Η ΕΚΤΕΛΕΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ ΤΟΥ ΕΔΔΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Ι.
Η συμμόρφωση προς τις αποφάσεις του ΕΔΔΑ:
συνολική θεώρηση

Η εφαρμογή των αποφάσεων του ΕΔΔΑ

Ευάγγελος Βενιζέλος

π. Αντιπρόεδρος της Κυβέρνησης και Υπουργός Εξωτερικών,
π. Εισηγητής της Κοινοβουλευτικής Συνέλευσης του Συμβουλίου της Ευρώπης
για την εκτέλεση των αποφάσεων του ΕΔΔΑ, Καθηγητής, Νομική Σχολή ΑΠΘ

Η συμμόρφωση στις αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (στο εξής «ΕΔΔΑ» ή «Δικαστήριο») ανατίθεται σε ένα κατεξοχήν πολιτικό όργανο, όπως είναι η Επιτροπή Υπουργών. Πρόκειται για ένα μηχανισμό αμοιβαίας εποπτείας μεταξύ των κρατών μερών της Σύμβασης. Βέβαια, δεν είναι καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι οι αποφάσεις πρέπει να λαμβάνονται στην Επιτροπή Υπουργών, στην οποία επί χρόνια μάς εκπροσωπούσε ο Καθηγητής Στ. Περράκης ως μόνιμος αντιπρόσωπος, με αυξημένη πλειοψηφία 2/3. Άρα, πρέπει να διαμορφώνονται συσχετισμοί και, μάλιστα, αρκετά δύσκολοι και φιλόδοξοι. Βέβαια, μετά το Πρωτόκολλο υπ’ αριθμόν 14 εμπλέκεται στην εκτέλεση και το ίδιο το Δικαστήριο, το οποίο πλέον εκδίδει και αποφάσεις με τις οποίες υποδεικνύει το σχέδιο συμμόρφωσης εξαρχής. Άρα, υπάρχει ένα είδος επιτάχυνσης και ένα είδος ενεργότερης συμμετοχής του Δικαστηρίου στη διαδικασία αυτή πριν κινηθούν οι μηχανισμοί του άρθρου 46 παρ. 4.

I. Η προστιθέμενη αξία του Συμβουλίου της Ευρώπης και ο ρόλος της Κοινοβουλευτικής Συνέλευσης

Στο σύστημα αυτό, όμως, υπάρχει ένα όργανο το οποίο δεν καταγράφεται στο άρθρο 46, το οποίο παίζει πολύ σημαντικό ρόλο, που είναι η Κοινοβουλευτική Συνέλευση του Συμβουλίου της Ευρώπης. Η προστιθέμενη αξία του Συμβουλίου της Ευρώπης ως περιφερειακού Οργανισμού προκύπτει από πολλά και διάφορα στοιχεία. Είναι θεματοφύλακας των ευρωπαϊκών αξιών, του Κράτους Δικαίου και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Επίσης είναι ένας Οργανισμός που στεγάζει μέλη και μη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, χώρες της ευρωπαϊκής ηπείρου με διαφορετικές ιστορικές διαδρομές, διαφορετικές παραδόσεις και διαφορετικό επίπεδο ευαισθησίας για τα θέματα της δημοκρατίας, του Κράτους Δικαίου και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Αλλά το μεγάλο πλεονέκτημα, βέβαια, του Συμβουλίου της Ευρώπης είναι η ύπαρξη της Σύμβασης, η ύπαρξη του Δικαστηρίου και η ύπαρξη της ατομικής πρωτίστως προσφυγής, παρότι και η διακρατική μπορεί να αποκτήσει άλλη δυναμική στο μέλλον.

Το δεύτερο στοιχείο που προσδίδει μία προστιθέμενη αξία είναι η ιδιορρυθμία της Κοινοβουλευτικής Συνέλευσης. Η Κοινοβουλευτική Συνέλευση έχει υψηλό βαθμό ανεξαρτησίας σε σχέση με τις κυβερνήσεις. Δεν είναι μία Συνέλευση Κοινοβουλευτικής Διπλωματίας, αναπτύσσεται ένας αρκετά αυξημένος βαθμός ανεξαρτησίας αντιλήψεων, όχι τόσο των εθνικών κοινοβουλευτικών αντιπροσωπειών, όσο ατομικά των μελών της Συνέλευσης και, κυρίως, των πολιτικών ομάδων της Κοινοβουλευτικής Συνέλευσης που συγκροτούνται και επικαθορίζουν τις διαδικασίες της.

Η Συνέλευση λοιπόν είναι όχι μόνο ένα forum κοινοβουλευτικό, αλλά και ένα forum της κοινωνίας των πολιτών. Τα μεγάλα θέματα που αφορούν τις εκκρεμότητες σε σχέση με την εκτέλεση των αποφάσεων του ΕΔΔΑ τίθενται πάρα πολύ συχνά στη Συνέλευση, στα περιθώρια των συνόδων της, με εκδηλώσεις, με μορφές ακτιβισμού θεσμικού, υψηλού επιπέδου, οι οποίες ασκούν επιρροή, εμμέσως, στα αρμόδια όργανα, δηλαδή και στην Επιτροπή Υπουργών, αλλά και στο Δικαστήριο. Για την υπόθεση Mammadov δεν υπήρξε Σύνοδος της Κοινοβουλευτικής Συνέλευσης όλα αυτά τα χρόνια που να μην έχουμε σωρεία εκδηλώσεων. Αλλά και για ελληνικού ενδιαφέροντος υποθέσεις –όπως για τη Σαρία ή για τη Μανωλάδα– έχουμε συχνά τέτοιου είδους εκδηλώσεις στο περιθώριο της Κοινοβουλευτικής Συνέλευσης.

Η Επιτροπή Νομικών Υποθέσεων και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων της Συνέλευσης, στην οποία λειτουργεί και η Υποεπιτροπή για την εκτέλεση των αποφάσεων του ΕΔΔΑ, είναι ένα forum το οποίο ασκεί σημαντικές αρμοδιότητες, διότι διά του εισηγητού για την εκτέλεση των αποφάσεων, ο οποίος έχει την εποπτεία όλων όσων συμβαίνουν στις 47 χώρες μέλη – αυτό το ρόλο είχα παίξει για ένα χρονικό διάστημα – καταρτίζει και καταθέτει εισηγήσεις, δηλαδή εκθέσεις αξιολόγησης, για τα κράτη μέλη, και ιδίως για όσα έχουν υψηλό αριθμό εκκρεμών υποθέσεων. Είναι οι βασικοί «πελάτες» της Επιτροπής Νομικών Υποθέσεων και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων της Κοινοβουλευτικής Συνέλευσης που οργανώνει ακροάσεις, οι οποίες είναι κάτι διαφορετικό από τις συζητήσεις που γίνονται στην Επιτροπή Υπουργών μεταξύ των μονίμων αντιπροσώπων των κρατών μελών, δηλαδή μεταξύ των αναπληρωτών των Υπουργών Εξωτερικών, που στην πραγματικότητα είναι οι διαπιστευμένοι Πρέσβεις στο Συμβούλιο της Ευρώπης.

Αυτή η διαδικασία της κατάρτισης των ανά χώρα εκθέσεων και, τελικά, της ενιαίας μεγάλης έκθεσης του εισηγητή για την εκτέλεση των αποφάσεων, η οποία συζητείται και ψηφίζεται με συστάσεις, οι οποίες απευθύνονται στην Επιτροπή Υπουργών, αλλά ουσιαστικά στα κράτη μέλη, είναι μία πολύ μεγάλη

θεσμική πίεση, η οποία ασκείται. Είναι σημαντικό το ότι οργανώνονται ακροάσεις των επικεφαλής των Εθνικών Κοινοβουλευτικών Αντιπροσωπειών, οι οποίοι καλούνται σε δημόσια συνεδρίαση να παρουσιάσουν τις απόψεις της χώρας τους και να εξηγήσουν, γιατί υπάρχουν εκκρεμότητες στη συμμόρφωση με συγκεκριμένες αποφάσεις, οι οποίες απασχολούν την Επιτροπή Υπουργών. Πολύ συχνά, δε, οι επικεφαλής των Εθνικών Κοινοβουλευτικών Αντιπροσωπειών συνοδεύονται από εκπροσώπους της κυβέρνησης, από εκπροσώπους οργάνων, όπως είναι το Νομικό Συμβούλιο του Κράτους σε εμάς, ή το Υπουργείο Δικαιοσύνης της αντίστοιχης χώρας. Άρα, η πίεση δεν ασκείται θεσμικά, κυρίως μέσω του τυπικού ελέγχου που ασκεί η Κοινοβουλευτική Συνέλευση στην Επιτροπή Υπουργών, μέσω δηλαδή της ακρόασης, στην οποία υπόκειται ο εκάστοτε Προεδρεύων της Επιτροπής Υπουργών κατά την περιοδική εξαμηνιαία Προεδρεία της Επιτροπής Υπουργών, αλλά μέσω του τρόπου αυτού.

Άρα, η σημασία όλης αυτής της διαδικασίας είναι κρίσιμη και πολιτικά και θεσμικά, αλλά και στο πεδίο της κοινωνίας των πολιτών, που δεν πρέπει καθόλου να το παραβλέπουμε στα ζητήματα αυτά, διότι ίσως είναι ο πρωταγωνιστικός παράγοντας στη διαμόρφωση των αντιλήψεων.

Τώρα, μέσω της λειτουργίας της Κοινοβουλευτικής Συνέλευσης, των αποφάσεων και των συστάσεών της, διαμορφώθηκαν και οι μηχανισμοί στα κοινοβούλια των κρατών μερών για την παρακολούθηση της συμμόρφωσης. Άρα, υπό την πίεση της Κοινοβουλευτικής Συνέλευσης και εμείς στην Ελλάδα – αλλά αυτό έγινε, λίγο-πολύ, σε όλες τις χώρες – συγκροτήσαμε με τροποποίηση του Κανονισμού της Βουλής την Ειδική Μόνιμη Επιτροπή Παρακολούθησης των Αποφάσεων του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, που είναι από μόνο του ένα πολύ σημαντικό βήμα.

Την ίδια εποχή βέβαια, το 2016, με το νόμο 4443/2016 συγκροτείται και ο Εθνικός Μηχανισμός Εποπτείας στο Υπουργείο Δικαιοσύνης, που είναι διοικητικο-πολιτικού χαρακτήρα όργανο, ενώ ανατέθηκε στον Συνήγορο του Πολίτη η πρόσθετη αρμοδιότητα να λειτουργεί ως Εθνικός Μηχανισμός Διερεύνησης Περιστατικών Αυθαιρεσίας, για να ανταποκριθούμε, κατά ένα μέρος τουλάχιστον, στις υποχρεώσεις που υπήρχαν.

ΙΙ. Ο κρίσιμος ρόλος των εθνικών ανώτατων δικαστηρίων

Για τη συμμόρφωση σε εθνικό επίπεδο καθοριστικός είναι ο ρόλος εκείνου του οργάνου που προκαλεί την υπόθεση ενώπιον του ΕΔΔΑ. Λαμβανομένου, λοιπόν, υπόψη ότι πρέπει να εξαντληθούν τα εθνικά ένδικα μέσα, συνήθως να ανώτατο δικαστήριο είναι αυτό που θα ερμηνεύσει και θα εφαρμόσει έτσι την εθνική νομοθεσία, ενδεχομένως υπό το φως του Δικαίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης - στην προκειμένη περίπτωση το ΔΕΕ απαντώντας σε τυχόν προδικαστικά

ερωτήματα σχετικά με το δίκαιο της ΕΕ λειτουργεί ως εθνικός δικαστής του κράτους μέλους της ΕΣΔΑ, αντιστρέφονται οι ρόλοι – ώστε να προκαλείται ζήτημα πιθανής παραβίασης. Εφόσον λοιπόν ένα εθνικό ανώτατο δικαστήριο είναι αυτό που προκαλεί την παραβίαση της ΕΣΔΑ, αυτό είναι που πρέπει και να συμβάλει καθοριστικά στη συμμόρφωση του κράτους μέρους προς την απόφαση του ΕΔΔΑ.

ΙΙΙ. Η επανάληψη της δίκης ως συμμόρφωση σε απόφαση του ΕΔΔΑ - Η ΣτΕ (Β´τμ. επταμ.) 1992/2016

Βεβαίως, αυτό αφορά πρωτίστως τα ατομικά μέτρα συμμόρφωσης, διότι ο νομοθέτης είναι αυτός που θα προβλέψει τα γενικά μέτρα συμμόρφωσης. Άρα, χρειάζονται, πολύ συχνά, νομοθετικού χαρακτήρα πρωτοβουλίες, ενίοτε και αναθεωρητικού χαρακτήρα σε σχέση με το εθνικό Σύνταγμα. Νομοθετικού χαρακτήρα πρωτοβουλία απαιτείται και για να διασφαλιστεί το λεγόμενο reopening, η επανεκκίνηση, η επανάληψη εκείνης της δικαστικής διαδικασίας που οδήγησε στην έκδοση της κρίσιμης, παραβατικής, απόφασης του Εθνικού Ανωτάτου Δικαστηρίου. Είδαμε και στην εκδήλωση του Κύκλου Ιδεών πώς έχει βελτιωθεί τώρα με το νέο Κώδικα Ποινικής Δικονομίας η σχετική διατύπωση, ώστε να μην υπάρχει πια καμία αμφιβολία ότι υπάρχει αυτό το reopening. Αναφέρομαι στο άρθρο 525 του νέου Κώδικα Ποινικής Δικονομίας, όπου προστέθηκε πλέον η κρίσιμη φράση ότι «δεν απαιτείται η διαπιστωθείσα από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου δικονομική παραβίαση να επηρέασε αρνητικά την κρίση του ποινικού δικαστηρίου».

Άρα, έχουμε μία νομοθετική τομή σε σχέση με μία προγενέστερη αμφισβήτηση και μία συζήτηση, αλλά εξακολουθούμε να έχουμε τις εκκρεμότητες των πολιτικών δικών, μετά τις γνωστές αποφάσεις του Δικαστηρίου του Στρασβούργου και για τα σωματεία της Θράκης, εν μέρει και για τη Σαρία, αν και εκεί ο νομοθέτης έχει κάνει πολύ σημαντικά βήματα και είναι έναν «πόντο» πριν την οριστική λύση του θέματος αυτού.

Προβλήματα υπάρχουν όμως και στο πεδίο της διοικητικής δικονομίας. Αναφέρομαι στην 1992/2016 του Β’ Τμήματος του Συμβουλίου της Επικρατείας, της επταμελούς συνθέσεως, η οποία για τον μελετητή των αντιστοίχων προβλημάτων του ρωσικού συστήματος, που θέτει υπό τον έλεγχο του Ρωσικού Συνταγματικού Δικαστηρίου τις αποφάσεις του ΕΔΔΑ, είναι απολύτως συγκρίσιμη. Δηλαδή, κατά τον ίδιο τρόπο που ελέγχει και αποδέχεται σε μεγάλο βαθμό το Ρωσικό Συνταγματικό Δικαστήριο τμήματα του διατακτικού ή των

σκέψεων με προσόντα διατακτικού του ΕΔΔΑ, με τον ίδιο τρόπο λέει και το Συμβούλιο Επικρατείας να κινηθούμε, άλλο εάν στη συγκεκριμένη περίπτωση κρίθηκε ότι η απόφαση του ΕΔΔΑ ανταποκρινόταν στα κριτήρια. Αναφέρομαι στη μείζονα σκέψη και στο τι μπορεί αυτό να σημαίνει για το μέλλον, αλλά φαντάζομαι ότι το ζήτημα κάποια στιγμή θα απασχολήσει την Ολομέλεια του Δικαστηρίου.

IV. Η τυπολογία των κρατών μερών της ΕΣΔΑ ως προς τη διάθεση συμμόρφωσης προς τις αποφάσεις του ΕΔΔΑ

Υπάρχει μία τυπολογία κρατών μερών της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου κρίσιμη για το βαθμό συμμόρφωσης στις αποφάσεις του ΕΔΔΑ. Όταν συνυπάρχουν κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης με κράτη, τα οποία έχουν άλλα ανακλαστικά, άλλη παράδοση, άλλη νοοτροπία, υπάρχει ένας υφέρπων διχασμός. Φυσικά, μπορεί να υπάρχουν και κράτη μέρη, τα οποία έχουν υψηλή ευαισθησία για τη διεθνή προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όπως είναι η Ελβετία ή η Νορβηγία. Άρα, πιέζεται ένθεν κακείθεν το σώμα των 27 κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το Συμβούλιο της Ευρώπης έχει μία προδιάθεση να είναι αυστηρό ελέγχοντας την Ευρωπαϊκή Ένωση ως τέτοια. Τη θέτει πολιτικά, στο επίπεδο της Κοινοβουλευτικής Συνέλευσης, πολύ συχνά στο στόχαστρό του και απευθύνει συστάσεις στην Ευρωπαϊκή Ένωση, παρότι η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν είναι μέρος της Σύμβασης, ούτε μέλος του Συμβουλίου της Ευρώπης γενικότερα, αλλά έχει πολλές αξιώσεις από αυτήν.

V. Από τα ευρωπαϊκά συντάγματα στις ευρωπαϊκές αξίες και ο μέσω αυτών έλεγχος των εθνικών συνταγμάτων

Τώρα έρχομαι στο σενάριο τι θα συμβεί εάν ένα κράτος μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης αποθαρρημένο από τον τρόπο με τον οποίο εφαρμόζεται ή μάλλον δεν εφαρμόζεται το άρθρο 7 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση, δηλαδή η προστασία των αξιών, κατά άλλου κράτους μέλους που παραβιάζει τις αξίες αυτές, υποβάλει μία διακρατική προσφυγή, όπως είχε γίνει με τις Σκανδιναβικές χώρες και την Ελλάδα επί δικτατορίας. Είναι ένα σενάριο, το οποίο δεν έχει εφαρμοστεί επειδή, προφανώς, δεν θέλουν τα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης να θέσουν υπό τον έλεγχο των άλλων κρατών μερών, που δεν είναι μέλη της Ένωσης, δηλαδή υπό τον έλεγχο της Ρωσίας, του Αζερμπαϊτζάν και ούτω καθεξής, την ευαισθησία επί των ευρωπαϊκών αξιών, των αξιών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που έχει προέλθει μέσα από μία, ας το πούμε, αλληλομεταβίβαση ευαισθησιών, διότι είναι τα Εθνικά Συντάγματα, τα οποία παράγουν τον ευρωπαϊκό συνταγματισμό. Ο ευρωπαϊκός συνταγματισμός καταγράφεται στο Σώμα της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση και στο Χάρτη

Θεμελιωδών Δικαιωμάτων, πρωτίστως μέσω των κοινών συνταγματικών παραδόσεων και της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, ως «οι αξίες της ΕΕ». Ο ευρωπαϊκός συνταγματισμός θέτει στη συνέχεια, δια του άρθρου 7 της ΣΕΕ, υπό έλεγχο τα Συντάγματα των κρατών μελών, ακόμη και όταν αυτά επικαλούνται ζητήματα εθνικής ταυτότητας, εν προκειμένω εθνικής συνταγματικής ταυτότητας. Όλες όμως οι παραβιάσεις, οι οποίες γίνονται από τα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης εις βάρος της ευρωπαϊκής αντίληψης για το κράτος δικαίου και τη δημοκρατία, γίνονται στο όνομα μίας δήθεν εθνικής συνταγματικής ταυτότητας. Αυτός είναι ο πυρήνας του επιχειρήματος της Ουγγαρίας, της Πολωνίας, αλλά και άλλων χωρών μελών. Για παράδειγμα, οι δολοφονίες δημοσιογράφων στη Μάλτα ή στη Σλοβακία, που απασχόλησαν το Συμβούλιο της Ευρώπης, έχουν συντελεσθεί επί του εδάφους της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όχι εκτός αυτής.

VI. Τυπολογία των λόγων αντίστασης των κρατών μερών στη συμμόρφωση προς τις αποφάσεις του ΕΔΔΑ

Υπάρχει, λοιπόν, μία διαστρωμάτωση των κρατών μερών της Σύμβασης – δεν θα επεκταθώ περισσότερο, γιατί νομίζω ότι είναι αυτονόητο το ζήτημα – και υπάρχει και μία διαστρωμάτωση των λόγων αντίστασης. Διότι, πράγματι, μπορεί η αντίσταση να οφείλεται σε λόγους προφανώς πολιτικούς – πολιτικό κόστος, ζητήματα μειονοτικά και άλλα εθνικής ενότητας, συνοχής του κοινωνικού σχηματισμού – αλλά μπορεί η αντίσταση να οφείλεται και σε λόγους δογματικούς, δηλαδή στην αντίληψη που υπάρχει για τη σχέση μεταξύ εθνικής και διεθνούς έννομης τάξης, δηλαδή στην κλασική σύγκρουση μεταξύ μονιστικής και δυαδικής αντίληψης. Στη δυαδική αντίληψη δεν προσχωρεί μόνον η Ρωσία, προσχωρεί και το Ηνωμένο Βασίλειο, το οποίο έφυγε τώρα από την Ευρωπαϊκή Ένωση – θα δούμε τους όρους στις 31 Δεκεμβρίου του 2020, γιατί ακόμη δεν έχουμε δει τίποτα– αλλά, βεβαίως, είναι εκφραστής μίας απολύτως δυαδικής αντίληψης, όλα ισχύουν εκεί επί τη βάσει ενός εθνικού νόμου, πανομοιότυπου μεν κατά περιεχόμενο, αλλά πάντως εθνικού νόμου, του Human Rights Act.

Στο άλλο άκρο μπορείς να βρεις χώρες, όπως είναι η Κύπρος ή η Βόρεια Μακεδονία, που έχουν εκ του Συντάγματός τους μονιστική αντίληψη. Κάπου στη μέση είμαστε εμείς με αυτόν τον ήπιο δυισμό που τον διαμορφώνουμε προς μία μονιστική κατεύθυνση μέσω της σύμφωνης προς την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και το δίκαιο της ΕΕ ερμηνείας του Συντάγματος.

VII. Γενικά μέτρα συμμόρφωσης προς τις αποφάσεις του ΕΔΔΑ με νομοθετική ή και αναθεωρητική πρωτοβουλία

Στα γενικά μέτρα συμμόρφωσης εκτός από το νομοθέτη πολύ συχνά μετέχει και ο συντακτικός νομοθέτης, ο αναθεωρητικός νομοθέτης (βλ. αναθεώρηση 2001 και 2019). Έχουμε τροποποιήσει το άρθρο 95 για την εκτέλεση των αποφάσεων των δικαστηρίων με βάση παλαιότερη νομολογία, υπόθεση Hornsby κ.ο.κ. Έχουμε αναθεωρήσει τη διάταξη για τους αντιρρησίες συνείδησης, τη διάταξη για το ασυμβίβαστο των βουλευτών, τώρα τη διάταξη για τη βουλευτική ασυλία, παρότι η πρακτική είχε μεταβληθεί ριζικά τα τελευταία χρόνια. Ακόμη θα έλεγα και η διάταξη για την ψήφο των εκτός επικρατείας πολιτών είναι, εν μέρει, μία «συμμόρφωση» όχι στην απορριπτική απόφαση του μεγάλου τμήματος, αλλά στην ανάμνηση της θετικής απόφασης του τμήματος στην υπόθεση, που είχε προκαλέσει ο ίδιος ο Χ. Γιακουμόπουλος (Σιταρόπουλος-Γιακουμόπουλος κατά Ελλάδος) σχετικά με το θέμα. Άρα, νομίζω ότι έχουμε φθάσει σε ένα σημείο το οποίο είναι πολύ υψηλό.

Η Ελλάδα δεν έχει λόγο να εμφανίζει αντιστάσεις και καθυστερήσεις στη συμμόρφωση προς τις αποφάσεις του ΕΔΔΑ. Αντιλαμβάνομαι τα προβλήματα μίας χώρας, όπως η Βοσνία που κινδυνεύει να διαλυθεί, επειδή της ζητά το Δικαστήριο και το Συμβούλιο της Ευρώπης να συμμορφωθεί, γιατί πρέπει οι μη ανήκοντες, κατά δήλωσή τους, σε κάποια από τις ομάδες που υφίστανται, να πάνε στη μικρότερη ομάδα –κάπου εκεί είναι η διαπραγμάτευση– δηλαδή στην κροατική ομάδα, η οποία, βεβαίως, δεν το δέχεται αυτό, γιατί θεωρεί ότι αλλοιώνεται ο συσχετισμός και ο ρόλος της. Αυτό είναι, πράγματι, ένα πολύ δύσκολο πρόβλημα αναγόμενο στη διεθνοποίηση του Συντάγματος, γιατί εδώ έχουμε ένα νέου τύπου «προτεκτοράτο» με Σύνταγμα, το οποίο έχει επιβληθεί διεθνώς. Δε θα μνημονεύσω εδώ την κυπριακή και ιαπωνική εμπειρία σχετικά με τη διεθνοποίηση του Συντάγματος.

Πρόσφατες εξελίξεις στην εκτέλεση αποφάσεων
του ΕΔΔΑ: παραπομπή για μη συμμόρφωση

Χρήστος Γιακουμόπουλος

Γενικός Διευθυντής, Διεύθυνση Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων
και Κράτους Δικαίου, Συμβούλιο της Ευρώπης

Όπως είναι γνωστό, η εποπτεία της εκτέλεσης των αποφάσεων του ΕΔΔΑ έχει ανατεθεί από την ίδια την ΕΣΔΑ στην Επιτροπή Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης (ΕΥ). Η ΕΥ "κλείνει" την εποπτεία εκτέλεσης όταν διαπιστώνει ότι όλα τα μέτρα που απαιτούνται έχουν ληφθεί, ότι έχει δηλαδή καταβληθεί η "δίκαιη ικανοποίηση" που επεδίκασε το ΕΔΔΑ, ότι οι συνέπειες της παραβίασης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων του προσφεύγοντα έχουν αρθεί (ατομικά μέτρα), και ότι το ενδιαφερόμενο Κράτος έχει προβεί στις απαραίτητες ενέργειες ώστε να αποφευχθεί παρόμοια παραβίαση στο μέλλον (γενικά μέτρα).

Ας σημειωθεί ότι το σύστημα εκτέλεσης των αποφάσεων του ΕΔΔΑ λειτουργεί καλά: Το 2018 η ΕΥ "έκλεισε" την εποπτεία εκτέλεσης 2.048 αποφάσεων, από τις οποίες 212 χαρακτηρίζονταν ως leading cases, αποφάσεις δηλαδή που ήγειραν νέα ζητήματα. Ο αριθμός των αποφάσεων, των οποίων η εκτέλεση εκκρεμεί και εξετάζεται από την ΕΥ πέρασε από 11.100 το 2012 σε 5.200 το 2019. Από το 2016 και μετά η ΕΥ "κλείνει" περισσότερες από 2000 αποφάσεις κατ’ έτος.

Ωστόσο οι πρόσφατες εξελίξεις στο χώρο της εκτέλεσης των αποφάσεων του ΕΔΔΑ δεν σχετίζονται με τον αριθμό των υποθέσεων που "έκλεισαν", αλλά με μια υπόθεση άρνησης εκτέλεσης παρά την υποχρέωση συμμόρφωσης που επιβάλλει η ΕΣΔΑ στο άρθρο 46 παρ. 1. 

Το άρθρο 46 παρ. 4 της ΕΣΔΑ επιτρέπει στην ΕΥ να παραπέμψει ενώπιον του ΕΔΔΑ το ζήτημα του αν ένα συμβαλλόμενο Κράτος δεν έχει εκπληρώσει την υποχρέωσή του, όταν αυτή κρίνει ότι το εν λόγω Κράτος αρνείται να εκτελέσει μια απόφαση που το αφορά. Σύμφωνα με την παράγραφο 5 του ίδιου άρθρου, αν το ΕΔΔΑ διαπιστώσει παραβίαση της υποχρέωσης, αναπέμπει την υπόθεση στην ΕΥ προκειμένου να εξετάσει τα μέτρα που ενδείκνυνται. Αν δεν διαπιστώσει παραβίαση, αναπέμπει πάλι στην ΕΥ η οποία πλέον "κλείνει" την εποπτεία της εκτέλεσης της απόφασης αυτής.

Η ειδική αυτή διαδικασία (recours en manquement, infringment proceedings) που θεσμοθετήθηκε με το 14ο Πρωτόκολλο της ΕΣΔΑ θεωρήθηκε περισσότερο ως "απειλή", που θα ήταν καλύτερο να μην εφαρμοστεί στην πράξη. Άλλωστε, παρόλο που το σύστημα εκτέλεσης συναντά συχνά περιπτώσεις καθυστερημένης

συμμόρφωσης ή μερικής συμμόρφωσης προς την απόφαση του ΕΔΔΑ, περίπτωση σαφούς άρνησης εκτέλεσης δεν είχε ακόμα προκύψει. Οι δυσκολίες εκτέλεσης που παρουσιάζονται ενώπιον της ΕΥ αναφέρονται συνήθως σε τεχνικής φύσεως δυσχέρειες, όπως για παράδειγμα μια σημαντική νομοθετική μεταρρύθμιση που απαιτεί ιδιαίτερη τεχνογνωσία και συντονισμό πολλών παραγόντων σε εθνικό επίπεδο. Σε μερικές περιπτώσεις, οι δυσχέρειες οφείλονται στο πολιτικό κόστος των αναγκαίων αλλαγών, όπως π.χ. συμβαίνει με αποφάσεις που αφορούν σε δικαιώματα μειονοτήτων ή που αγγίζουν ορισμένες παραδοσιακές κοινωνικές παραδοχές. Έντονες δυσχέρειες προκύπτουν επίσης στις αποφάσεις που θίγουν την αμυντική πολιτική ή την πολιτική ασφάλειας μιας χώρας (συνήθως αποφάσεις του ΕΔΔΑ σε διακρατικές προσφυγές ή συναφείς ατομικές προσφυγές που σχετίζονται με de facto καθεστώτα). Σε καμιά πάντως από τις περιπτώσεις αυτές δεν προέκυπτε σαφής άρνηση εκτέλεσης των αποφάσεων του ΕΔΔΑ που να καθιστά δυνατή ή ίσως και αναγκαία την επίκληση και χρήση της διαδικασίας του άρθρου 46 παρ. 4 ΕΣΔΑ.

Αφορμή για την πρώτη εφαρμογή της διάταξης αυτής απετέλεσε η απόφαση Ilgar Mammadov κατά Αζερμπαϊτζάν, όπου το ΕΔΔΑ έκρινε ότι ο προσφεύγων, γνωστός πολιτικός αντίπαλος του καθεστώτος, προφυλακίστηκε καταχρηστικά, χωρίς στοιχεία που να μπορούν να δικαιολογήσουν την ποινική του δίωξη, με αποκλειστικό στόχο την πολιτική του εξουδετέρωση (παραβιάσεις των άρθρων 5 παρ. 3 και 18 της ΕΣΔΑ). Παρόλο που ο προσφεύγων καταδικάστηκε στη συνέχεια σε φυλάκιση από τα εθνικά ποινικά δικαστήρια, η ΕΥ απαίτησε την αποφυλάκισή του ως ατομικό μέτρο εκτέλεσης. Η ΕΥ στηρίχθηκε στην κρίση του ΕΔΔΑ ότι τα κατά του προσφεύγοντα στοιχεία δεν δικαιολογούσαν καν την ποινική του δίωξη, πόσο μάλλον την καταδίκη και φυλάκισή του. Αντίθετα, το Αζερμπαϊτζάν αμφισβήτησε την ανάγκη αποφυλάκισης του προσφεύγοντα Mammadov. Ισχυρίστηκε ότι η απόφαση του ΕΔΔΑ αφορούσε στην προσωρινή κράτηση του προσφεύγοντα που είχε πλέον πάψει με την οριστική καταδίκη του σε ποινή φυλάκισης. Η αποφυλάκιση που απαιτούσε συνεπώς η ΕΥ δεν είχε πια σχέση με την προσωρινή κράτηση για την οποία και μόνο είχε διαπιστωθεί παραβίαση από το ΕΔΔΑ.

Η διένεξη σχετικά με το μέτρο της αποφυλάκισης έγινε έτσι αφενός άρνηση εκτέλεσης και ταυτόχρονα νομικό ζήτημα που μπορούσε να κριθεί από το ΕΔΔΑ, μέσω της διαδικασίας του άρθρου 46 παρ. 4.

Έτσι, στην υπόθεση Ilgar Mammadov κατά Αζερμπαϊτζάν χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από την ΕΥ η δυνατότητα παραπομπής ενός Κράτους μέλους του Συμβουλίου της Ευρώπης στο ΕΔΔΑ για άρνηση εκτέλεσης μιας απόφασης.

Η εφαρμογή της διαδικασίας του άρθρου 46 παρ. 4 έθεσε μια σειρά τεχνικών ερωτημάτων, που ανάγονται στην εξαιρετική ιδιαιτερότητα της ΕΥ ως διαδίκου ενώπιον του ΕΔΔΑ:

• πώς (κατ’ αίτηση τίνος) κινείται η διαδικασία;

• με τι πλειοψηφία αποφασίζεται;

• ποιος συντάσσει και πώς υιοθετείται το έγγραφο παραπομπής στο ΕΔΔΑ και τα άλλα δικόγραφα;

• πώς αγορεύει η ΕΥ ενώπιον του ΕΔΔΑ;

Ας σημειωθεί ότι το νομικό αντικείμενο της διαδικασίας του 46 παρ. 4 δεν είναι πλέον η παραβίαση των δικαιωμάτων του προσφεύγοντα, αλλά η παραβίαση των υποχρεώσεων ενός συμβαλλόμενου κράτους έναντι των άλλων συμβαλλομένων κρατών. Η διαφορά που φέρεται ενώπιον του ΕΔΔΑ είναι συνεπώς πρωτίστως κλασική διαφορά διεθνούς δικαίου και μόνο κατ’ αντανάκλαση σχετίζεται με τον σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων του προσφεύγοντα. Ο τελευταίος άλλωστε συμμετέχει μεν στη δίκη, αλλά δεν είναι ο κύριος διάδικος.

Το ΕΔΔΑ δικαίωσε τελικά την ΕΥ με απόφαση της 29ης Μαΐου 2019. Η υπόθεση επανήλθε στην ΕΥ, ο προσφεύγων αποφυλακίστηκε και πρόσφατα, με απόφαση του Ανωτάτου Δικαστηρίου του Αζερμπαϊτζάν αθωώθηκε και έπαψε η εις βάρος του ποινική δίωξη. 

Θα μπορούσαμε να συζητήσουμε το κατά πόσον μια τόσο δύσκολη και χρονοβόρα διαδικασία προασπίζει τελικά επαρκώς τα δικαιώματα του προσφεύγοντα. Το ζήτημα θα τεθεί σίγουρα στην επόμενη χρήση της διαδικασίας αυτής.

Αυτό που πρέπει να συγκρατήσουμε ήδη τώρα από την κίνηση της ΕΥ είναι η υπέρβαση των πολιτικών και διπλωματικών επιφυλάξεων που αναμφισβήτητα υπάρχουν σε κάθε κίνηση που μπορεί να χαρακτηριστεί ως μη φιλική προς ένα Κράτος μέλος του Οργανισμού. Ο μηχανισμός της υπέρβασης κινήθηκε επιτυχώς κι ο δρόμος για μια νέα χρήση της διαδικασίας είναι πλέον ανοιχτός.

Η εξέλιξη αυτή μπορεί να συσχετισθεί άλλωστε και με αντίστοιχες διαδικασίες που κίνησε στην ίδια περίπου χρονική περίοδο η Ευρωπαϊκή Επιτροπή κατά Κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ο συνδυασμός τους σηματοδοτεί

και φανερώνει την πολιτική βούληση των Κρατών - αλλά και των θεσμών της Ευρωπαϊκής συνεργασίας και ολοκλήρωσης - να αποτρέψουν τάσεις απομάκρυνσης από το κεντρικό και συμφωνημένο μοντέλο, είτε αυτές στηρίζονται σε δικαιικές ιδιαιτερότητες είτε βασίζονται σε εθνικές, πολιτικές ή κοινωνικές ευαισθησίες.

Σελ. 15

ΙΙ.Ο μηχανισμός εκτέλεσης
των αποφάσεων του ΕΔΔΑ και η Ελλάδα

Ο μηχανισμός εκτέλεσης των αποφάσεων του ΕΔΔΑ
και η Ελλάδα: Λειτουργία και προκλήσεις

Ιωάννης-Κωνσταντίνος Χαλκιάς

Πρόεδρος του Νομικού Συμβουλίου του Κράτους

Ι. Εισαγωγή

Η ΕΣΔΑ είναι η μόνη διεθνής συμφωνία για τα ανθρώπινα δικαιώματα που παρέχει υψηλό βαθμό προστασίας, δεδομένου ότι 850.000.000 άτομα που διαμένουν στα 47 κράτη μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης, μπορούν να προσφύγουν στο ΕΔΔΑ, παραπονούμενοι για παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων τους. Με βάση την αρχή της επικουρικότητας που διέπει τη Σύμβαση, η πρωταρχική ευθύνη για τη διασφάλιση των δικαιωμάτων και των ελευθεριών που κατοχυρώνονται σε αυτήν ανήκει στο Κράτος. Το Κράτος ήταν και παραμένει ο πρωταγωνιστής στην πρωτογενή εφαρμογή της Σύμβασης, αλλά και ο βασικός εκτελεστής των αποφάσεων του Στρασβούργου. Τα όργανα της Σύμβασης επεμβαίνουν μόνον επικουρικά όταν η δράση των κρατών μελών αποδεικνύεται ανεπαρκής.

ΙΙ. Η εκτέλεση των αποφάσεων του ΕΔΔΑ και η επιτήρηση

Η υποχρέωση των 47 συμβαλλόμενων κρατών να συμμορφώνονται με τις αποφάσεις του Δικαστηρίου, στις οποίες ήταν διάδικοι, απορρέει από το άρθρο 46 της ΕΣΔΑ. Η ίδια η ΕΣΔΑ μάλιστα, καθιερώνει ένα μοναδικό παγκοσμίως, πρωτότυπο και ιδιαίτερα ενδιαφέρον, τριμερές ελεγκτικό σύστημα εποπτείας της εκτέλεσης των αποφάσεων αυτών.

Δηλαδή: Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου – Συμβαλλόμενα Κράτη – Συμβούλιο Υπουργών. Με το σύστημα αυτό, το κάθε κράτος ελέγχει και ελέγχεται, με αποτέλεσμα να διασφαλίζεται σε σημαντικό βαθμό η εκτέλεση των αποφάσεων του Δικαστηρίου, οι οποίες διαφορετικά θα παρέμεναν ευχολόγιο. Έτσι, ικανοποιείται το δικαίωμα της δίκαιης δίκης και της αποτελεσματικής δικαστικής προστασίας που εγγυάται το άρθρο 6 παρ.1 της ΕΣΔΑ και αποφεύγεται η συσσώρευση επαναληπτικών παρόμοιων προσφυγών.

Η συμμόρφωση, ως διαδικασία, ενεργείται από το κράτος, στη διακριτική ευχέρεια του οποίου ανήκει και η επιλογή των ενδεικνυόμενων μέτρων. Η αποτελεσματικότητα όμως και η επάρκεια των μέτρων αυτών, κρίνεται από το εκτελεστικό όργανο του Συμβουλίου της Ευρώπης, την Επιτροπή Μονίμων Αντιπροσώπων, η οποία επιτηρεί τη συμμόρφωση και συνεδριάζει κάθε Μάρτιο, Ιούνιο, Σεπτέμβρη και Δεκέμβρη.

Μερικά στοιχεία: Στο ΕΔΔΑ εκκρεμούν σήμερα 735 προσφυγές κατά της Ελλάδας. Στην τριετία 2017-2019 έπαυσε η επιτήρηση σε 311 υποθέσεις οι οποίες και μπήκαν στο αρχείο. Σήμερα έχουμε 186 συνολικά ανεκτέλεστες αποφάσεις του ΕΔΔΑ. Από αυτές σε ενισχυμένη επιτήρηση έχουν υπαχθεί 72 υποθέσεις, σε απλή επιτήρηση 105 υποθέσεις, ενώ υπάρχουν 9 ακόμη νέες ανένταχτες υποθέσεις.

Α) Στην ενισχυμένη επιτήρηση εντάσσονται υποθέσεις που δείχνουν συστημικό πρόβλημα, είναι περίπλοκες και θίγουν τον σκληρό πυρήνα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των οποίων, η πορεία λήψης μέτρων εκτέλεσης, εξετάζεται πιο στενά από την Επιτροπή Υπουργών. Στην περίπτωση της Ελλάδας, παραμένουν σε ενισχυμένη επιτήρηση 6 ομάδες ελληνικών υποθέσεων και συνολικά 72 υποθέσεις. Οι 6 αυτές ομάδες υποθέσεων είναι:

• για τις συνθήκες κράτησης σε σωφρονιστικά καταστήματα και αστυνομικά κρατητήρια (Νησιώτης),

• για βασανιστήρια και απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση από κρατικά όργανα και μη αποτελεσματική διερεύνηση των περιστατικών (Mακαρατζής),

• για τις διαδικασίες χορήγησης ασύλου και τις συνθήκες διαβίωσης μεταναστών και προσφύγων σε Κέντρα Υποδοχής και Ταυτοποίησης, με ιδιαίτερη έμφαση στα ευάλωτα άτομα και στους ασυνόδευτους ανήλικους (προσφυγικό - μεταναστευτικό MSS),

• για την εμπορία, διακίνηση και εκμετάλλευση ανθρώπων και συγκεκριμένα εργατών γης (Chowdury - Φράουλες Μανωλάδας). Σε αυτή την υπόθεση, ευτυχώς ο Αντ/λέας του ΑΠ, κ. Βουρλιώτης, άσκησε αναίρεση υπέρ του νόμου που έγινε ομόφωνα δεκτή με την απόφαση της Ολομέλειας του ΑΠ, με αριθμό 2/2019.

• για την παραβίαση του δικαιώματος του συνεταιρίζεσθαι λόγω της άρνησης εγγραφής ή της ανάκλησης της άδειας λειτουργίας σωματείων της μουσουλμανικής μειονότητας στη Θράκη (Μπεκίρ Ουστά - Τουρκική Ένωση Ξάνθης 1927), καθώς και ενός υπό ίδρυση Σωματείου Στέγης Μακεδονικού Πολιτισμού,

• για τη μη συμμόρφωση σε δικαστικές αποφάσεις (Μπέκα-Κουλοχέρη).

Β) Στην απλή επιτήρηση εντάσσονται υποθέσεις όπου το πρόβλημα για το οποίο διαπιστώθηκε παραβίαση της ΕΣΔΑ, δεν κρίθηκε τόσο σοβαρό. Παραμένουν σε απλή επιτήρηση ως προς την εκτέλεση 105 ελληνικές υποθέσεις και υπάρχουν 9 ακόμη νέες υποθέσεις. Οι βασικές ομάδες αφορούν στην παραβίαση του δικαιώματος σε δίκαιη δίκη, στην παραβίαση της ελευθερίας έκφρασης, του τεκμηρίου αθωότητας ή της αρχής ne bis in idem, παραβιάσεις του δικαιώματος στην ιδιοκτησία, κ.λπ.

ΙΙΙ. Ο ρόλος του Νομικού Συμβουλίου του Κράτους στη διαδικασία της εκτέλεσης των αποφάσεων του ΕΔΔΑ

Το ΝΣΚ έχει κεντρικό ρόλο στο όλο σύστημα προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τόσο κατά την εκδίκαση της υπόθεσης ενώπιον του ΕΔΔΑ, όσο και κατά το στάδιο εκτέλεσης και συμμόρφωσης προς τις καταδικαστικές αποφάσεις. Ο Πρόεδρος του ΝΣΚ είναι ο Agent, δηλαδή ο εκπρόσωπος της Κυβέρνησης στο Δικαστήριο και τα μέλη του ΝΣΚ υπερασπίζονται την Ελλάδα στο ΕΔΔΑ. Όταν οι επικαλούμενες παραβιάσεις έχουν αποτελέσει αντικείμενο προηγούμενης πάγιας νομολογίας ή όταν η καταδίκη μας θεωρείται βέβαιη, προτείνουμε στον προσφεύγοντα τη συμβιβαστική επίλυση της διαφοράς, με τη σύναψη φιλικού διακανονισμού και την καταβολή ενός ποσού. Αν δεν γίνει δεκτή η πρότασή μας, ακολουθεί μονομερής δήλωση της Ελλάδας που αναγνωρίζει την παραβίαση και προτείνει ένα ποσό δίκαιης ικανοποίησης, λίγο μικρότερο από αυτό που προτάθηκε για φιλικό διακανονισμό. Αν δεν λυθεί έτσι η διαφορά, τα μέλη μας παρουσιάζουν στο Δικαστήριο τη νομοθεσία μας, τη νομολογία των εθνικών δικαστηρίων και τα επιχειρήματά μας, προκειμένου να αποδείξουμε και να πείσουμε ότι οι αποφάσεις των δικαστηρίων είναι σύμφωνες και συμβατές με την ΕΣΔΑ και εναρμονισμένες με τη νομολογία του ΕΔΔΑ.

Τα καταφέρνουμε καλά; Στην τριετία 2017-2018-2019 εκδόθηκαν 307 αποφάσεις του ΕΔΔΑ και από αυτές οι 93, δηλ. το 31% ήταν καταδικαστικές, 157 προσφυγές διαγράφηκαν από το πινάκιο λόγω φιλικού διακανονισμού ή μονομερούς δήλωσης και 57 απορρίφθηκαν.

Στις περιπτώσεις που θα εκδοθεί απόφαση του ΕΔΔΑ που θα αναγνωρίζει ότι παραβιάστηκε η ΕΣΔΑ, ο Agent αποκτά πιο σύνθετο ρόλο: Γίνεται και ο εκπρόσωπος του ΕΔΔΑ στη χώρα. Καταβάλλει κάθε προσπάθεια για την εκτέλεση της απόφασης. Γίνεται δηλαδή ένας … Ιανός … με την καλή έννοια.

Τώρα τι γίνεται μόλις μας κοινοποιηθεί μια καταδικαστική απόφαση του ΕΔΔΑ; Η απόφαση μεταφράζεται, αναρτάται στην ιστοσελίδα μας και κοινοποιείται σε όλες τις αρμόδιες υπηρεσίες και σε όλα τα Δικαστήρια. Στόχος είναι η ενημέρωση όλων των ενδιαφερομένων για να αποφευχθούν παρόμοιες παραβιάσεις στο μέλλον και να ληφθούν από τους αρμόδιους φορείς τα ενδεικνυόμενα μέτρα εκτέλεσης, ατομικά και γενικά.

Τα ατομικά μέτρα εκτέλεσης αφορούν στον προσφεύγοντα. Στόχο έχουν να θεραπευτούν οι συνέπειες της παραβίασης της ΕΣΔΑ και να βρεθεί ο προσφεύγων στην κατάσταση που θα ήταν, εάν δεν είχε μεσολαβήσει η παραβίαση. Όπου αυτό δεν είναι εφικτό, το ΕΔΔΑ του επιδικάζει δίκαιη ικανοποίηση για την ηθική του βλάβη και αποζημίωση για τυχόν υλική του ζημία. Ατομικά μέτρα είναι επίσης η πλήρης εκτέλεση της εθνικής δικαστικής απόφασης ή η επανάληψη της δίκης στο πλαίσιο της οποίας διαπιστώθηκε η παραβίαση της ΕΣΔΑ.

Το ΝΣΚ φροντίζει και για την πληρωμή των ποσών που επιδικάζονται στους προσφεύγοντες. Δυσκολίες ανακύπτουν και στο στάδιο αυτό. Άλλοι στερούνται νομιμοποιητικών εγγράφων, άλλοι δεν έχουν ΑΦΜ, άλλοι δεν έχουν τραπεζικό λογαριασμό, άλλοι έχουν μεταβεί σε άλλη χώρα ή επέστρεψαν στην πατρίδα τους ή εξαφανίστηκαν…

Το δυσκολότερο όμως μέρος της συμμόρφωσης αφορά στη λήψη των γενικών μέτρων συμμόρφωσης, αφού αυτά απαιτούν πολιτικές πρωτοβουλίες, κατάλληλες πολιτικές και κοινωνικοοικονομικές συνθήκες, αλλαγές στη νομοθεσία, στη διοικητική πρακτική, αλλά και στη νομολογία των ανωτάτων δικαστηρίων της χώρας. Άρα, διαδικασία σύνθετη, περίπλοκη και χρονοβόρα.

Το ΝΣΚ μέσα σε 6 μήνες από την τελεσιδικία της απόφασης του Δικαστηρίου, διαβιβάζει στην Επιτροπή Υπουργών ένα «Σχέδιο Δράσης» για τα ατομικά και γενικά μέτρα που σκοπεύει να λάβει η Ελλάδα, προκειμένου να συμμορφωθεί με αυτήν. Η μη συμμόρφωση ή η μη υλοποίηση του Σχεδίου Δράσης έχει ως συνέπεια την έκδοση ενός επικριτικού Ενδιάμεσου Ψηφίσματος από την Επιτροπή Υπουργών. Ακόμα μπορεί να παραπεμφθεί το κράτος ξανά στο ΕΔΔΑ με το άρθρο 46 παρ. 4. Όταν η χώρα έχει πλέον λάβει μέτρα, το ΝΣΚ συντάσσει και διαβιβάζει στην Επιτροπή Υπουργών μία «Έκθεση Δράσης» και ζητάει τον τερματισμό της επιτήρησης που υλοποιείται με την έκδοση ενός Τελικού Ψηφίσματος, από την Επιτροπή Υπουργών, οπότε η υπόθεση αρχειοθετείται. Τηρουμένων των αναλογιών, το ΝΣΚ ανταποκρίνεται, κατά την άποψή μου, αποτελεσματικά στον σύνθετο ρόλο που του έχει ανατεθεί στο σύστημα προστασίας

των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τηρώντας τον νόμο, αλλά επιδεικνύοντας, ταυτόχρονα την απαραίτητη νομική ευελιξία.

IV. Παραδείγματα συμμόρφωσης σε αποφάσεις του ΕΔΔΑ

Η υποχρέωση της Ελλάδας να συμμορφώνεται προς τις αποφάσεις του ΕΔΔΑ που απορρέει από το άρθρο 46 ΕΣΔΑ, διάταξη αυξημένης τυπικής ισχύος (άρθ. 28 παρ. 1 Σ), και από την ενσωμάτωση της ΕΣΔΑ στη Συνθήκη της Λισσαβόνας δεσμεύει όλες τις εθνικές αρχές (εκτελεστικές, νομοθετικές, δικαστικές). Τα τελευταία χρόνια, τόσο η νομοθετική, όσο και η εκτελεστική, αλλά και η δικαστική εξουσία, έχουν προχωρήσει σε πλήθος πρωτοβουλιών σε συμμόρφωση προς τις αποφάσεις του ΕΔΔΑ.

Η Νομοθετική εξουσία: έγιναν 4 αλλαγές στο Σύνταγμά μας. Στην αναθεώρηση του 2001, λόγω της απόφασης Hornsby τροποποιήθηκε το άρθρο 95 Σ και θεσπίστηκε η υποχρέωση της Διοίκησης να συμμορφώνεται προς τις δικαστικές αποφάσεις. Ακολούθησε η έκδοση του ν. 3068/2002, όπου θεσπίστηκε η δυνατότητα αναγκαστικής εκτέλεσης κατά της ιδιωτικής περιουσίας του Δημοσίου. Επίσης, εξαιτίας της απόφασης Θλιμμένος, προστέθηκε ερμηνευτική δήλωση στο άρθρο 4 Σ για να δοθεί η δυνατότητα εναλλακτικής θητείας στους αντιρρησίες συνείδησης.

Λόγω της απόφασης Τσίρλης και Κουλουμπάς, τροποποιήθηκε η διάταξη του άρθρου 93 παρ. 3 Σ, επειδή η καταδικαστική απόφαση του ΑΠ δεν έλαβε υπόψη πάγια νομολογία ότι οι μάρτυρες του Ιεχωβά είναι πιστοί γνωστής θρησκείας.

Στην αναθεώρηση του 2008, λόγω της απόφασης Λυκουρέζου τροποποιήθηκε το άρθρο 57 Σ και καταργήθηκε το απόλυτο ασυμβίβαστο της βουλευτικής ιδιότητας και τέλος στην αναθεώρηση του 2019 τροποποιήθηκε το άρθρο 62 Σ για το ακαταδίωκτο των βουλευτών, λόγω των αποφάσεων Cordova κατά Ιταλίας, Τσαλκιτζής κατά Ελλάδας και Συγγελίδης κατά Ελλάδας.

Ενδεικτικά αναφέρω επίσης ότι: τροποποιήθηκαν διατάξεις του ΚΔιοικΔικ, του ΚΠολΔ και του ΑΚ για να δοθεί η δυνατότητα επανάληψης της δίκης ενώπιον διοικητικών και ποινικών δικαστηρίων και στις υποθέσεις εκούσιας δικαιοδοσίας

στα πολιτικά δικαστήρια, σε περίπτωση έκδοσης καταδικαστικής απόφασης από το ΕΔΔΑ. Τροποποιήθηκε το άρθρο 137 Α του ΠΚ και υιοθετήθηκε ο ορισμός της ΕΣΔΑ για τα βασανιστήρια. Επίσης, τροποποιήθηκε το άρθρο 171 του ΚΠοινΔ όπου προβλέπεται ως λόγος απόλυτης ακυρότητας η παραβίαση των προβλεπόμενων από την ΕΣΔΑ δικαιωμάτων του κατηγορουμένου. Τροποποιήθηκε το άρθρο 315 παρ. 4 ΚΠοινΔ ώστε στις συνεδριάσεις των Δικαστικών Συμβουλίων, για ζητήματα προσωρινής κράτησης, εφόσον υποβληθεί σχετικό αίτημα, να καλείται υποχρεωτικά σε αυτοπρόσωπη παράσταση ο κατηγορούμενος (ομάδα υποθέσεων Γιοσάκης και άλλοι).

Τροποποιήθηκαν διατάξεις του Κώδικα Αναγκαστικών Απαλλοτριώσεων. Ψηφίστηκαν νόμοι για την επιτάχυνση των εθνικών δικών, για τον έλεγχο συμμόρφωσης της Διοίκησης προς τις αποφάσεις των Δικαστηρίων. Ορίστηκε ο Συνήγορος του Πολίτη, ως Μηχανισμός διερεύνησης περιστατικών βίας και αυθαιρεσίας των κρατικών οργάνων κλπ.

Η Εκτελεστική εξουσία: και η Διοίκηση όμως έχει ανταποκριθεί και έχει μεταβάλει τη διοικητική της πρακτική ή έχει λάβει μέτρα σε επίπεδο διοικητικής οργάνωσης. Μερικά πρόσφατα παραδείγματα: Το νοσοκομείο που λειτουργεί στις φυλακές Κορυδαλλού εντάχθηκε στο ΕΣΥ, πάρθηκαν μέτρα αναδιοργάνωσης και ενίσχυσης των ιατρικών δομών του και βελτιώθηκαν οι συνθήκες κράτησης οροθετικών κρατουμένων (απόφαση Μαρτζακλής).

Η δημιουργία δύο εξειδικευμένων Διευθύνσεων στην ΕΛΑΣ (Αθηνών και Θεσ/νίκης) και συνολικά 68 γραφείων σε Αθήνα και επαρχία για την καταπολέμηση της ρατσιστικής βίας. Ο ορισμός Ειδικών Εισαγγελέων για εγκλήματα ρατσιστικής βίας.

Η δημιουργία Εθνικού Συμβουλίου κατά του Ρατσισμού και της Μισαλλοδοξίας και άλλες πολλές πρωτοβουλίες σε συμμόρφωση προς την απόφαση Sakir. Στο πλαίσιο εκτέλεσης της ίδιας απόφασης, αλλά και άλλων αποφάσεων (π.χ. Chowdury) για την εμπορία ανθρώπων ή τη σωματεμπορία έχει ενισχυθεί σημαντικά η συνεργασία με Διεθνείς Οργανισμούς, όπως τον ΟΑΣΕ και την ECRI κλπ. για την ανάληψη συντονισμένων δράσεων, την εκπόνηση προγραμμάτων, τη διοργάνωση εκδηλώσεων κλπ.

Πολλές πρωτοβουλίες και μέτρα έχουν ληφθεί προς εκτέλεση των αποφάσεων Σαμπάνη και Λαβίδα (εκπαίδευση παιδιών Ρομά) π.χ. σύσταση «Ειδικής Γραμματείας κοινωνικής Ένταξης Ρομά» για την οργάνωση και εκτέλεση σχεδιασμού πρόσβασης των παιδιών Ρομά στην εκπαίδευση, την υγεία και κατοικία. Εφαρμογή του «Εθνικού Σχεδίου για την Ενσωμάτωση των Ρομά» και

του «Εθνικού Επιχειρησιακού Σχεδίου Δράσης για την Κοινωνική Ένταξη των Ρομά 2017-2021».

Η Δικαστική εξουσία: όμως και ο Έλληνας δικαστής έχει ανταποκριθεί στην υποχρέωση συμμόρφωσής του: το ΣτΕ (2165/2013) μετά από σχετική απόφαση του ΕΔΔΑ έκανε δεκτό ότι δεν δικαιολογείται η μη καταβολή αποζημίωσης σε περίπτωση επιβολής περιορισμών στη χρήση της ιδιοκτησίας για λόγους προστασίας του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος, εκ μόνου του λόγου ότι η θέση του ακινήτου ήταν εκτός οικιστικής ζώνης. Ο ΑΠ (σε εκτέλεση των αποφάσεων Αλβανός κ.λπ.) με την έκδοση της απόφασης με αριθμό 14/2010 της Διοικητικής Ολομέλειάς του άλλαξε τη νομολογία του και προέβλεψε την ευχέρεια του εισηγητή δικαστή να κάνει τις απαραίτητες προσθήκες ώστε να «αποκαθιστά» τις ελλείψεις του δικογράφου. Το ΕλΣυν (μετά την απόφαση Κοκκίνης) μετέστρεψε τη νομολογία του, ως προς τον προσδιορισμό του χρονικού σημείου έναρξης της παραγραφής του δικαιώματος για αναδρομική αναγνώριση σύνταξης (26/2010).

Συμπέρασμα: η εφαρμογή των αποφάσεων του ΕΔΔΑ με τις αλλαγές που έγιναν σε νομοθετικό, διοικητικό και δικαστικό επίπεδο, συνέβαλε καθοριστικά και έδωσε ώθηση σημαντική στον εκσυγχρονισμό της κοινωνίας και στον εκδημοκρατισμό πολλών αναχρονιστικών θεσμών σε θέματα θρησκευτικής ελευθερίας, παιδείας, οικογενειακού δικαίου κλπ.

V. Δυσκολίες στην εκτέλεση των αποφάσεων του ΕΔΔΑ

Σήμερα εκκρεμεί η εκτέλεση 186 αποφάσεων του ΕΔΔΑ. Και, παρότι αυτός είναι ιστορικά ο μικρότερος αριθμός ανεκτέλεστων ελληνικών αποφάσεων, είναι πολλές. Γιατί όμως έχουμε τόσες ανεκτέλεστες αποφάσεις; Γιατί παρουσιάζεται αυτή η μη κολακευτική εικόνα για την πατρίδα μας; Αν και κάθε περίπτωση συμμόρφωσης παρουσιάζει τα δικά της χαρακτηριστικά, εύκολα εντοπίζονται δυο - τρεις αγκυλώσεις που πάγια ταλαιπωρούν τη χώρα μας:

1ο) Για την εκτέλεση και εφαρμογή των αποφάσεων του ΕΔΔΑ απαιτείται στενή συνεργασία, ευελιξία, συλλογική δουλειά, προσήλωση στον κοινό στόχο, χωρίς να υπολογίζεται το τυχόν πολιτικό κόστος ή η δυσαρέσκεια συντεχνιακών ομάδων. Επίσης πρέπει να συμβάλουν και να συνεργαστούν και οι τρεις εξουσίες, με αλλαγές στη νομοθεσία, στη νομολογία και στη διοικητική πρακτική. Ως λαός όμως δεν φημιζόμαστε για την έφεσή μας για συνεργασίες και συλλογική δουλειά... Άρα, μεγάλος ο βαθμός δυσκολίας. Επίσης, σε διοικητικό επίπεδο, είναι προβληματικό κατά την άποψή μας το ότι υπάρχουν δεκάδες αρμόδιες ή συναρμόδιες υπηρεσίες μεταξύ των υπουργείων που μοιραία κάνουν το σύστημα δυσκίνητο και δυσλειτουργικό (η συναρμοδιότητα είναι βασική ασθένεια της Δημόσιας Διοίκησης). Τυχόν μέτρα που λαμβάνονται, πολλές φορές στην πορεία ατονούν, επειδή ένας κρίκος σ’ αυτή την αλυσίδα αδρανεί.