του πειράματος ήταν ότι η ασφάλεια του εγγυημένου εισοδήματος συνετέλεσε στο να έχουν «λιγότερο άγχος, περισσότερη συγκέντρωση της σκέψης τους και λιγότερα προβλήματα υγείας». Κάτι που από μόνο του δεν είναι λίγο, ασχέτως αν δεν ήταν βασικός στόχος του προγράμματος.

Με άλλα λόγια, οι 2.000 τυχαία επιλεγμένοι Φινλανδοί πολίτες, παρότι δεν θα έχαναν το δικαίωμα να λαμβάνουν το εγγυημένο ποσό των 560 €, είτε δεν θέλησαν είτε δεν μπόρεσαν να βελτιώσουν την οικονομική και κοινωνική τους θέση αναζητώντας και βρίσκοντας μια εργασία που θα τους εξασφάλιζε καλύτερη ποιότητα ζωής από αυτή που μπορεί να εξασφαλίσουν 560 € μηνιαίως σε μια χώρα σαν τη Φινλανδία:

Εάν δεν μπόρεσαν, τότε η φτώχεια και τα κοινωνικά και οικονομικά αδιέξοδα που θα επέλθουν από τυχόν μελλοντική απώλεια εκατομμυρίων θέσεων εργασίας, ιδίως αυτές που είναι πρώτες στη λίστα απωλειών της τεχνητής νοημοσύνης (οδηγοί, εργάτες, ταμίες, χαμηλόμισθοι υπάλληλοι κ.ά.), θα είναι τεράστια.

Εάν δεν θέλησαν να αναζητήσουν εργασία, τότε τα πράγματα αλλάζουν, καθιστώντας ιδιαίτερο επίκαιρο το γνωστό ανέκδοτο με τον ερασιτέχνη ψαρά, ο ποίος ψάρευε με τη βαρκούλα του ατενίζοντας ευχαριστημένος το πέλαγος· περνώντας από κοντά του ένας περαστικός ψαράς, αφού διαπίστωσε πόσο καλή ψα-
ριά είχε πιάσει τον ρωτά:

«Φίλε, αφού είσαι τόσο καλός ψαράς, γιατί δεν αγοράζεις μερικά καλάμια επιπλέον και κανένα παραγάδι να πιάσεις περισσότερα ψάρια;»
«Και τι να τα κάνω τα περισσότερα ψάρια;», αποκρίνεται ο ψαράς.
«Θα φας όσα θέλεις και τα υπόλοιπα θα τα πουλήσεις στην αγορά να βγάλεις κάποια χρήματα για να αγοράσεις περισσότερα σύνεργα και ίσως μεγαλύτερη βάρκα»
«Και τι να την κάνω τη μεγαλύτερη βάρκα;», ρώτησε με απορία ο ψαράς.
«Με μια μεγαλύτερη βάρκα θα μπορούσες να πάρεις 1-2 βοηθούς για να πιάνετε και να πουλάτε περισσότερα ψάρια κερδίζοντας, έτσι, περισσότερα χρήματα», του απαντάει ο περαστικός.
«Και τι θα κάνω με τα περισσότερα χρήματα;»
«Με αυτά θα μπορούσες να αγοράσεις περισσότερες και πιο μεγάλες αλιευτικές βάρκες, να απασχολείς πολλούς υπαλλήλους, να ψαρεύεις σε πιο βαθιές θάλασσες και να γίνεις σιγά σιγά ένας πολύ επιτυχημένος εφοπλιστής»
«Και τι θα καταφέρω, αν γίνω ένας πολύ επιτυχημένος εφοπλιστής;»
«Μα, αν γίνεις ένας τόσο επιτυχημένος εφοπλιστής, θα έχεις τόσα πολλά λεφτά που θα κάθεσαι...»
«Γιατί, τώρα τι κάνω;», απαντάει αφοπλιστικά ο ψαράς.

Άραγε, μήπως ταυτόχρονα με τις τεκτονικές ανατροπές που φέρνει η τεχνολογία εισερχόμαστε σε μια νέα εποχή, αν όχι της ανατροπής του βασικού πυρήνα της φιλελεύθερης οικονομίας, ίσως της μερικής αναθεώρησης του ότι το κέρδος είναι η κινητήρια δύναμη της εργασίας και της «παραπάνω προσπάθειας» ή αλλιώς, κατά τον Μαρξ, το «ζωογόνο πυρ της παραγωγής»; Αν είναι έτσι, οδεύουμε ολοταχώς προς ένα νέο κοινωνικό και οικονομικό μοντέλο.

Αντώνης Καρατζάς, LLB, MBA
adonik@nb.org