Η ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΕΝΕΓΓΥΟΥ ΠΙΣΤΩΤΗ ΣΤΗΝ ΠΤΩΧΕΥΣΗ

Σελ. 1

1Στο Αστικό Δίκαιο η παροχή ασφαλειών για την ασφάλιση μίας απαίτησης στοχεύει στην εξασφάλιση του δανειστή από τον κίνδυνο αφερεγγυότητας του οφειλέτη. Θεμέλιο της οικονομικής δραστηριότητας αποτελεί η παροχή πιστώσεων για σκοπούς επενδυτικούς, παραγωγικούς και καταναλωτικούς. Όμως, η παροχή πιστώσεων ενέχει πάντοτε τον κίνδυνο της μη είσπραξης του κεφαλαίου και των τόκων του, οι οποίοι αποτελούν το αντίτιμο που πληρώνει ο πιστούχος για τη χρήση ξένου κεφαλαίου. Έτσι, προκειμένου να προστατευθεί από τον κίνδυνο αφερεγγυότητας του οφειλέτη-πιστούχου, ο πιστοδότης εξαρτά συνήθως τη χορήγηση πίστης από την παροχή ασφαλειών.

2Η σημασία της εξασφάλισης του πιστωτή φάνηκε ιδίως στη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008, η οποία σημαδεύτηκε από την αστραπιαία και ταυτόχρονη καθοδική πορεία πολυάριθμων επιχειρήσεων του πιστωτικού τομέα. Στην Ισλανδία το τραπεζικό σύστημα κατέρρευσε μέσα σε μία εβδομάδα. Σε όλα τα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης λήφθηκαν μέτρα για τη διάσωση των πιστωτικών ιδρυμάτων. Στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής όλες οι αμιγώς επενδυτικές τράπεζες, όπως η Lehman Brothers, η Bear Stearns και η Morgan Stanley βρέθηκαν σε κατάσταση υπαρξιακής κρίσης.

3Η εξασφάλιση της απαίτησης του δανειστή κατά του οφειλέτη μπορεί να επιτευχθεί με την παροχή εμπράγματης ασφάλειας (ενέχυρο επί κινητού, υποθήκη και προσημείωση υποθήκης επί του δικαιώματος κυριότητας ακινήτου ή επί δικαιώματος επικαρπίας επί ακινήτου, καταπιστευτική μεταβίβαση κυριότητας κινητού) ή/και με την παροχή προσωπικής ή ενοχικής ασφάλειας, συνήθως εγγύησης (ΑΚ 847-870). Η εμπράγματη ασφάλεια, μολονότι δεν στερείται μειονεκτημάτων, προσφέρει στον δανειστή περισσότερα πλεονεκτήματα σε σχέση με την προσωπική: πρώτον, τα δικαιώματα εμπράγματης ασφάλειας δεν θίγονται σε περίπτωση διάθεσης του βεβαρυμένου πράγματος, αλλά εξακολουθούν να βαρύνουν το πράγμα και δεσμεύουν τους διαδόχους. Δεύτερον,

Σελ. 1

4Πέραν των παραπάνω μορφών ασφάλειας, που συστήνονται με συμφωνία των μερών (δανειστή, οφειλέτη και, επί προσωπικών ασφαλειών, του εγγυητή) ο νόμος προβλέπει διάσπαρτα προνόμια για ορισμένες κατηγορίες πιστωτών, τα οποία επιτρέπουν την προνομιακή ικανοποίησή τους από την περιουσία του οφειλέτη. Οι λόγοι που επιτάσσουν τη νομοθετική πρόβλεψη αυτών των προνομίων είναι ποικίλοι και εξετάζονται επ’ ευκαιρία της ανάπτυξης του κυρίου θέματος της παρούσας.

5Υπό το φως των παραπάνω, η παρούσα εργασία εστιάζει και σκοπεί στην ανάλυση της έννομης θέσης του ενέγγυου πιστωτή στην πτωχευτική διαδικασία υπό τον νέο Πτωχευτικό Κώδικα (ΠτΚ), ο οποίος κυρώθηκε με τον Ν. 4738/2020 και τροποποιήθηκε διαδοχικά μέχρι σήμερα (02.10.2022) με τους Ν. 4818/2021, Ν. 4820/2021, Ν. 4821/2021, Ν. 4842/2021, Ν. 4850/2021, Ν. 4876/2021, ΠΝΠ 28.01/29.01/2022, Ν. 4915/2022, Ν. 4916/2022, Ν. 4941/2022, Ν. 4949/2022, ΚΥΑ 122836 ΕΞ 2022 και Ν. 4972/2022.

6Όπως αναλυτικά εκτίθεται στο πρώτο κεφάλαιο, ο όρος «ενέγγυος πιστωτής» έχει αυτοτελές περιεχόμενο στο πλαίσιο του ΠτΚ. Δεν πρέπει να ταυτίζεται με τη στενή έννοια του εμπραγμάτως ασφαλισμένου πιστωτή ούτε και να συγχέεται με τη διευρυμένη έννοια του προνομιούχου πιστωτή. Με δεδομένο ότι η εμπράγματη ασφάλεια αποτελεί τη συνηθέστερη μορφή ασφάλειας στις συναλλαγές, το δεύτερο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στους μηχανισμούς οριοθέτησης της σύστασης εμπραγμάτων ασφαλειών επί αντικειμένων της πτωχευτικής περιουσίας: στην πτωχευτική απαλλοτρίωση και στην πτωχευτική ανάκληση. Στο τρίτο κεφάλαιο εκτίθενται αναλυτικά οι δυνατότητες ικανοποίησης του ενέγγυου πιστωτή και αναδεικνύονται τα πλεονεκτήματα που διαθέτει ο ενέγγυος πιστωτής σε σχέση με τους ανέγγυους (ή εγχειρόγραφους πιστωτές). Ταυτόχρονα επισκοπούνται οι έννομες συνέπειες της κήρυξης της πτώχευσης επί των απαιτήσεων των ενέγγυων και ανέγγυων πιστωτών. Ακολουθεί, στο τέταρτο κεφάλαιο, η παρουσίαση των διατάξεων του ΠτΚ σχετικά με τη γενική εκποίηση και την εκποίηση των κατ’ ιδίαν στοιχείων της πτωχευτικής περιουσίας, με παράλληλη προσπάθεια αντιμετώπισης δυσχερών ερμηνευτικών προβλημάτων. Τέλος, στο πέμπτο κεφάλαιο, εξετάζεται το ζήτημα της κατάταξης των απαιτήσεων στη διανομή, ένα από τα πιο κομβικά προβλήματα στην πτωχευτική διαδικασία.

Σελ. 3

7Κατά τον αυθεντικό νομοθετικό ορισμό που δίδεται στο άρθρο 96 §1 ΠτΚ, πτωχευτικοί είναι οι πιστωτές οι οποίοι κατά την κήρυξη της πτώχευσης έχουν κατά του οφειλέτη γεννημένη και δικαστικώς επιδιώξιμη χρηματική ενοχική απαίτηση. Πρόκειται για τον εν δυνάμει (in abstracto) πτωχευτικό πιστωτή, ο οποίος διακρίνεται από τον in concreto πτωχευτικό πιστωτή, δηλαδή εκείνον που, έχοντας την ιδιότητα του in abstracto πτωχευτικού πιστωτή, ανήγγειλε την απαίτησή του και αυτή, τουλάχιστον, επαληθεύτηκε. Συνεπώς, ο πτωχευτικός πιστωτής προσδιορίζεται αντικειμενικά με βάση την απαίτηση που έχει κατά του οφειλέτη, το πτωχευτικό πίστωμα, ο προσδιορισμός του οποίου αποβαίνει κρίσιμος για την οριοθέτηση της έννοιας του πτωχευτικού πιστωτή.

1. Γεννημένη είναι η απαίτηση, όταν έχουν πληρωθεί οι προϋποθέσεις δημιουργίας της. Δηλαδή, θα πρέπει, πριν από τον χρόνο κήρυξης της πτώχευσης να υπάρχει τουλάχιστον η βασική ενοχική σχέση από την οποία πηγάζει

Σελ. 4

9Όσον αφορά στις μελλοντικές απαιτήσεις, αυτές δεν αποτελούν πτωχευτικά πιστώματα και, εάν γεννηθούν, αποτελούν μεταπτωχευτικές αξιώσεις (πρβλ. όμως το «σκοτεινό» άρθρο 100 §2 ΠτΚ). Δεν αποτελούν, επίσης, πτωχευτικά

Σελ. 5

10Ενδιαφέρον παρουσιάζει το ειδικό πρόβλημα, εάν οι πιστωτές του πτωχού, ο οποίος ευθύνεται βάσει της ΑΚ 479, αποτελούν ή όχι πτωχευτικούς πιστωτές. Η απάντηση εξαρτάται από τη θέση που λαμβάνει κανείς επί του ζητήματος της έκτασης της ευθύνης του αποκτήσαντος την επιχείρηση: κατά μία άποψη, ο αποκτήσας ευθύνεται μέχρι το χρηματικό ποσό, στο οποίο αποτιμάται η αξία των μεταβιβασθέντων στοιχείων (pro viribus, λογιστική ευθύνη). Υπό την άποψη αυτή, οι πιστωτές θα μετάσχουν κανονικά στην πτώχευση του αποκτήσαντος την περιουσία/επιχείρηση πτωχού και θα ικανοποιηθούν από το σύνολο της περιουσίας. Κατά άλλη άποψη, όμως, ο αποκτήσας ευθύνεται μόνο με τα ίδια τα μεταβιβασθέντα στοιχεία (cum viribus). Υπό την εκδοχή αυτή, εύστοχα παρατηρείται ότι θα ελλείπει και το έννομο συμφέρον των πιστωτών αυτών να ζητήσουν ακόμη και την κήρυξη της πτώχευσης.

11

Σελ. 6

12Ζήτημα ανακύπτει σχετικά με τις φυσικές (ατελείς) ενοχές. Υποστηρίζεται ότι οι απαιτήσεις αυτές δεν αποκλείονται. Κατ’ άλλη άποψη, οι ατελείς ενοχές αποκλείονται από την πτωχευτική διαδικασία, εκτός από την αξίωση που έχει υποκύψει σε παραγραφή, επειδή η παραγραφή μπορεί, απλώς, να προταθεί κατ’ ένσταση (ένσταση συνείδησης). Ορθότερη είναι η δεύτερη άποψη: δεδομένου ότι οι ατελείς ενοχές δεν μπορούν να αναγνωριστούν και να πραγματωθούν δια της δικαστικής οδού, θα ήταν συστηματικά άτοπο να μπορούν να υπαχθούν στην πτωχευτική διαδικασία, η οποία αποτελεί συλλογική διαδικασία αναγκαστικής εκτέλεσης.

13

14

Σελ. 7

15

16

17Οι πτωχευτικοί πιστωτές ανάλογα με τον νομικό εξοπλισμό της απαίτησής τους διακρίνονται σε ανέγγυους (ή εγχειρόγραφους) και σε ενέγγυους.

18Ανέγγυοι (ή εγχειρόγραφοι, κατά την παραδοσιακή ορολογία) ονομάζονται οι πτωχευτικοί πιστωτές, όταν οι απαιτήσεις τους δεν είναι ασφαλισμένες με εμπράγματη ασφάλεια (ενέχυρο ή υποθήκη ή προσημείωση υποθήκης) ή εξοπλισμένες με κάποιο άλλο (ειδικό) προνόμιο (άρθρο 96 παρ. 1 περ. α’ ΠτΚ), ανεξάρτητα από την περαιτέρω δυνατότητα να ανήκουν και στις κατηγορίες των πιστωτών με γενικό προνόμιο ή τελευταίας τάξης. Αυτό σημαίνει ότι στην κατηγορία των ανέγγυων πιστωτών ανήκουν και οι πιστωτές που έχουν γενικό προνόμιο ή είναι τελευταίας τάξης. Απλώς, ανάλογα με την ειδικότερη (υπο)κατηγορία στην οποία υπάγονται διαφοροποιείται η σειρά ικανοποίησής τους.

Σελ. 8

19Ενέγγυοι ονομάζονται οι πτωχευτικοί πιστωτές, όταν οι απαιτήσεις τους είναι ασφαλισμένες με ενέχυρο ή υποθήκη ή προσημείωση υποθήκης ή με άλλο ειδικό προνόμιο επί συγκεκριμένου αντικειμένου της πτωχευτικής περιουσίας (άρθρο 96 παρ. 1 περ. γ’ ΠτΚ). Οι επιμέρους κατηγορίες των ενέγγυων πιστωτών εξετάζονται αμέσως παρακάτω.

20Στην κατηγορία των ενέγγυων πιστωτών ανήκουν καταρχάς εκείνοι οι δανειστές του πτωχού, των οποίων η απαίτηση είναι εξοπλισμένη με μία εμπράγματη ασφάλεια, δηλαδή με ενέχυρο (Α) ή υποθήκη (Β).

21Οι πιστωτές των οποίων η απαίτηση είναι εξοπλισμένη με ενέχυρο συσταθέν επί πράγματος που ανήκει στην πτωχευτική περιουσία ικανοποιούνται προνομιακά. Το ενέχυρο μπορεί να έχει συσταθεί συμβατικά ή με βάση τον νόμο.

22Ανάλογα με τον τρόπο σύστασής του το ενέχυρο διακρίνεται σε συμβατικό (άρθρα 1209 επ. ΑΚ) και νόμιμο (άρθρο 1246 ΑΚ), ενώ με αναφορά στο αντικείμενο του ενεχύρου γίνεται διάκριση σε ενέχυρο κινητού πράγματος (άρθρο 1209 ΑΚ· πρβλ. §§1204 ff. BGB) και ενέχυρο δικαιώματος (άρθρα 1247, 1248 επ. και 1256 ΑΚ· πρβλ. §§1273 ff. BGB). Ειδική κατηγορία ενεχύρου -με κριτήριο το αντικείμενό του- αποτελεί το ενέχυρο αξιογράφων (άρθρα 1251, 1255 ΑΚ).

Σελ. 9

23Μοναδικό αντικείμενο ενεχύρου είναι ξένο κινητό πράγμα ή ακριβέστερα το δικαίωμα κυριότητας πάνω στο κινητό, αφού μόνο τα δικαιώματα εκποιούνται.

Σελ. 10

24Κατά κυριολεξία, αντικείμενο του ενεχύρου δεν είναι το κινητό πράγμα (ΑΚ 947), αλλά το δικαίωμα κυριότητας επί του κινητού πράγματος ή η ιδανική μερίδα σε αυτό. Ενώ, όταν ομιλούμε περί ενεχύρου επί δικαιώματος, τούτο σημαίνει ότι το δικαίωμα δεν ενσωματώνεται σε κάποιο πράγμα κατά την έννοια της ΑΚ 947. Επομένως, κατά κυριολεξία, το ενέχυρο πάντοτε συστήνεται επί δικαιώματος, όταν όμως συστήνεται επί του δικαιώματος κυριότητας ή επί ιδανικής μερίδας του συγκύριου επάνω στο πράγμα, τότε γίνεται λόγος για ενέχυρο επί πράγματος. Αυτή τη συστηματική διάκριση ακολουθεί και ο ΑΚ.

Σελ. 11

25Αντικείμενο, λοιπόν, ενεχύρου μπορεί να είναι η κυριότητα επί κινητού πράγματος, όταν είναι πλήρης ή ψιλή ή περιορισμένη ή υπό αίρεση (ή προθεσμία) αναβλητική ή διαλυτική. Στην τελευταία περίπτωση, όπου η κυριότητα τελεί υπο διαλυτική αίρεση (ή προθεσμία), είναι, δηλαδή, μετακλητή, μετακλητό είναι και το ενέχυρο. Αν η αίρεση πληρωθεί, το δικαίωμα του ενεχύρου αποσβένεται. Ενώ, αν η αίρεση ματαιωθεί, το δικαίωμα του ενεχύρου καθίσταται πλήρες. Όταν η κυριότητα είναι ψιλή ή περιορισμένη, το εμπράγματο βάρος προηγείται του ενεχύρου, εκτός εάν συντρέχουν οι προϋποθέσεις της ΑΚ 1036. Εάν το εμπράγματο βάρος αποσβεσθεί, το ενέχυρο εκτείνεται επί της πλήρους κυριότητας. Αντικείμενο ενεχύρου μπορεί να αποτελεί και το δικαίωμα επικαρπίας (ΑΚ 1247). Αν συντρέχουν περισσότερα ενέχυρα επί του ιδίου δικαιώματος επικαρπίας, το μεταγενέστερο έπεται του προγενέστερου.

26Ζήτημα ανακύπτει σχετικά με το αν το πλοίο μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο ενεχύρου. Υποστηρίζεται ότι το πλοίο (κατά την έννοια του άρθρου 1 ΚΙΝΔ) δεν μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο ενεχύρασης, επειδή ο ΚΙΝΔ προβλέπει ως αποκλειστικά μέσα για την εξυπηρέτηση της ναυτικής πίστης τη ναυτική, απλή και προτιμώμενη, υποθήκη (ΚΙΝΔ 195 επ. και ΝΔ 3899/1958) και την καταπιστευτική μεταβίβαση της κυριότητας επί του πλοίου (ΚΙΝΔ 190 επ.). Συνεπώς, κατά την άποψη αυτή, το πλοίο χαρακτηρίζεται ως sui generis κινητό, διότι, μολονότι αποτελεί κινητό πράγμα κατά την έννοια της ΑΚ 947, ο ΚΙΝΔ ρυθμίζει ορισμένες έννομες σχέσεις που αφορούν στο πλοίο κατά τρόπο ανάλογο προς αντίστοιχες των διατάξεων του ΑΚ για τα ακίνητα. Άλλωστε, παρατηρείται ότι η ενεχύραση του πλοίου είναι πρακτικά ανέφικτη και δεν εξυπηρετεί κανένα σκοπό, αφού απαιτείται παράδοση του πλοίου στον δανειστή. Υποστηρίζεται, όμως, και η αντίθετη άποψη, σύμφωνα με την οποία, το πλοίο, όπως κάθε κινητό, μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο ενεχύρου. Κατά τη γνώμη αυτή, η αποδοχή της θέσης ότι το πλοίο μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο ενεχύρου αποκτά πρακτική σημασία στις περιπτώσεις που δεν πληρούνται οι προϋποθέσεις εφαρμογής του ΚΙΝΔ ή/και του ΝΔ 3899/1958, ιδίως οι προϋποθέσεις σχετικά με τη χωρητικότητα του πλοίου. Ορθότερη είναι, κατά τη γνώμη μου, η θέση ότι δεν είναι δυνατή η σύσταση ενεχύρου επί του πλοίου κατά την έννοια του άρθρου 1 του ΚΙΝΔ. Εάν, όμως, δεν πληρούνται οι προϋποθέσεις για τον χαρακτηρισμό του πλωτού ναυπηγήματος ως πλοίου

Σελ. 12

27Το ενέχυρο εκτείνεται και επί των παραρτημάτων, εάν δεν ορίζεται άλλως (πρβλ. §314 BGB). Περιλαμβάνει, δε, τα κατά τις ΑΚ 953, 955 συστατικά. Όσον αφορά στο επουσιώδες συστατικό, το ζήτημα στασιάζεται: ορθότερη είναι η άποψη που δέχεται τη δυνατότητα σύστασης ενεχύρου επί του επουσιώδους συστατικού, καθώς τούτο αποτελεί αυτοτελές πράγμα.

28Αντικείμενο ενεχύρου δεν μπορεί να αποτελέσει πράγμα μέλλον να κατασκευασθεί, διότι δεν είναι εφικτή η τήρηση του παραδοτικού τύπου της ΑΚ 1211. Όμως, εάν συναφθεί η ενεχυρική συμφωνία της ΑΚ 1211, τότε το ενέχυρο συστήνεται τη στιγμή της παράδοσης του κινητού πράγματος στον δανειστή ή στον ενεχυροφύλακα.

29Κατά την ΑΚ 1247 και το δικαίωμα μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο ενεχύρου, εφόσον πληρούνται οι προϋποθέσεις που θέτει η συγκεκριμένη διάταξη. Ιδίως, πρέπει το δικαίωμα να είναι περιουσιακό και να είναι μεταβιβάσιμο. Επομένως, δεν μπορούν να ενεχυρασθούν δικαιώματα επί των οποίων ο οφειλέτης (ή ο τρίτος) δεν έχει δικαίωμα διάθεσης (ΑΚ 175, 176, 464, 1166). Επίσης, αν πρόκειται για εμπράγματο δικαίωμα, προκειμένου αυτό να αποτελέσει αντικείμενο ενεχύρου, θα πρέπει, κατά την κρατούσα άποψη, να αφορά σε κινητό πράγμα. Έτσι, δεν επιτρέπεται η ενεχυρίαση του δικαιώματος επικαρπίας επί ακινήτου, διότι τούτο θα οδηγούσε σε ανεπίτρεπτη σύσταση ενεχύρου επί ακινήτου.

30Δικαίωμα υπό αίρεση ή μελλοντικό (επαρκώς, όμως, προσδιοριζόμενο στη σύμβαση ενεχύρασης) μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο ενεχύρου.

31Η ΑΚ 1248 (πρβλ. BGB § 1273 Abs. 1) αναφέρεται στο ενέχυρο επί απαίτησης. Ειδικές διατάξεις για το ενέχυρο απαίτησης περιέχονται στις ΑΚ 1248, 1249, 1250, 1252 και 1253-1254, ενώ στα άρθρα 35 επ. του ΝΔ 17.7.1923 διαλαμβάνονται ιδιαίτερες ρυθμίσεις για το ενέχυρο υπέρ ανωνύμων εταιρειών και πιστωτικών

Σελ. 13

32Η απαίτηση πρέπει να είναι μεταβιβάσιμη (πρβλ. BGB § 1274 Abs. 2). Άρα, αποκλείονται όσες απαιτήσεις είναι ανεκχώρητες, ακατάσχετες (ΑΚ 464, ΚΠολΔ 958) ή προσωποπαγείς (λ.χ. ΑΚ 933, εκτός αν αναγνωρίστηκε με σύμβαση ή επιδόθηκε για αυτήν αγωγή).

33Η απαίτηση, κατ’ αντιστοιχία με τις γενικές προϋποθέσεις ενεχύρασης κάθε δικαιώματος, πρέπει να είναι περιουσιακής φύσης, να είναι μεταβιβάσιμη και, κατά την κρατούσα γνώμη, αν η παροχή συνίσταται σε πράγμα, αυτό να είναι κινητό.

34Μελλοντική απαίτηση μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο ενεχύρου. Θα πρέπει, όμως, να προσδιορίζεται επαρκώς, τουλάχιστον ως προς τη σχέση από την οποία απορρέει, διότι τούτο επιτάσσει η αρχή της ειδικότητας. Δεν χρειάζεται, όμως, ο δικαιοπαραγωγικός λόγος της απαίτησης να υφίσταται κατά τον χρόνο της ενεχύρασης.

35Ο Ν. 2844/2000 προβλέπει ειδικές ρυθμίσεις για τη σύσταση ενεχύρου επί επιχειρηματικών απαιτήσεων. Η προσφυγή στις διατάξεις του συγκεκριμένου νόμου είναι δυνητική, υπό την έννοια ότι επί επιχειρηματικής απαίτησης επιτρέπεται να συσταθεί και το κοινό ενέχυρο του ΑΚ. Βασική καινοτομία του Ν. 2844/2000 αποτέλεσε η πρόβλεψη (άρθρα 11-15) του θεσμού της προαιρετικής εγγραφής των επιχειρηματικών απαιτήσεων σε δημόσια βιβλία, η οποία εξυπηρετεί την αρχή της ασφάλειας των συναλλαγών και την ανάγκη βεβαιότητας δικαίου, ιδιαίτερα στην περίπτωση της πολλαπλής ενεχύρασης των

Σελ. 14

36Η ενεχύραση του αξιογράφου αποτελεί ειδικότερη μορφή ενεχύρασης δικαιώματος, καθώς αντικείμενο του ενεχύρου αποτελεί το δικαίωμα που ενσωματώνεται (εγχαρτώνεται) στο αξιόγραφο και όχι το χαρτί. Ωστόσο, επειδή ο ΑΚ περιλαμβάνει ειδικές ρυθμίσεις σχετικά με το ενέχυρο επί αξιογράφων (AK 1251, 1255· πρβλ. BGB §§ 1292, 1293), η ενεχύραση αξιογράφου συνηθίζεται να εξετάζεται ξεχωριστά στα συστηματικά έργα του εμπραγμάτου δικαίου.

37Με βάση τη θεμελιώδη διάκριση των αξιογράφων σε ανώνυμα αξιόγραφα, ονομαστικά αξιόγραφα και αξιόγραφα σε διαταγή, διακρίνουμε αντίστοιχα και το ενέχυρο σε αξιόγραφα.

38Ανώνυμοι τίτλοι, κατά την έννοια της ΑΚ 1244 §1, είναι τα αξιόγραφα, στα οποία ως φορέας του ενσωματωμένου δικαιώματος αναγνωρίζεται ο νόμιμος κάτοχος του χαρτιού. Περιεχόμενο του ενσωματωμένου στον τίτλο δικαιώματος μπορεί να είναι είτε υπόσχεση παροχής στον κομιστή (ανώνυμο χρεόγραφο, ΑΚ 888) είτε διαταγή στον κομιστή είτε σύνθετο δικαίωμα (λ.χ. τα προσωπικά και διοικητικά δικαιώματα που απορρέουν από τη μετοχική σχέση με την ΑΕ). Κατά την ΑΚ 1244 εδ. α’, στο ενέχυρο ανώνυμων τίτλων εφαρμόζονται οι διατάξεις για το ενέχυρο κινητών (πρβλ. BGB § 1293). Δηλαδή, η σύσταση του ενεχύρου, η ενεχυρική σχέση, η εκποίηση του ενεχυράσματος και η απόσβεση του ενεχύρου ρυθμίζονται από τις σχετικές διατάξεις του ΑΚ για το ενέχυρο πράγματος, εκτός αν υπάρχει διαφορετική ειδική ρύθμιση (π.χ. ΑΚ 1244 εδ. β’, 1245).

39Το ενέχυρο επί ανωνύμου τίτλου καταλαμβάνει και τα προσαρτημένα τοκομερίδια και μερισματόγραφα (ΑΚ 1244 εδ. β’· πρβλ. BGB § 1296), τα οποία αποτελούν

Σελ. 15

40Η σύσταση ενεχύρου επί μετοχών ανώνυμης εταιρείας δεν επεκτείνεται και στο δικαίωμα προτίμησης του μετόχου μετά από πραγματική αύξηση του κεφαλαίου, διότι αυτό δεν μπορεί να θεωρηθεί ωφέλημα κατά την έννοια της ΑΚ 1221 εδ. 1. Αν, όμως, η αύξηση του μετοχικού κεφαλαίου έγινε «άνευ πληρωμής», δηλαδή είτε δια κεφαλαιοποίησης των κερδών ή των αποθεματικών είτε δια αναπροσαρμογής των παγίων στοιχείων της εταιρείας και κεφαλαιοποίησης της υπεραξίας τους, το δικαίωμα ενεχύρου επί των μετοχών επεκτείνεται αυτοδίκαια και στις νέες μετοχές που θα εκδοθούν.

41Ονομαστικοί τίτλοι ή ονομαστικά αξιόγραφα είναι εκείνα, στα οποία ως φορέας του ενσωματωμένου δικαιώματος αναγνωρίζεται αποκλειστικά το πρόσωπο το οποίο κατονομάζεται στον τίτλο. Παραδείγματα τέτοιων αξιογράφων αποτελούν η ονομαστική μετοχή της ανώνυμης εταιρείας, η φορτωτική που αναγράφει ορισμένο παραλήπτη, το έγγραφο της έκταξης (ΑΚ 876) κ.λπ.

42Ο ΑΚ, σε αντίθεση με τους ανώνυμους τίτλους, δεν διαλαμβάνει ειδικές ρυθμίσεις για τους ονομαστικούς τίτλους. Γίνεται δεκτό ότι επί των ονομαστικών τίτλων εφαρμόζονται οι διατάξεις για το ενέχυρο δικαιώματος και για το ενέχυρο πράγματος, κατάλληλα προσαρμοζόμενες. Επίσης, με ειδικές διατάξεις ρυθμίζεται το ενέχυρο σε διάφορες μορφές ονομαστικών τίτλων, όπως π.χ. το ενέχυρο σε μη εισηγμένες στο χρηματιστήριο ονομαστικές μετοχές ανώνυμης εταιρείας (άρθρο 3 ΑΝ 1818/1951).

Σελ. 16

43Τίτλοι ή αξιόγραφα εις διαταγή είναι εκείνα, στα οποία κατονομάζεται μεν ο δικαιούχος, παρέχεται όμως σε αυτόν η ευχέρεια να διατάξει, η πληρωμή να γίνει σε άλλο πρόσωπο που θα κατονομαστεί από αυτόν. Οι τίτλοι σε διαταγή των οποίων η ενεχύραση διέπεται από την ΑΚ 1251 απαριθμούνται περιοριστικά στο άρθρο 76 του ΝΔ της 17.07.1923.

44Το ενέχυρο επί τίτλων εις διαταγή, που αποτελεί ενέχυρο δικαιώματος και ειδικότερα απαίτησης, διέπεται από τις ΑΚ 1251, 1255 (πρβλ. BGB § 1292) και συμπληρωματικά από τις διατάξεις για το ενέχυρο πράγματος και δικαιώματος (ΑΚ 1256), καθώς και από τις διατάξεις του δικαίου των αξιογράφων (άρθρα 19 και 77 Ν. 5325/1932 για τη συναλλαγματική και το γραμμάτιο εις διαταγή). Ο ΑΚ προβλέπει έναν απλούστερο τρόπο ενεχύρασης της απαίτησης, όταν αυτή ενσωματώνεται σε τίτλο εις διαταγή, από εκείνον που ορίζουν οι ΑΚ 1247, 1248 για την ενεχύραση απαίτησης. Γίνεται δεκτό ότι, πάντως, είναι δυνατή η ενεχύραση τίτλου εις διαταγή και κατά την ΑΚ 1247, με τα ίδια, καταρχήν, έννομα αποτελέσματα.

45Συμβατικό ενέχυρο είναι αυτό που συνιστάται κατά τις ΑΚ 1211-1213 (πρβλ. BGB § 1205, vertragliches Pfandrecht), δηλαδή με συμφωνία μεταξύ ενεχυραστή (ο οποίος μπορεί να είναι είτε ο ίδιος ο προσωπικός οφειλέτης είτε τρίτος) και ενεχυρούχου δανειστή, με έγγραφο συμβολαιογραφικό ή ιδιωτικό βέβαιης χρονολογίας και με παράδοση του πράγματος από τον ενεχυραστή στην οιονεί νομή του δανειστή ή –με τη συναίνεση αυτού– στην κατοχή τρίτου.

46Για ορισμένες απαιτήσεις που πηγάζουν από μερικές έννομες σχέσεις, ο νόμος προβλέπει τη σύσταση ενεχύρου υπέρ του ενός συμβαλλομένου (δανειστή

Σελ. 17

47Επί του νομίμου ενεχύρου εφαρμόζονται αναλόγως οι διατάξεις για το συμβατικό ενέχυρο (ΑΚ 1246). Ως ανάλογη εφαρμογή νοείται η κατάλληλη, δηλαδή εκείνη που συμβιβάζεται με τη φύση και τη λειτουργία του συγκεκριμένου νόμιμου ενεχύρου.

48Νόμιμο ενέχυρο προβλέπεται σε διάσπαρτες διατάξεις του ΑΚ (ενέχυρο του εκμισθωτή στα εισκομισθέντα στο μίσθιο κινητά, άρθρα 604-607 ΑΚ· ενέχυρο του ξενοδόχου στα εισκομισθέντα, άρθρο 838 ΑΚ· ενέχυρο των διατηρούντων στάβλους, αποθήκες, αμαξοστάσια και αεροδρόμια, άρθρο 839 ΑΚ· ενέχυρο του εργολάβου επί των κινητών που κατασκεύασε ή επισκεύασε, άρθρο 695 ΑΚ), στον ΚΠολΔ (ενέχυρο του υπέρ ου η εγγύηση επί των χρημάτων ή των παραστατικών αξίας τίτλων που δόθηκαν ως εγγύηση, άρθρο 166 ΚΠολΔ), στον ΕμπΝ (ενέχυρο του παραγγελιοδόχου επί των εμπορευμάτων που του απεστάλησαν προς πώληση, εφόσον βρίσκονται εις χείρας του, άρθρο 92 ΕμπΝ), στον ΚΙΝΔ (ναυτικά προνόμια επί του πλοίου και του ναύλου, άρθρο 205 ΚΙΝΔ) και σε ειδικά νομοθετήματα (ενέχυρο στο ζημιογόνο όχημα, άρθρο 11 παρ. 1 ΓϡΝ/1911· ενέχυρο της ΑΤΕ επί των γεωργικών μηχανημάτων μέχρι την έναρξη ισχύος του Ν. 2844/2000, άρθρο 8 Ν. 4332/1929· ενέχυρο του πιστωτικού ιδρύματος στην περίπτωση της τραπεζικής ενέγγυας πίστωσης, άρθρα 25 επ. ΝΔ 17.7.1923· ενέχυρο επί του ατελώς ή με μειωμένους δασμούς εισαχθέντος πράγματος για την πληρωμή δασμών και τελών σε περίπτωση μεταβολής χρήσης, άρθρο 7 ΑΝ 896/1937 · κινηματογραφικό ενέχυρο, άρθρο 6 ΝΔ 42208/1961 και ΒΔ 188/1962· ενέχυρο καπνού, ΝΔ 21.11/03.12.1995 κ.α.). Οι ειδικοί νόμοι για τις ειδικές κατηγορίες ενεχύρου διατηρούνται σε ισχύ και μετά τη θέση σε ισχύ του ΑΚ (άρθρο 70 ΕισΝΑΚ). Το νόμιμο ενέχυρο μπορεί να υφίσταται και επί δικαιώματος προσδοκίας.

49Στη Γερμανία γίνεται περαιτέρω διάκριση των νομίμων ενεχύρων σε νόμιμα ενέχυρα κατοχής (Besitzpfandrechte· π.χ. το ενέχυρο του εργολάβου) και σε νόμιμα ενέχυρα άνευ κατοχής (besitzlose Einbringungspfandrechte· π.χ. το

Σελ. 18

50Με τον όρο πλασματικό ενέχυρο εννοείται το ενέχυρο που συστήνεται χωρίς υλική παράδοση του πράγματος. Η έννοια του πλασματικού ενεχύρου δεν πρέπει να συγχέεται με εκείνη του νομίμου ενεχύρου, καθώς είναι νοητή και η συμβατική σύσταση πλασματικού ενεχύρου. Παρατηρείται στη θεωρία ότι ο όρος «πλασματικό» δεν είναι ακριβής, επειδή, στην πραγματικότητα, δεν υφίσταται πλάσμα του νόμου, αλλά πρόκειται για ειδική μορφή ενεχύρου. Η απαιτούμενη για την ασφάλεια των συναλλαγών δημοσιότητα επιτυγχάνεται με την καταχώριση της ενεχυρικής σύμβασης σε ειδικό δημόσιο βιβλίο, στο οποίο μπορεί οποιοσδήποτε να ανατρέξει και να το συμβουλευτεί (άρθρο 3 Ν. 2844/2000).

51Με το πλασματικό ενέχυρο, ο ενεχυρούχος δανειστής δεν αποκτά μεν την κατοχή του πράγματος, δηλαδή τη φυσική εξουσίασή του, αλλά αποκτά την οιονεί νομή αυτού με αντιφώνηση (ΑΚ 976).

52Ο Ν. 2844/2000 αποτελεί, κατ’ ουσία, τον «εκτελεστικό» της ΑΚ 1214 νόμο, ο οποίος ρυθμίζει λεπτομερώς τον θεσμό του (συμβατικού) πλασματικού ενεχύρου.

53Κατά το άρθρο 1 §1 του Ν. 2844/2000, η δυνατότητα σύστασης του πλασματικού ενεχύρου περιορίζεται σε συγκεκριμένα μόνο πρόσωπα. Ειδικότερα, πλασματικό ενέχυρο μπορούν να συστήσουν ο δανειστής και ο οφειλέτης μόνο όταν είναι επαγγελματίες ή επιχειρηματίες. Ο Ν. 2844/2000 προβλέπει ένα ευρύτερο προσωπικό πεδίο εφαρμογής του πλασματικού ενεχύρου από ό,τι

Σελ. 19

54Επίσης, ο Ν. 2844/2000 έχει περιορισμένο αντικειμενικό πεδίο εφαρμογής, καθώς κατά το άρθρο 1 §1 του εν λόγω νόμου, πλασματικό ενέχυρο μπορεί να συσταθεί μόνο για τις ανάγκες της επιχείρησης ή του επαγγέλματος του οφειλέτη.

55Περιορισμοί προβλέπονται και ως προς το επιτρεπτό αντικείμενο του ενεχύρου: συγκεκριμένα, απαγορεύεται η σύσταση πλασματικού ενεχύρου επί χρημάτων, αξιογράφων, των αντικειμένων της οικοσκευής καθώς και επί κινητών που είναι δεκτικά υποθήκης.

56Το πλασματικό ενέχυρο συστήνεται με έγγραφη συμφωνία του κυρίου (ενεχυραστή) και δανειστή και δημοσίευση αυτής, σύμφωνα με το άρθρο 3 του Ν. 2844/2000. Ο έγγραφος τύπος είναι συστατικός, επειδή επιβάλλεται ρητά από το άρθρο 3 του Ν. 2844/2000 (ΑΚ 159), αλλά και λογικά απαραίτητος, καθώς απαιτείται και δημοσίευση της ενεχυρικής συμφωνίας στο δημόσιο βιβλίο. Η δημοσίευση έχει συστατικό χαρακτήρα, συνεπώς η μη τήρησή της προκαλεί απόλυτη ακυρότητα του ενεχύρου. Παράλληλα, η δημοσίευση αποτελεί όρο του ενεργού της ενεχυρικής σύμβασης, η οποία δεν παράγει αποτελέσματα μέχρι την καταχώρισή της στο δημόσιο βιβλίο. Η καταχώριση έχει δεκαετή ισχύ και μπορεί να ανανεωθεί μονομερώς από τον ενεχυρούχο δανειστή κατά τους όρους του άρθρου 4 του Ν. 2844/2000.

Σελ. 20

57Με τον Ν. 3301/2004 η ελληνική έννομη τάξη εναρμονίστηκε με την Οδηγία 47/2002/ΕΚ για τις συμφωνίες παροχής χρηματοοικονομικής ασφάλειας. Συνοπτικά, με τον Ν. 3301/2004 δημιουργήθηκε ένα ειδικό νομοθετικό καθεστώς, το οποίο διευκολύνει τη σύσταση ενεχύρου επί μετρητών ή χρηματοπιστωτικών μέσων και καθιερώνει πρόσθετες εξουσίες του ασφαλειολήπτη για τη χρήση και την άμεση ρευστοποίηση του αντικειμένου της χρηματοοικονομικής ασφάλειας. Με τις διατάξεις του συγκεκριμένου νόμου θεσπίζεται το καθεστώς που εφαρμόζεται στις συμφωνίες παροχής χρηματοοικονομικής ασφάλειας, οι οποίες ικανοποιούν τις απαιτήσεις των παραγράφων 2 και 5 του άρθρου 1 του εν λόγω νόμου, καθώς και στη χρηματοοικονομική ασφάλεια που παρέχεται σύμφωνα με τους όρους των παραγράφων 3 και 4 του ιδίου άρθρου.

58Στον Ν. 3301/2004 παρέχεται η δυνατότητα σύστασης ενεχύρου επί μετρητών ή χρηματοπιστωτικών μέσων (μετοχών, ομολογιών, άλλων διαπραγματεύσιμων τίτλων της κεφαλαιαγοράς) ως εξασφάλιση στον ασφαλειολήπτη ή υπέρ αυτού (άρθρο 2 §1 στοιχ. γ’ Ν. 3301/2004). Πέραν αυτής της δυνατότητας, στον ίδιο νόμο προβλέπεται, ως μορφή συμφωνίας παροχής εμπράγματης χρηματοοικονομικής ασφάλειας, η καταπιστευτική μεταβίβαση της κυριότητας επί του τίτλου (άρθρο 2 §1 στοιχ. β’ Ν. 3301/2004).