ΙΑΤΡΙΚΩΣ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ

1Είκοσι δύο χρόνια μεσολάβησαν από την ψήφιση του νόμου 3089/2002 που καθιέρωσε την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή. Η ανάπτυξη του ειδικού αυτού κλάδου, στον οποίο συναντώνται η ιατρική, η βιολογία, η τεχνολογία με την νομική επιστήμη, υπήρξε αλματώδης παγκοσμίως αλλά και στην Ελλάδα.

2Σημαντικό ποσοστό των συνολικών γεννήσεων στη χώρα μας (περίπου 6%) έχουν επιτευχθεί με κάποια μέθοδο υποβοήθησης, ενώ η Ελλάδα έχει γίνει τόπος έλξης για τους αλλοδαπούς που επιθυμούν να αποκτήσουν παιδιά με τις μεθόδους ιατρικής υποβοήθησης. Τι είναι όμως η υποβοηθούμενη αναπαραγωγή ή τεχνητή γονιμοποίηση;

3Σύμφωνα με τον νόμο (άρθρο 3 ν. 3305/2005) «Για τους σκοπούς του νόμου νοούνται ως 1. Ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή (IYA): κάθε περίπτωση κυοφορίας και τεκνοποίησης που επιτυγχάνεται με μεθόδους άλλες, πλην της φυσιολογικής ένωσης άνδρα και γυναίκας και οι οποίες εφαρμόζονται σε ειδικά οργανωμένες μονάδες ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής (Μ.Ι.Υ.Α.)».

4Κατά βάση οι όροι «υποβοηθούμενη αναπαραγωγή», «τεχνητή γονιμοποίηση» και «τεχνητή αναπαραγωγή» χρησιμοποιούνται εναλλακτικά, έχουν δε το ίδιο νόημα.

5Αρχικά χρησιμοποιήθηκε αποκλειστικά ο όρος «τεχνητή γονιμοποίηση» ενώ ο μεταγενέστερα χρησιμοποιηθείς όρος «υποβοηθούμενη αναπαραγωγή» έχει σχεδόν επικρατήσει, κυρίως μετά τους ν. 3089/2002 και 3305/2005 που εμπεριέχουν τους όρους αυτούς

Σελ. 2

6Με τους όρους αυτούς εν τέλει δηλώνεται η δημιουργία απογόνων με ιατρική βοήθεια, χωρίς σεξουαλική επαφή ή με μεθόδους άλλες, πλην της σεξουαλικής πράξης.

7Γεννητικό υλικό αποτελούν τα κύτταρα με τα οποία επιτυγχάνεται η αναπαραγωγή. Γαμέτες ονομάζονται το ωάριο και το σπερματοζωάριο, ενώ μετά την γονιμοποίηση (διείσδυση του σπερματοζωαρίου στο ωάριο) γίνεται λόγος για γονιμοποιημένο ωάριο. Απλοί γαμέτες και γονιμοποιημένα ωάρια μπορούν να διατηρηθούν, αφού κρυοσυντηρηθούν.

8Προ του νόμου 3089 οριζόταν ως βιολογικός γονέας εκείνος από τον οποίο λαμβάνεται το γεννητικό υλικό (ενδιαφερόμενος ή δότης/δότρια), κοινωνικός γονέας, αυτός που επιθυμεί την απόκτηση του παιδιού. Οι όροι αυτοί χρησιμοποιήθηκαν κυρίως πριν από τον 3089/2002, μαζί με τον όρο «κοινωνικοσυναισθηματική συγγένεια». Νομίζω ότι μετά την καθιέρωση της τεχνητής γονιμοποιήσεως νομοθετικά, δεν υπάρχει περιθώριο να γίνεται λόγος για κοινωνικοσυναισθηματική συγγένεια. Η συγγένεια είναι μία, η νομική συγγένεια. Μόνο του το συναίσθημα ή η κοινωνική ένταξη σε μιά οικογένεια (πλην της περιπτώσεως του άρθρου 1471 § 1 ΑΚ), δεν έχουν καμία αναγνώριση στο δίκαιό μας ως θεμελιωτικά γεγονότα της συγγένειας. Υπάρχουν δίκαια, βεβαίως, στα οποία η κοινωνική ένταξη του παιδιού σε μία οικογένεια, θεμελιώνει τη συγγένεια. Άλλο το ζήτημα των κινήτρων του νομοθέτη· ότι δηλαδή μπορεί να ορίζει τη συγγένεια επειδή υπάρχουν βιολογικοί δεσμοί ή άλλοι λόγοι, π.χ. κοινωνικοί ή συναισθηματικοί· συγγενείς είναι δύο άτομα, διότι το ορίζει ο νόμος. Υπό την έννοια αυτήν, μόνον σύγχυση μπορεί να επιφέρει η χρήση του όρου «κοινωνικοσυναισθηματική» συγγένεια. Αν εμμείνει κανείς σ’ αυτόν τον όρο, η ευρύτερη ομάδα κοινωνικοσυναισθηματικής συγγένειας θα έπρεπε να είναι και να αποδίδεται στα παιδιά, τα οποία, μολονότι καλυπτόμενα από το τεκμήριο πατρότητας, δεν κατάγονται στην πραγματικότητα από τον σύζυγο της μητέρας.

9Κοινωνιολογικά πράγματι, είναι δυνατή η διάκριση της νομικής συγγένειας σε βιολογική ή κοινωνικοσυναισθηματική.

10Επίσης, ο όρος βιολογικός γονέας μπορεί να δημιουργεί σύγχυση· βιολογικός γονέας είναι και ο γονέας που προβαίνει σε τεχνητή γονιμοποίηση με δικό του βιολογικό υλικό. Αλλά και αυτός που δίνει το γεννητικό υλικό για να αποκτήσουν άλλοι παιδί. Για τον τελευταίο, το ορθό είναι δότης ή δότρια· ο δότης ή η δότρια δεν έχουν υπάρξει γονείς. Αντίθετα ο όρος κοινωνικός γονέας αποδίδει αυτόν που θέλει να χρησιμοποιήσει ή έχει χρησι-

Σελ. 3

11Ομόλογη ονομάζεται η τεχνητή γονιμοποίηση όταν χρησιμοποιείται υλικό από τους επίδοξους γονείς· ετερόλογη ως προς τον άνδρα, όταν χρησιμοποιείται σπέρμα δότη ενώ (συνήθως αυτό δεν χρησιμοποιείται ως όρος) ετερόλογη ως προς την γυναίκα, όταν χρησιμοποιείται ωάριο δότριας.

12Ποιά κοινωνική ανάγκη εξυπηρετεί η υποβοηθούμενη αναπαραγωγή;

13Όπως ακριβώς προκύπτει από το ίδιο το όνομά της, η υποβοηθούμενη αναπαραγωγή σκοπεί στην -μέσω ιατρικής υποβοήθησης- ικανοποίηση της επιθυμίας των προσώπων να αποκτήσουν απογόνους, υπό τους όρους του νόμου.

14Οι λόγοι για τους οποίους οι άνθρωποι επιθυμούν την απόκτηση παιδιών μπορούν να αναζητηθούν στην κοινωνιολογία, στην ψυχολογία ή στην βιολογία.

15Αν ξεπεραστεί η βιολογική διάσταση, σημειώνεται ότι ο άνθρωπος μπορεί εν μέρει, τουλάχιστον σήμερα, να ελέγχει την απόκτηση παιδιών ή και την μη απόκτηση παιδιών (με την αντισύλληψη) και ότι στους απογόνους του, πέραν της συνέχειας του είδους «αναθέτει» κοινωνικά και διάφορες άλλες λειτουργίες (π.χ. τη συνέχιση της λειτουργίας του οίκου και της λατρείας των προγόνων στις αρχαϊκές κοινωνίες), την αξιοποίηση της αποκτηθείσας περιουσίας, την προστασία των πιο αδύναμων μελών της οικογένειας, τη συνέχιση της ιστορίας της οικογένειας, την εξυπηρέτηση των γηραιότερων μελών από τους νεώτερους. Κυρίως όμως οι απόγονοι είναι αποδέκτες των αισθημάτων στοργής των γονέων, της μετάδοσης από τους τελευταίους της εμπειρίας τους και παρέχουν στους γονείς τη χαρά της ανατροφής και συναναστροφής με νεώτερους. Αποτελούν άλλωστε οι νεώτεροι κύριο κίνητρο για την οικονομική δραστηριότητα των γονέων.

16Αρχικά ο άνθρωπος προσπάθησε να καλύψει την αδυναμία απόκτησης τέκνων, ιδίως με τον θεσμό της υιοθεσίας, (όπως η υιοθεσία είναι γνωστή στον δυτικό κόσμο) ή με διάφορους συναφείς τρόπους.

17Η υιοθεσία πολύ νωρίς αναγνωρίστηκε θεσμικά. Συχνά τα υιοθετούμενα πρόσωπα προέρχονται από το στενό οικογενειακό περιβάλλον, έτσι ώστε οι μεν οικογενειακοί δεσμοί είναι δεδομένοι, αναβαθμίζεται όμως ο βαθμός συγγένειας (π.χ. υιοθεσία ανεψιού).

18Εκτός όμως από το νομικό επίπεδο, στο πρόβλημα της δυσχέρειας απόκτησης τέκνων το οποίο βιώνουν έντονα πολλοί άνθρωποι, έγινε προσπάθεια να βρεθεί λύση μέσω της ιατρικής. Επί αιώνες η ιατρική εξελισσόταν. Και μέσα στη γενική εξέλιξη (στη διάγνωση, τις

Σελ. 4

19Υιοθεσία και υποβοηθούμενη αναπαραγωγή είναι σήμερα παράλληλοι θεσμοί. Αλτρουϊστικός ο θεσμός της υιοθεσίας, προσφέρει οικογένεια σε ένα υπάρχον παιδί, ενώ με την ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή επιδιώκεται η δημιουργία ενός παιδιού που θα «ολοκληρώσει» την οικογένεια. Συνήθως τα ζευγάρια προσανατολίζονται στην υιοθεσία, όταν δεν επιτυγχάνει η ιατρική υποβοήθηση. Η υιοθεσία στην Ελλάδα είναι σήμερα πολύ πιο δύσκολη από την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή λόγω της σπανιότητας των παιδιών που διατίθενται για υιοθεσία. Τα προς υιοθεσία παιδιά έχουν μειωθεί για πολλούς λόγους, ο κυριότερος είναι η άνοδος του οικονομικού και κοινωνικού επιπέδου, ώστε δεν γεννιούνται πολλά «ανεπιθύμητα» παιδιά· και ότι με τη γέννηση ενός παιδιού από μια άγαμη γυναίκα, αυτή δεν αισθάνεται κάποια κοινωνική κατακραυγή που θα την οδηγήσει να αφήσει το παιδί της είτε εγκαταλείποντάς το, είτε συναινώντας σε υιοθεσία του· ίσως η μετοίκηση της άγαμης μητέρας σε μια μεγάλη πόλη και το κοινωνικό επίδομα, της επιτρέπουν να μεγαλώσει το παιδί της, ακόμη και αν δεν έχει την υποστήριξη της οικογένειάς της. Πολυμελείς οικογένειες σε τέτοιο βαθμό ένδειας, που να αναγκάζονται να δώσουν ένα από τα πολλά παιδιά τους σε υιοθεσία, δεν φαίνεται να υπάρχουν σήμερα.

20Οι υιοθεσίες μέσω των κοινωνικών δομών είναι λίγες (διότι είναι λίγα τα παιδιά που διατίθενται προς υιοθεσία, αντίθετα προς τα διαθέσιμα για αναδοχή παιδιά), οι ιδιωτικές υιοθεσίες που (ακόμα) επιτρέπονται στην Ελλάδα, παρακινδυνευμένες.

21Άρα, όλο και συχνότερα, αυτοί που επιθυμούν να υιοθετήσουν στρέφονται σε φτωχότερες χώρες· η ανασφάλεια δικαίου και άλλοι εξωγενείς παράγοντες, καθιστούν και σ’ αυτήν την περίπτωση τα πράγματα δύσκολα.

22Ενώπιον αυτής της κατάστασης, η υποβοηθούμενη αναπαραγωγή έχει πολλά πλεονεκτήματα: μιμείται κατά τρόπο τέλειο τη φύση, ακόμη και αν το βιολογικό υλικό προέρχεται καθ’ ολοκληρία από δότες· μεσολαβεί συνήθως εγκυμοσύνη από την ενδιαφερόμενη γυναίκα που της δίνει τη χαρά της σύνδεσης με το αγέννητο ακόμη παιδί· είναι μέθοδος «διακριτική»· ουδείς από τον κοινωνικό περίγυρο γνωρίζει ότι η γυναίκα που γεννάει το παιδί έχει υποβληθεί σε υποβοήθηση· επίσης, το - υψηλό - κόστος καλύπτεται εν μέρει, τουλάχιστον για κάποιες προσπάθειες, από την κοινωνική ασφάλιση. Και, κυρίως, η τεχνητή γονιμοποίηση έχει πολύ επιτυχή αποτελέσματα, έχοντας δώσει τη χαρά της τεκνοποιΐας σε χιλιάδες ζευγάρια. Η διάδοσή της δρα περαιτέρω θετικά ως παράδειγμα για τα ζευγάρια που έχουν πρόβλημα απόκτησης παιδιών.

23Ωστόσο υιοθεσία και υποβοηθούμενη αναπαραγωγή έχουν κοινά στοιχεία και η παράλληλη εξέτασή τους θα ήταν επιβεβλημένη.

Σελ. 5

24Γνωρίζουμε ότι από τη 10ετία του 1950 εφαρμόζεται η μέθοδος της σπερματέγχυσης, δηλαδή η τεχνητή - χωρίς σεξουαλική επαφή - εισαγωγή σπέρματος στον κόλπο της γυναίκας. Αυτή θεωρείται η πρώτη μέθοδος τεχνητής γονιμοποίησης. Με αυτήν αρχικά παρακάμφθηκε η δυσκολία της σεξουαλικής επαφής που μπορούσε να οφείλεται σε πολλούς λόγους, αλλά, αρκετά σύντομα, καλύφθηκε και η στειρότητα του άνδρα με τη χρησιμοποίηση ξένου (προς το ζεύγος που επιθυμούσε την απόκτηση παιδιού) σπέρματος. Έτσι (με χρήση δότη) παρακάμφθηκε το ζήτημα της στειρότητας του άνδρα, χωρίς να τίθεται θέμα «απιστίας» της συζύγου.

25Γνωρίζουμε επίσης ότι στην Ελλάδα η μέθοδος της σπερματέγχυσης με το σπέρμα του συζύγου ή με σπέρμα τρίτου (συνήθως μέλους της οικογένειας, αδελφού του συζύγου κλπ) εφαρμόζεται τουλάχιστον από την δεκαετία του 1970.

26Το μεγάλο όμως άλμα στην τεχνητή γονιμοποίηση επήλθε όταν, το 1978 κατέστη δυνατή η γονιμοποίηση του ωαρίου εκτός του γυναικείου σώματος (στο «σωλήνα», στο εργαστήριο) και η επανεμφύτευσή του (μετά τη γονιμοποίηση) στη μήτρα της γυναίκας. Το πρώτο αυτό βήμα ήταν επαναστατικό.

27Ακολούθησε η δυνατότητα να κρυοσυντηρηθεί (καταψυχθεί) το ωάριο μιας γυναίκας και να αποψυχθεί, ώστε να γίνει γονιμοποίηση και εμφύτευση.

28Η κατάψυξη του σπέρματος ήταν ήδη δυνατή και πριν την ασφαλή κατάψυξη ωαρίου, είχε δε δοκιμαστεί με καλά αποτελέσματα η κρυοσυντήρηση/κατάψυξη γονιμοποιημένου ωαρίου.

29Μετά από τις βιοτεχνολογικές εξελίξεις ανέκυψε το πρώτον ο ηθικός προβληματισμός ως προς τα όρια των μεθόδων, τη χρήση δοτών, τη διαδικασία του εργαστηρίου, τη συντήρηση του γεννητικού υλικού, θέματα τα οποία στην αρχική μορφή της ιατρικής υποβοήθησης (σπερματέγχυση) δεν ανέκυπταν ή τουλάχιστον δεν ανέκυπταν σε τέτοια έκταση.

30Δεν είναι τυχαίο, ότι οι αρχικοί ηθικοί προβληματισμοί αφορούσαν την κλωνοποίηση, τις χείμαιρες και τα υβρίδια, όπως τουλάχιστον αυτοί μεταφέρθηκαν στον ν. 3305. Ωστόσο, τέτοια ζητήματα δεν φαίνεται να απασχολούν τη σύγχρονη πράξη της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής.

Σελ. 6

31Παράλληλα δημοσιεύονται τα πρώτα κείμενα που αφορούν τη νομική διάσταση του ζητήματος της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής· Ο Δανέζης σε κείμενο για γιατρούς (ό.π.), θίγει και νομικά ζητήματα. Το 1988 τη σκυτάλη παίρνουν οι νομικοί.

32Ήδη το ζήτημα είχε αποτελέσει θέμα του συνεδρίου των γερμανών Νομικών (Juristentag) το έτος 1986.

33Από το ακαδημαϊκό έτος 1992 - 1993 στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα του Αστικού Δικαίου της Νομικής Σχολής του ΕΚΠΑ εντάχθηκε ως υποχρεωτικό (όπως όλα τότε τα μαθήματα) μάθημα η «Τεχνητή Γονιμοποίηση» (Διδάσκοντες Γ. Κουμάντος, Θ. Παπαχρίστου, Δ. Παπαδοπούλου). Το έτος 1994 η υποβοηθούμενη αναπαραγωγή αποτέλεσε αυτοτελή θεματική στο Α΄ Συνέδριο Ελλήνων Αστικολόγων στη Ναύπακτο. Οι πρώτες δημοσιεύσεις είναι εισαγωγικές στον νέο θεσμό και αφορούν ιδίως τα θέματα της συγγένειας και των συναινέσεων. Τούτο ήταν φυσικό, εφόσον το κύριο νομικό ζήτημα ήταν και παραμένει η θεμελίωση του συγγενικού δεσμού μεταξύ του παιδιού που θα γεννηθεί με ιατρική υποβοήθηση και των προσώπων που επιδιώκουν την απόκτησή του, ανεξάρτητα από την ταυτότητα του βιολογικού υλικού (δότη), του γεγονότος της κύησης (παρένθετη) ή του χρόνου απόκτησης (post mortem). Και τούτο σε ένα δίκαιο, το οποίο για να ρυθμίσει τη συγγένεια βασίζεται κυρίως στην βιολογική καταγωγή.

34Ανεξάρτητα από τα παραπάνω, αφετηρία της ανάπτυξης της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής στη χώρα μας, υπήρξε η πρωτοβουλία του τότε υπουργού Δικαιοσύνης Καθηγητή Μ. Σταθόπουλου που είχε τη διορατικότητα (ως επιφανής Αστικολόγος ο ίδιος και μάλιστα στη Νομική Σχολή Αθηνών, όπου η υποβοηθούμενη διδάσκονταν ως μάθημα) να συστήσει το έτος 2000 «ομάδα εργασίας με αντικείμενο τη μελέτη των επιπτώσεων της βιογενετικής στο αστικό και ιδίως στο οικογενειακό δίκαιο». Η ομάδα εργασίας είχε ως Πρόεδρο τον Καθηγητή (ήδη τότε ομότιμο) Γεώργιο Κουμάντο, Πρόεδρο και της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής και ως μέλη όλους σχεδόν τους ακαδημαϊκούς που τότε δραστηριοποιούνταν στο Οικογενειακό Δίκαιο. Ο Μ. Σταθόπουλος είχε εξαγγείλει τη δημιουργία ομάδας εργασίας στο Δ΄ Συνέδριο Αστικολόγων τον Οκτώβριο του 2000 στη Θεσσαλονίκη.

Σελ. 7

35Αυτή είναι εν ολίγοις η ιστορία του ν. 3089/2002. Είναι πάντως αξιοσημείωτο, ότι το θέμα της τεχνητής γονιμοποίησης είχε εν σπέρματι αντιμετωπιστεί και σποραδικά στη θεωρία και κυρίως, μετά το 1983 ήδη στον ΑΚ (άρθρο 1471 § 2 εδ. β΄) ο οποίος μεταξύ των λόγων αποκλεισμού της προσβολής πατρότητας περιλάμβανε τη «συγκατάθεση του συζύγου στην τεχνητή γονιμοποίηση της συζύγου του» (: εννοείται με χρήση ξένου γεννητικού υλικού). Γενικά το θέμα της τεχνητής γονιμοποίησης θεωρήθηκε εξ αρχής - μεταξύ των διαφόρων κλάδων του Δικαίου - θέμα κυρίως του Οικογενειακού Δικαίου. Και ευλόγως, εφόσον η υποβοηθούμενη αναπαραγωγή σκοπεί την απόκτηση τέκνου, η δε θέση των τέκνων μέσα στην οικογένεια (συγγένεια) ρυθμίζεται στον ΑΚ. Πλην της θεμελίωσης της συγγένειας, ο ν. 3089 ορίζει την τεχνητή γονιμοποίηση επικουρική εν σχέσει προς την φυσική αναπαραγωγική μέθοδο, προσδιορίζει τις μεθόδους, τις προϋποθέσεις προσφυγής, καθώς και την τύχη του πλεονάζοντος γεννητικού υλικού.

36Οι περισσότερες από τις διατάξεις του ν. 3089/2002 περιλήφθηκαν στον ΑΚ, αποτελώντας ειδικό κεφάλαιο με τίτλο «ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή» (άρθρα 1455 - 1460), ενώ τροποποιήθηκαν και τα άρθρα 1461 επ. για την ίδρυση της συγγένειας και την κληρονομική διαδοχή (άρθρα 1711, 1924 ΑΚ), επί μέρους διατάξεις του ΚΠολΔ και του νόμου για τις ληξιαρχικές πράξεις.

37Αν ο νόμος 3089/2002 θεμελίωσε την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, ο μεταγενέστερος ν. 3305/2005 την οργάνωσε· διότι βεβαίως, η υποβοηθούμενη αναπαραγωγή λαμβάνει χώρα και διεξάγεται σε εξειδικευμένα κέντρα· και τα κέντρα αυτά, ιδιόρρυθμα ιδίως όσον αφορά το γεννητικό υλικό (διατήρηση, επεξεργασία), χρήζουν ιδιαίτερης μεταχείρισης, όσον αφορά τον έλεγχο και την εποπτεία τους: Υπό την έννοια αυτήν ο ν. 3305/2005 είναι σημαντικός και για τις κατ’ ιδίαν διατάξεις του που προβλέπουν διοικητικές και ποινικές κυρώσεις (τέτοιες δεν περιέχει ο ν. 3089/2002, ως νόμος με περιεχόμενο κυρίως αστικού δικαίου) αλλά κυρίως διότι θεσπίζει την Ε.Α.Ι.Υ.Α., μία ειδική δημόσια αρχή (βλ. πιο κάτω §11) επιφορτισμένη με την αδειοδότηση, τον έλεγχο λειτουργίας των κέντρων, τη ρύθμιση και την επιβολή κυρώσεων για παραβάσεις της ειδικής νομοθεσίας.

38Η ανάθεση της εποπτείας των Κέντρων σε δημόσια Αρχή σηματοδοτεί και την ιδιαιτερότητά τους.

39Σημαντικό επίσης είναι ότι ο ν. 3305/2005 αναφέρει το συμφέρον του παιδιού που θα γεννηθεί ως παράμετρο αξιολόγησης των διαδικασιών της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής.

Σελ. 8

40Επίσης στον ν. 3305 ορίζονται οι προϋποθέσεις διάθεσης και διακίνησης του γεννητικού υλικού, καθώς και οι όροι έρευνας επί του γεννητικού υλικού.

41Μετά τον ν. 3305/2005 μεσολαβούν πολλές και σημαντικές αποφάσεις της Ε.Α.Ι.Υ.Α. σε επί μέρους θέματα, αλλά και οδηγίες της ίδιας Αρχής προς τις Μονάδες, με τις οποίες επιχειρείται η επίλυση πρακτικών κυρίως προβλημάτων. Επ’ ευκαιρία των γενικών μέτρων για τον COVID-19, η ηλικία της υποβοηθούμενης γυναίκας αυξάνεται από τα 50 στα 52 έτη ενώ το 2022, με τον ν. 4958/2022 ορίζεται ως όριο ηλικίας της υποβοηθούμενης γυναίκας το 54ο έτος.

42Με τον ν. 4958/2022, επέρχονται και άλλες αλλαγές. Το θέμα της ανωνυμίας ή μη του δότη είναι μία από αυτές. Κατά τη γνώμη μου η σημαντικότερη αλλαγή του νόμου αυτού, είναι η καθιέρωση της δυνατότητας προσφυγής στην υποβοήθηση όχι μόνον όταν δεν είναι δυνατή η απόκτηση τέκνων ή προς αποφυγή μετάδοσης σοβαρής ασθένειας στο τέκνο, αλλά και όταν σκοπείται η διατήρηση της γονιμότητας ως αυτοτελής διαδικασία (κρυοσυντήρηση για κοινωνικούς λόγους - social freezing). Τεχνικά αυτό το τμήμα «υποβοήθησης» δεν οδηγεί άμεσα σε απόκτηση παιδιών. Είναι δηλαδή αυτοτελής ιατρική πράξη που αφορά ιδίως τις νέες γυναίκες που δεν έχουν τεκνοποιήσει ή δεν επίκειται να τεκνοποιήσουν σε νέα ηλικία για κοινωνικούς λόγους, ανεξάρτητα αν στο μέλλον χρησιμοποιηθούν τα ωάρια αυτά για την απόκτηση τέκνων. Αν στο μέλλον οι γυναίκες αυτές αποφασίσουν να αποκτήσουν παιδί, σε χρόνο κατά τον οποίο δεν θα έχουν κατάλληλα ωάρια, μπορούν να χρησιμοποιήσουν τα δικά τους, αντί να προσφύγουν σε δότρια. Είναι επομένως αυτοτελής πράξη προπαρασκευαστική μέλλουσας ενδεχόμενης ιατρικής υποβοήθησης.

43Η κρυοσυντήρηση για κοινωνικούς λόγους χαιρετίστηκε - και δικαίως - ως κατάκτηση, αλλά δεν έγινε ο παραμικρός διάλογος για τις ηθικές και άλλες (π.χ. δημογραφικές, ψυχολογικές) παραμέτρους της δυνατότητας αυτής.

44Με το άρθρο 8 του ν. 3305 ορίζεται ότι το υλικό του ίδιου δότη (ή δότριας) δεν επιτρέπεται να χρησιμοποιηθεί, αν έχουν προέλθει (γεννηθεί) από αυτόν ήδη 10 παιδιά. Ο περιορισμός αυτός ενισχύεται από την απειλή κυρώσεων, διοικητικών και ποινικών. Ελέγχεται δε μέσω του Μητρώου, το οποίο παρέχει ένδειξη απαγόρευσης χρήσης του υλικού δότη/δότριας από τον/την οποία έχουν γεννηθεί ήδη 10 παιδιά (εμφανίζεται «κόκκινο» απαγορευτικό σήμα).

Σελ. 9

45Με τον ν. 5102/2024, αυξήθηκε ο μέγιστος αριθμός τέκνων που επιτρέπεται να προέρχονται από τον ίδιο δότη από 10 σε 12 (άρθρ. 53). Επί πλέον, ορίζεται ότι δεν υπολογίζονται τα παιδιά που αποκτούν κάτοικοι εξωτερικού που έχουν χρησιμοποιήσει υπηρεσίες ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής (και υλικό δότη) στην Ελλάδα.

46Τέλος, προβλέπεται μεταβατική διάταξη (άρθρο 55), με την οποία ρυθμίζονται τα αποτελέσματα γονιμοποιήσεως με υλικό δότη προ της πλήρους λειτουργίας του Μητρώου (βλ. πιο κάτω §4.Ι.Ε.2). Οι επιμέρους ρυθμίσεις αναλύονται στα επόμενα.

47Με τον ν. 5107/2024 τροποποιήθηκε η σύνθεση της Ε.Α.Ι.Υ.Α.

48Από την πλευρά της θεμελίωσης της συγγένειας αλλά και τεχνικά, έχουν σημασία διάφορες διακρίσεις.

49Για τη συγγένεια, θεμελιώδες ζήτημα είναι η χρήση ή μη τρίτου προσώπου, το οποίο αναλαμβάνει μία από τις λειτουργίες της αναπαραγωγής, δηλαδή ο δότης ή η δότρια, που προμηθεύουν το γεννητικό υλικό στο πρόσωπο που επιθυμεί την απόκτηση τέκνου (ετερόλογη γονιμοποίηση) ή η (παρένθετη) γυναίκα η οποία αποδέχεται να «χρησιμοποιηθεί» για την κυοφορία του εμβρύου· Στις περιπτώσεις αυτές τίθεται το ζήτημα της θεμελίωσης της συγγένειας προς το πρόσωπο που υποβοηθείται, καθώς και το ζήτημα της συγγένειας του προσώπου που υποβοηθεί. Και τα δύο αυτά θέματα λύνει με απόλυτη σαφήνεια ο Αστικός Κώδικας μετά την τροποποίησή του από τον ν. 3089/2002.

50Τεχνικά, κεφαλαιώδους σημασίας ζήτημα είναι, αν η γονιμοποίηση γίνεται εντός του σώματος της γυναίκας (in vivo) (μέθοδος σπερματέγχυσης) ή εκτός αυτού, στο εργαστήριο (εξωσωματική γονιμοποίηση - in vitro).

51Η σημασία της σπερματέγχυσης βαίνει μειούμενη· ο συντριπτικά μεγαλύτερος αριθμός επεμβάσεων αφορούν την εξωσωματική γονιμοποίηση.

52Οι τέσσερις αυτές βασικές διακρίσεις της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής μπορούν να διασταυρώνονται (π.χ. σπερματέγχυση ομόλογη ή ετερόλογη, εξωσωματική ομόλογη ή ετερόλογη).

53Η χρήση δοτών μπορεί να αφορά τη γυναίκα (δανεικό ωάριο) ή τον άνδρα (δανεικό σπέρμα) ή και τους δύο. Όταν λοιπόν πρόκειται για ετερόλογη γονιμοποίηση θα πρέπει να διευκρινίζεται, αν έχει χρησιμοποιηθεί δότης για το σπέρμα (άρα πρόκειται για ετερόλογη ως προς το σπέρμα γονιμοποίηση, ενώ το ωάριο προέρχεται από την γυναίκα του υποβοηθούμενου άνδρα) ή δότρια για το ωάριο (ετερόλογη ως προς το ωάριο γονιμοποίηση, ενώ το σπέρμα προέρχεται από τον σύζυγο/σύντροφο της υποβοηθούμενης) ή και για το

Σελ. 10

54Ο ν. 3089/2002 ρύθμισε ειδικά (και πολύ επιτυχώς κατά τη γνώμη μου) τη συγγένεια του παιδιού το οποίο γεννιέται από παρένθετη μητέρα. Για την μέθοδο της παρένθετης προβλέπονται ειδικές πρόσθετες προϋποθέσεις, βλ. πιο κάτω §3.Ι. Σημειώνεται ότι μόνο ελάχιστες έννομες τάξεις προβλέπουν τη δυνατότητα χρήσης παρένθετης μητέρας. Εφόσον ο νόμος δεν περιορίζει, επιτρέπεται η χρήση γεννητικού υλικού του επιθυμούντος την απόκτηση παιδιού ζεύγους ή δοτών. Δεν επιτρέπεται πάντως η λεγόμενη «ολική υποκατάσταση» δηλαδή η χρησιμοποίηση γεννητικού υλικού της ίδιας της παρένθετης μητέρας. Και η μέθοδος της παρένθετης κατέστη δυνατή μετά την δυνατότητα εξωσωματικής γονιμοποίησης.

55Είναι αλήθεια, ότι από όλες τις μεθόδους, αυτή η μέθοδος είναι η πιο αμφισβητούμενη, έτσι δε αντιμετωπίστηκε και από τα κόμματα της Αντιπολίτευσης κατά την ψήφιση του ν. 3089/2002. Η εκμετάλλευση του γυναικείου σώματος των φτωχότερων γυναικών εις όφελος των πιο εύπορων, το αντάλλαγμα (το οποίο άλλωστε υπάρχει και στους δότες του γεννητικού υλικού), που δίδεται απευθείας στην κυοφόρο γυναίκα, είναι τα σημεία εκείνα που ενισχύουν την άποψη ότι η ακραία αυτή μέθοδος δεν θα έπρεπε να επιτραπεί. Η επιτροπή του ν. 3089, με ρομαντική διάθεση και με βάση τα τότε στοιχεία και την τότε κοινωνική πραγματικότητα, θεώρησε τη μέθοδο «ύψιστη πράξη αλτρουϊσμού» πεπεισμένη ότι δεν θα δίδεται αντάλλαγμα. Πρότυπο ήταν η αδελφή που κυοφορεί για να βοηθήσει την αδελφή της, η μητέρα για την κόρη της κ.ο.κ. Η ανάγκη να αποκτήσουν παιδί και γυναίκες που δεν μπορούν να κυοφορήσουν (λ.χ. λόγω αφαίρεσης μήτρας πριν την απόκτηση παιδιών) ενώ συνήθως έχουν δικό τους γεννητικό υλικό, ήταν η αιτιολογία για την συμπερίληψη της μεθόδου της παρένθετης μεταξύ των επιτρεπτών μεθόδων.

56Ίσως έχει ωριμάσει ο χρόνος για μία επανεξέταση ή οργάνωση της μεθόδου της παρένθετης.

57Ειδικές προϋποθέσεις προβλέπονται για την μεταθανάτια γονιμοποίηση.

58Η μέθοδος δεν έχει βρει ευρεία εφαρμογή, δημιουργεί όμως διάφορα δυσεπίλυτα προβλήματα για τα οποία βλέπε πιο κάτω § 3.II. Ενδιαφέρον είναι το ζήτημα, στην περίπτω-

Σελ. 11

59Με βάση τις μεθόδους που αναφέρθηκαν και τη χρήση ιδίου ή ξένου γεννητικού υλικού, αν ορίσουμε το σπέρμα του προσώπου που θέλει να γίνει γονέας ΣΓ, το ωάριο της γυναίκας που επιθυμεί να γίνει μητέρα ΩΓ, την μήτρα της ίδιας γυναίκας ΜΓ και το σπέρμα δότη ΣΔ, το ωάριο δότριας ΩΔ και την μήτρα της παρένθετης ΜΔ, σχηματικά είναι δυνατοί οι εξής συνδυασμοί:

60Από πλευράς καταγωγής και επομένως βιολογικής συγγένειας είναι δυνατοί οι πιο πάνω οκτώ συνδυασμοί. Νομικοί γονείς ορίζονται όμως, αν έχουν τηρήσει τις διατάξεις του νόμου, εκείνοι που επιθυμούν την απόκτηση των παιδιών και υποβάλλονται σε τεχνητή γονιμοποίηση.

61Οι περιπτώσεις 5 - 8 προϋποθέτουν χρησιμοποίηση δανεικής (παρένθετης) μητέρας, για την κυοφορία και γέννηση. Στις περιπτώσεις 7 και 8 το χρησιμοποιούμενο ωάριο μπορεί να είναι το ωάριο της κοινωνικής μητέρας ή τρίτης δότριας. Της παρένθετης ωάριο, δεν επιτρέπεται να χρησιμοποιηθεί· αν τούτο γίνει, υπάρχει κίνδυνος προσβολής, της μητρότητας. Για τις περιπτώσεις 1 - 4 μπορεί να έχει μεσολαβήσει και εμφύτευση στις σάλπιγγες (GIFT). Η εγκυμοσύνη στις περιπτώσεις 1 και 2 μπορεί να έχει επιτευχθεί ενδοσωματικά ή εξωσωματικά. Η περίπτωση 1 είναι η απλούστερη μορφή τεχνητής γονιμοποίησης διότι η μόνη διαφορά με την φυσιολογική αναπαραγωγή είναι ότι απλώς δεν μεσολαβεί σεξουαλική πράξη. Αλλά, βιολογικά το παιδί κατάγεται από τους νομικούς γονείς του και έχει κυοφορηθεί από την νομική μητέρα του.

62Αντίθετα, η περίπτωση 8 είναι η πιο «απομακρυσμένη» από την φυσιολογική γονιμοποίηση περίπτωση τεχνητής γονιμοποίησης, όσον αφορά την βιολογική καταγωγή. Διότι χρησιμοποιείται ξένο προς τους νομικούς γονείς ωάριο και σπερματοζωάριο και το έμβρυο κυοφορείται σε «δανεική» μήτρα (παρένθετη μητέρα).

Σελ. 12

63Ο νομοθέτης προτάσσει τους λόγους για τους οποίους επιτρέπεται η ιατρική υποβοήθηση: 1455 ΑΚ: «Η ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή (τεχνητή γονιμοποίηση) επιτρέπεται μόνο για να αντιμετωπίζεται η αδυναμία απόκτησης τέκνων με φυσικό τρόπο ή για να αποφεύγεται η μετάδοση στο τέκνο σοβαρής ασθένειας».

64Ο κύκλος των προσώπων τα οποία επιτρέπεται να υποβληθούν σε ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή ούτε αναφέρεται ρητά, ούτε ορίζεται. Οι ιδιότητες των προσώπων και η προσωπική τους κατάσταση μπορεί να προκύπτουν από τις διατάξεις, αλλά δεν αναφέρονται ρητά.

65Πρότυπα του νομοθέτη ήταν ασφαλώς το έγγαμο ετερόφυλο ζεύγος, το οποίο έχει αδυναμία (ή δυσχέρεια) απόκτησης απογόνων με φυσικό τρόπο για ιατρικούς λόγους. Η χρησιμοποίηση της λέξεως «μόνο» (η οποία δεν έχει αλλάξει από την ψήφιση του ν. 3089 μέχρι τώρα) σηματοδοτεί την επικουρικότητα της μεθόδου της ιατρικής υποβοήθησης έναντι της φυσικής αναπαραγωγής. Για το θέμα αυτό δεν έχει εκφραστεί ποτέ καμία αντίρρηση στη θεωρία ή την νομολογία: αν είναι δυνατή η φυσική αναπαραγωγή, δεν επιτρέπεται η υποβολή σε μεθόδους ιατρικής υποβοήθησης.

66Ο νομοθέτης δηλαδή ξεκίνησε από το συνήθως συμβαίνον, την επιθυμία ενός ζεύγους, το οποίο αναμένεται μέσα στον γάμο να αποκτήσει παιδιά και το οποίο δεν μπορεί να αποκτήσει παιδιά για λόγους ιατρικούς.

67Η ρύθμιση του νόμου 3089 (και του 3305) είναι απόλυτα προσανατολισμένη σ’ αυτό το πρότυπο, ιδίως λόγω της λειτουργίας των τεκμηρίων πατρότητας αλλά και μητρότητας, με τη χρήση δότριας και παρένθετης τα οποία προσάρμοσε, πολύ επιτυχώς κατά τη γνώμη μου, στα ισχύοντα στον Αστικό Κώδικα για την φυσιολογική (μη υποβοηθούμενη) αναπαραγωγή.

68Εκτός από το έγγαμο ετερόφυλο ζεύγος, το οποίο δεν αναφέρεται στον νόμο αλλά εννοείται και προκύπτει από τις κατ’ ιδίαν διατάξεις, ο νόμος ρητά επιτρέπει την προσφυγή σε μεθόδους ιατρικής υποβοήθησης στην άγαμη γυναίκα και στους ελευθέρως συμβιούντες (1456 § 1 εδ. β΄ ΑΚ).

69Το γεγονός ότι η άγαμη γυναίκα μπορούσε να προσφύγει σε ι.υ.α. κατ’ εξαίρεση από τον κανόνα, προκύπτει και από το γεγονός ότι ο νόμος θέτει αυστηρότερο κριτήριο για την συναίνεσή της (συμβολαιογραφικό έγγραφο). Κατά την ερμηνεία πάντως, η οποία ήταν, κατά το χρόνο έναρξης εφαρμογής του νόμου, ομόφωνη, η προϋπόθεση της ιατρικής αναγκαι-

Σελ. 13

70Το ίδιο συμβαίνει με τα πρόσωπα που τελούν σε ελεύθερη ένωση, για τα οποία το κύριο μέλημα του νομοθέτη είναι η εξασφάλιση της πατρότητας του τέκνου που θα γεννηθεί (ΑΚ 1456 § 1 εδ. β΄ ΑΚ), για τον λόγο αυτόν απαιτεί συμβολαιογραφική συναίνεση των ελευθέρως συμβιούντων. Έτσι το παιδί αναγνωρίζεται αυτομάτως τέκνο του συναινούντος ελευθέρως συμβιούντος (λόγω εκούσιας αναγνώρισης που πραγματοποιείται με τη δική του συμβολαιογραφική συναίνεση και ολοκληρώνεται με την συμβολαιογραφική συναίνεση της γυναίκας).

71Μετά την καθιέρωση του συμφώνου συμβίωσης με τον ν. 4356/2015, οι ετερόφυλοι σύμβιοι εξομοιώθηκαν με τους συζύγους και από πλευράς τύπου της συναινέσεως, εφόσον από το σύμφωνο παράγεται τεκμήριο πατρότητας.

72Και μετά την καθιέρωση του συμφώνου συμβίωσης, θεωρήθηκε ότι ομόφυλοι σύμβιοι δεν επιτρέπεται να υποβληθούν σε Ι.Υ.Α.

73Υπό το καθεστώς των ν. 3089 και 3305 ερώτημα παρέμενε αν ο άγαμος άνδρας επιτρεπόταν να χρησιμοποιήσει ειδικά την μέθοδο της παρένθετης γυναίκας προκειμένου να αποκτήσει παιδί (βλ. πιο κάτω §2.Ι.Α). Το θέμα απασχόλησε την νομολογία και την θεωρία.

74Για το θέμα απόκτησης παιδιών από ομόφυλα ζεύγη: Είναι βέβαιο, ότι το ζήτημα θα απασχολήσει την πράξη στο αμέσως επόμενο διάστημα. Εν σπέρματι ο προβληματισμός είχε αναπτυχθεί όταν επιχειρήθηκε, με επίκληση της συνταγματικής αρχής της ισότητας, κατόπιν δικαστικής άδειας, η απόκτηση παιδιού από μοναχικό άνδρα, με χρήση παρένθετης. Και τούτο διότι, επιτρέπεται στην μοναχική γυναίκα η υποβοήθηση για απόκτηση παιδιών (και με τη μέθοδο της παρένθετης γυναίκας).

75Όσον αφορά την εφαρμογή μεθόδων υποβοηθούμενης αναπαραγωγής σε ομόφυλα ζεύγη, νομίζω ότι, υπό την αρχή της επικουρικότητας μπορεί να γίνει η εξής διάκριση:

76Ζεύγος ομόφυλων γυναικών: Εφόσον ο νόμος επιτρέπει την υποβοήθηση μιας άγαμης γυναίκας, νομίζω ότι μπορεί να υποβοηθηθεί και μια ομόφυλη έγγαμη γυναίκα με χρήση δότη. Αν υπάρχει αδυναμία κυοφορίας, θα μπορεί να χρησιμοποιηθεί μέθοδος παρένθετης. Η προσφυγή στην Μονάδα μπορεί να γίνει από τις συζύγους, η μη υποβαλλόμενη σε Ι.Υ.Α σύζυγος, συναινεί στην Ι.Υ.Α. της άλλης συζύγου. Τούτο δεν σημαίνει ότι δημιουρ-

Σελ. 14

77Η Ε.Α.Ι.Υ.Α. έχει εκδόσει αντίστοιχη οδηγία, βλ. αναλυτικά πιο κάτω §2.Ι.Γ.

78Ζεύγος ομόφυλων ανδρών: Κατά τη γνώμη μου, ό,τι έχει υποστηριχθεί για τη δυνατότητα προσφυγής του μοναχικού άνδρα στην υποβοήθηση και έχει κριθεί από τα δικαστήρια, θα ισχύσει και για το έγγαμο ζεύγος των ομόφυλων ανδρών. Η μη δυνατότητα π.χ. των ομόφυλων συμβίων να προσφύγουν στην υποβοηθούμενη δεν οφειλόταν στην έλλειψη γάμου, αλλά ακριβώς στη διαφορετική φύση άνδρα και γυναίκας, που ώθησε τον νομοθέτη να επιτρέψει την προσφυγή στην υποβοήθηση μόνο στην άγαμη γυναίκα και όχι στον άγαμο άνδρα (η εγγενής αδυναμία απόκτησης τέκνου εμποδίζει την εφαρμογή της επικουρικής - κατά το δίκαιό μας - μεθόδου της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής). Ιδίως μετά τις τελευταίες τροποποιήσεις, νομίζω ότι ενισχύεται η άποψη ότι στην Ι.Υ.Α. δεν επιτρέπεται να προσφύγει (και να θεμελιώσει συγγενική σχέση αυτόματα με το παιδί που θα γεννηθεί μέσω τεκμηρίων, 1464, 1465 ΑΚ) ομόφυλο ζεύγος ανδρών. Το ζήτημα θα λυθεί από τα δικαστήρια, τα οποία ασφαλώς θα αντιμετωπίσουν αντίστοιχες αιτήσεις για χρήση παρένθετης. Αν τούτο επιτραπεί, οι Μονάδες θα μπορούν (και θα πρέπει) να προχωρήσουν στην εφαρμογή των μεθόδων.

79Είναι φανερό, ότι πλέον οι περιπτώσεις επιτρεπτού της τεχνητής γονιμοποίησης διευρύνθηκαν. Εκτός από την ιατρική αναγκαιότητα που ερμηνεύεται κατά μία άποψη ευρέως μετά τον ν. 5089/2024 (βλ. πιο κάτω §2.IV), και η έννοια της αποφυγής ασθένειας έχει διευρυνθεί· διότι έχει διευρυνθεί ο κατάλογος των ασθενειών που μπορούν να ανιχνευτούν στα υπό εμφύτευση έμβρυα, άρα και το εύρος του «κινδύνου μετάδοσης στο τέκνο σοβαρής ασθένειας», βλ. πιο κάτω §6 για τον προεμφυτευτικό έλεγχο.

80Είναι αμφίβολο, αν σκοπός της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής μπορεί να είναι η απόκτηση παιδιού ιστοσυμβατού προς υπάρχον και πάσχον παιδί (αδελφάκι) για την διενέργεια μεταμόσχευσης.

81Όσον όμως αφορά την κρυοσυντήρηση για λόγους διατήρησης της γονιμότητας κατά τη γνώμη μου, δεν απαιτείται μεν ιατρική αναγκαιότητα για την κρυοσυντήρηση, ωστόσο

Σελ. 15

82Η ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή δεν έχει χάσει τον επικουρικό χαρακτήρα της, παρά την διεύρυνση περιπτώσεων επιτρεπτού. Αυτό το αποδεικνύει και ότι η λέξη «μόνο» που χρησιμοποιήθηκε από τον ν. 3089/2002 δεν έχει απαλειφθεί, παρά τις τροποποιήσεις.

83Η ιατρική υποβοήθηση είναι μία πολυπρόσωπη και πολύπλοκη διαδικασία. Το πλήθος των εμπλεκόμενων προσώπων δημιουργεί την ανάγκη καθορισμού και χαρακτηρισμού των εννόμων σχέσεων μεταξύ τους, αν τυχόν υπάρχουν.

84Πέραν των προφανών σχέσεων οικογενειακού δικαίου που εμφανίζονται μεταξύ του παιδιού που γεννιέται με την υποβοήθηση και των προσώπων που επιθυμούν την απόκτησή του και προβαίνουν στις σχετικές διαδικασίες, ένα δίκτυο ενοχικών σχέσεων εμπλέκεται γύρω από αυτές.

85Συνδέονται επομένως το (ή τα) υποβοηθούμενο πρόσωπο με τον ιατρό, με την Μονάδα Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής (Μ.Ι.Υ.Α.), με την Τράπεζα Κρυοσυντήρησης (Τ.Κ.); Με τον δότη ή δότρια και μάλιστα αν αυτός είναι γνωστός ή άγνωστος; Αν είναι συγγενής; Υπάρχει ενοχική σχέση ανάμεσα στον δότη και την Τ.Κ.; Tην Μ.Ι.Υ.Α.; Τα προσφεύγοντα σε υποβοήθηση πρόσωπα με την μέθοδο της παρένθετης συνδέονται με την παρένθετη;

86Η προσφυγή στην ιατρική υποβοήθηση σε ένα οργανωμένο κέντρο συνδέει τους ενδιαφερόμενους μόνο με τους ιατρούς και την Μ.Ι.Υ.Α.; Τους συνδέει με το εργαστήριο αυτοτελώς, με τους εμβρυολόγους; Με τους γενετιστές, στην περίπτωση του προεμφυτευτικού ελέγχου;

87Τα ερωτήματα αυτά είναι ενδιαφέροντα για τον νομικό, δεν είναι απλώς θεωρητικά και πρακτικά αδιάφορα· διότι από την απάντηση σε αυτά εξαρτάται κυρίως η ευθύνη των εμπλεκομένων. Μολονότι ο ορισμός και ο χαρακτηρισμός των σχέσεων θα μπορούσε να αποτελέσει ένα εκτενές αυτοτελές σύγγραμμα, στις αναπτύξεις που ακολουθούν δίνονται οι απαντήσεις, καθ’ ό μέτρο είναι αναγκαίες για την πραγμάτευση των κατ’ ιδίαν ζητημάτων.

88

Σελ. 16

89Αν κατοχυρώνεται συνταγματικά το δικαίωμα των προσώπων να αποκτήσουν απογόνους με την μέθοδο της Ι.Υ.Α. Αν είναι συνταγματική η καθιέρωση της ετερόλογης τεχνητής γονιμοποίησης, η υποβοηθούμενη σε άγαμα ζεύγη, σε άγαμες γυναίκες, η μεταθανάτια γονιμοποίηση, η παρένθετη μητρότητα, η ανωνυμία του δότη του γεννητικού υλικού, θέματα που προβληματίζουν για την εφαρμογή των άρθρων 5 § 1, 21 § 1, 4 του Συντάγματος. Για τα περισσότερα από τα ανωτέρω προβλήματα η συζήτηση έχει κοπάσει, ενώ κάποιες από τις τροποποιήσεις που ακολούθησαν τον ν. 3089 θέτουν τα ζητήματα σε άλλες βάσεις, π.χ. η καθιέρωση της δυνατότητας χρήσης «επώνυμου» δότη (δηλαδή του οποίου το όνομα μπορεί να αποκαλυφθεί στο παιδί) συνδεόμενη και με πρακτικά προβλήματα εφαρμογής.

90Νέα προβλήματα αναφύονται, στο πλαίσιο της ερμηνείας των νέων διατάξεων και λόγω άλλων μεταβολών - ιδίως το ζήτημα της απόκτησης παιδιού με τεχνητή γονιμοποίηση από ομόφυλα ζεύγη μετά τον ν. 5089/2024 που επέτρεψε τον γάμο ανάμεσα σε πρόσωπα του ίδιου φύλου· πάντως, ο νόμος από πλευράς συνταγματικής δεν επέφερε αλλαγή στον προβληματισμό, ο οποίος είχε αναπτυχθεί υπό το καθεστώς του συμφώνου συμβίωσης, το οποίο, μολονότι μπορούσε να συναφθεί και μεταξύ προσώπων του ίδιου φύλου δεν εξασφάλιζε την προσφυγή στην Ι.Υ.Α.

91Η ενωσιακή και η διεθνής έννομη τάξη, δεν έχει ασχοληθεί ευθέως με την ιατρική υποβοήθηση· τούτο μάλιστα αποτελεί και ένα από τα ζητήματα που ανακύπτουν στην πράξη· η έλλειψη ενιαίας νομοθεσίας «εμποδίζει» την ένταξη των παιδιών που γεννιούνται με ιατρική υποβοήθηση και μέθοδο που δεν επιτρέπεται στην χώρα καταγωγής ή διαμονής ενός ζεύγους, όταν αυτά αποκτηθούν σε χώρα που επιτρέπει συγκεκριμένη μέθοδο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η μέθοδος της παρένθετης μητέρας, που αναγνωρίζεται σε πολύ λίγα Κράτη, στα οποία συρρέουν αλλοδαποί ή κάτοικοι άλλων Κρατών προς απόκτηση παιδιών, τα οποία όμως αντιμετωπίζονται με καχυποψία στο Κράτος μόνιμης διαμονής των γονέων (βλ. πιο κάτω, θέματα ιδ.δ.δ. §8 και κατωτέρω ΙΧ).

92Η θεμελιώδης, από πλευράς βαρύτητας, Σύμβαση του Οβιέδο του Συμβουλίου της Ευρώπης, που κυρώθηκε με τον ν. 2619/1998, προβλέπει γενικά για τις επιπτώσεις της βιοτεχνολογίας· τα άρθρα 12 για την προεμφυτευτική γενετική διάγνωση, 14 για την επιλογή

Σελ. 17

93Ωστόσο υπάρχει νομοθετική κίνηση προς τις εξής κατευθύνσεις:

94Η απόκτηση απογόνων έχει μια υπαρξιακή διάσταση. Το να έχει κανείς παιδιά θεωρείται από πολλούς αναπόσπαστο στοιχείο ενός πλήρους και επιτυχημένου βίου. Η πραγματικότητα αυτή επηρεάζει τους ανθρώπους στην προσπάθεια να φανταστούν και να σχεδιάσουν τη ζωή τους. Παράλληλα, η δημιουργία οικογένειας αλλά και η οικογενειακή ζωή τυγχάνουν ιδιαίτερης προστασίας από τα νομικά συστήματα και μάλιστα τόσο στο επίπεδο των εθνικών Συνταγμάτων όσο και σε αυτό της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ή ακόμα και του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

95Ενώ λοιπόν η οικογένεια και η απόκτηση απογόνων έχει κεντρικό ρόλο στη ζωή μας αλλά και στην κλίμακα αξιών που υιοθετούν οι κοινωνίες στις οποίες ζούμε, η ρύθμιση της προσφυγής σε τεχνικές ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής (ΙΥΑ) διαφέρει σημαντικά από τη μια χώρα στην άλλη. Πολλές είναι εκείνες οι χώρες που υιοθετούν ιδιαίτερα περιοριστικές ρυθμίσεις ή μια γενικά αυστηρή προσέγγιση τόσο ως προς την προσφυγή σε αυ-

Σελ. 18

96Ωστόσο, τα εμπόδια που υψώνουν οι νομοθεσίες πολλών κρατών δεν είναι ικανά να σταματήσουν τους ενδιαφερόμενους στις προσπάθειές τους να αποκτήσουν παιδιά. Σημαντικός αριθμός ανθρώπων κατέφυγε και εξακολουθεί να καταφεύγει στην αναζήτηση υπηρεσιών ΙΥΑ πέρα από τα σύνορα της χώρας της συνήθους διαμονής του. Πολίτες, μόνοι ή σε ζευγάρια, που ζούνε σε χώρες με απαγορευτικές ρυθμίσεις κατάφεραν και καταφέρνουν να αποκτήσουν πρόσβαση σε αυτές τις τεχνικές. Κατά την επιστροφή τους στη χώρα κατοικίας αντιμετώπισαν και αντιμετωπίζουν λιγότερα ή περισσότερα προβλήματα, αφενός σχετικά με τη δυνατότητά τους να θεμελιώσουν τη συγγένειά τους με τα παιδιά που γεννήθηκαν ως αποτέλεσμα πρόσβασης σε κάποια τεχνική ΙΥΑ και αφετέρου πρακτικής φύσης που συνδέονται με διοικητικά προβλήματα, όπως η πρόσβαση σε κοινωνικοασφαλιστικές παροχές ή ακόμα η εγγραφή στο εκπαιδευτικό σύστημα. Κάποιες φορές, μάλιστα, οι διαφορές των νομοθεσιών δημιουργούν αντιδικίες ως προς τα γονεϊκά δικαιώματα μεταξύ προσώπων που ξεκινήσαν από κοινού την προσπάθεια απόκτησης απογόνων, αλλά στην πορεία διαφώνησαν και ήρθαν σε σύγκρουση.

97Οι άνθρωποι αυτοί αναγκάστηκαν να καταφύγουν σε επίπονες και συχνά μακροχρόνιες δικαστικές διαδικασίες για να υπερβούν τις δυσκολίες με τις οποίες ήρθαν αντιμέτωποι. Σε αρκετές περιπτώσεις τα εθνικά δικαστήρια απέκλειαν την θεμελίωση της συγγένειας παιδιών που γεννήθηκαν ως αποτέλεσμα τεχνικών ΙΥΑ και ειδικότερα παρένθετης μητρότητας. Το ΕΔΔΑ κλήθηκε να παρέμβει σε θέματα σχετικά με τις τεχνικές ΙΥΑ και μια πλούσια νομολογία αναπτύχθηκε ιδίως στη βάση του άρθρου 8 ΕΣΔΑ για την προστασία της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής. Πιο γνωστές είναι οι αποφάσεις που εκδόθηκαν αναφορικά με ζευγάρια που προσέφυγαν σε υπηρεσίες παρένθετης μητρότητας, ενώ σημαντικός είναι και ο αριθμός των αποφάσεων που αφορούν ευρύτερα τα αναπαραγωγικά δικαιώματα.

98Στην παρούσα μελέτη θα εξετάσουμε τη συμβολή της νομολογίας του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΕΔΔΑ) στη ρύθμιση της δυνατότητας προσφυγής σε τεχνικές ΙΥΑ και στα μέσα θεμελίωσης συγγένειας με τα παιδιά που γεννιούνται ως αποτέλεσμα αυτών των τεχνικών. Θα εξετάσουμε τον βαθμό στον οποίο η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) επιβάλλει ρυθμίσεις που διασφαλίζουν την πρόσβαση στις ως άνω τεχνικές. Θα διερευνήσουμε αν, λόγω της νομολογίας του ΕΔΔΑ,

Σελ. 19

99Στο πρώτο μέρος της παρούσας ανάλυσης θα διαπιστώσουμε ότι πράγματι η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου έχει συμβάλει στην κάμψη εθνικών περιορισμών στην πρόσβαση σε τεχνικές ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής (Ι). Στο δεύτερο μέρος όμως θα καταστεί σαφές ότι το σύστημα της ΕΣΔΑ δεν οδηγεί σε πλήρη αδρανοποίηση των διαφορετικών εθνικών προσεγγίσεων και ρυθμίσεων της ΙΥΑ και των επακόλουθων συγγενικών δεσμών (ΙΙ). Στην πραγματικότητα το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων είναι συχνά ιδιαίτερα επιφυλακτικό στην διαπίστωση παραβιάσεων της ΕΣΔΑ ακόμα και απέναντι σε λύσεις που είναι ιδιαίτερα ανεπιεικείς. Έτσι θα φανεί ότι η σχέση του συστήματος προστασίας ανθρωπίνων δικαιωμάτων της ΕΣΔΑ με τις εθνικές έννομες τάξεις είναι μια σχέση δυναμική και συνεργατική, ιδίως όταν τίθενται ζητήματα που εγείρουν κρίσιμα ηθικά διλήμματα όπως συμβαίνει με την ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή.

100Σημαντικός αριθμός κρατών στην Ευρώπη απαγορεύει την προσφυγή στην πρόσβαση σε ΙΥΑ με δωρεά ωαρίων. Ακόμα μεγαλύτερος απαγορεύει τεχνικές όπως η προεμφυτευτική γενετική διάγνωση, η μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση και βέβαια η παρένθετη μητρότητα. Σε συγκεκριμένες νομοθεσίες η χρησιμοποίηση διαφορετικών μεθόδων δεν απαγορεύεται συνολικά αλλά αποκλείονται από αυτές μεμονωμένα άτομα ή ομόφυλα ζευγάρια. Οι απαγορεύσεις αυτές οδήγησαν στο φαινόμενο της διασυνοριακής πρόσβασης σε υπηρεσίες ΙΥΑ. Μεγάλος αριθμός προσώπων αναζήτησε και αναζητά υπηρεσίες δωρεάς ωαρίων στην Ισπανία, στην Ελλάδα, στο Βέλγιο και υπηρεσίες παρένθετης μητρότητας στην Ουκρανία, στις ΗΠΑ, στην Ελλάδα και αλλού. Στόχος μπορεί να είναι η πρόσβαση στη διαδικασία καθ’ εαυτή καθώς απαγορεύεται στη χώρα τους ή η πρόσβαση σε αυτήν υπό ευνοϊκότερες προϋποθέσεις, όπως για παράδειγμα το χαμηλότερο κόστος ή οι πιο ελαστικές προϋποθέσεις όπως τα υψηλότερα ηλικιακά όρια για τις γυναίκες.

Σελ. 20

101Οι εθνικές νομοθεσίες αδυνατούν να συλλάβουν την έκταση του φαινομένου και να περιορίσουν αυτήν την κινητικότητα πρώτον γιατί ζούμε σε έναν κόσμο ελεύθερων μετακινήσεων και δεύτερον γιατί το κράτος δεν μπορεί να επεκτείνει ανεξέλεγκτα την εξουσία του στο ανθρώπινο σώμα και τις αναπαραγωγικές μας δυνατότητες. Κατά συνέπεια η προσφυγή στο εξωτερικό για ΙΥΑ με δωρεά ανδρικού ή γυναικείου γεννητικού υλικού δεν μπορεί να ελεγχθεί και να εμποδιστεί. Στις περισσότερες περιπτώσεις η απόκτηση απογόνων με έναν τέτοιο τρόπο παραμένει αδιόρατη κατά την επιστροφή στη χώρα συνήθους διαμονής με το περιοριστικό νομοθετικό πλαίσιο. Δυσκολίες και εμπόδια μπορεί εμφανίζονται σε δύο περιπτώσεις. Η πρώτη είναι όταν πρόσωπα έχουν κρυοσυντηρήσει γεννητικό υλικό ή γονιμοποιημένα έμβρυα στη χώρα της συνήθους διαμονής τους και θέλουν να τα χρησιμοποιήσουν σε άλλη τρίτη χώρα. Η δεύτερη αφορά ανθρώπους που έχουν αποκτήσει παιδί με παρένθετη μητρότητα σε χώρα του εξωτερικού και προσπαθούν να επιστρέψουν στη χώρα κατοικίας τους και να αναγνωρίσουν τη συγγένεια που προκύπτει ή να αποκαταστήσουν τον συγγενικό δεσμό με τα παιδιά τους. Θα εξετάσουμε στη συνέχεια πως το ΕΔΔΑ με τη νομολογία του συνέβαλε στην κάμψη ή στην εξασθένιση αυτών των εμποδίων και τελικά διευκόλυνε την προσφυγή ανθρώπων σε διαφορετικές τεχνικές ΙΥΑ. Αρχικά, θα εξετάσουμε την επίδραση της νομολογίας του ΕΔΔΑ στις πιο συνήθεις μορφές ΙΥΑ (Α) και στην συνέχεια θα επικεντρωθούμε ειδικά στην επίδρασή της στην μέθοδο της παρένθετης μητρότητας και τις συνέπειές της (Β).

102Όπως ήδη αναφέραμε, το κράτος στις φιλελεύθερες δημοκρατίες και ειδικά στην Ευρωπαϊκή Ένωση της ελεύθερης κυκλοφορίας δεν μπορεί να επέμβει δραστικά στην ιδιωτική σφαίρα του προσώπου αποκλείοντας με αποτελεσματικότητα την πρόσβαση σε μεθόδους ΙΥΑ. Μπορεί σίγουρα να την αποκλείσει εντός των συνόρων αλλά και να την καταστήσει πιο δύσκολη. Σε συνθήκες, όμως, περιορισμού ή στέρησης της ελευθερίας του ανθρώπου ως αποτέλεσμα ποινής ακόμα και οι αναπαραγωγικές δυνατότητες δύνανται να αποκλειστούν ή να ελεγχθούν άμεσα ή έμμεσα.

103Αυτή η προβληματική κατέστη εμφανής στην υπόθεση Dickson κατά Ηνωμένου Βασιλείου. Εν προκειμένω ένας άνδρας καταδικάστηκε το 1994 σε ποινή στερητική της ελευθερίας για φόνο που διέπραξε. Το 1999 γνωρίστηκε μέσω αλληλογραφίας και συνήψε σχέση με μια γυναίκα με την οποία θέλησαν να αποκτήσουν παιδιά. Δύο χρόνια μετά, υπέβαλαν αίτηση για διευκόλυνση χρήσης τεχνητής γονιμοποίησης η οποία όμως απορρίφθηκε.