ΝΕΑΝΙΚΗ ΠΑΡΑΒΑΤΙΚΟΤΗΤΑ & ΑΝΤΕΓΚΛΗΜΑΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Εισαγωγή

Το τμήμα της κοινότητας που μας αφορά αποτελείται από εκείνους τους νέους που δεν έχουν ακόμα διαπράξει κάποιο έγκλημα, αλλά είναι σχεδόν βέβαιο από την παραμέληση, την ανέχεια και τις συνθήκες μέσα στις οποίες μεγαλώνουν ότι θα το πράξουν, αν δε τους δοθεί ένα χέρι βοήθειας να τους διαπαιδαγωγήσει. Αυτοί οι νέοι αποτελούν τις παραμελημένες τάξεις. Εκείνοι, ωστόσο, που έχουν ήδη καταδικασθεί σε κάποια ποινή φυλάκισης -εφόσον το στίγμα δεν είναι εμφανές επάνω τους- οι οποίοι ζουν από λεηλασίες και ανερυθρίαστα θεωρούν ότι μπορούν να κερδίσουν περισσότερα για τον εαυτό τους και την οικογένεια τους, κλέβοντας και όχι δουλεύοντας, εκείνοι οι οποίοι στρέφονται εναντίον κάθε ανθρώπου και δεν αναγνωρίζουν ότι κάθε άνθρωπος είναι αδελφός τους, αποτελούν τις επικίνδυνες τάξεις. Κοιτάξτε τους στους δρόμους, όπου στα μάτια κάθε κόσμιου ανθρώπου φαντάζουν ως αποβράσματα της ανθρωπότητας, στα οποία ταιριάζει μόνο να εξαφανιστούν ως παράσιτα από το πρόσωπο της γης. Δείτε τους στα σπίτια τους-αν έχουν τέτοια- άθλιοι, βρώμικοι, φαύλοι, εξαθλιωμένοι, χωρίς να έχουν κανέναν να τους βοηθήσει, προοριζόμενοι, όπως φαίνεται, να σβήσουν από κάποιον ‘ευεργετικό’ λοιμό. Τότε δε θα έχετε καμία αμφιβολία στο να αναγνωρίσετε ότι πρόκειται πράγματι για επικίνδυνες και παραμελημένες τάξεις.

Οι παραβατικοί νέοι στα φτωχά προάστια αποτελούν αποβράσματα, τα οποία θα πρέπει να ‘καθαριστούν με μία μάνικα’.

Τα ανωτέρω αποσπάσματα φαίνεται να έχουν διατυπωθεί την ίδια χρονική περίοδο ή τουλάχιστον σε κοντινό χρονικό διάστημα το ένα με το άλλο. Εντούτοις, η απόσταση που τα χωρίζει υπερβαίνει τον ενάμιση αιώνα. Το πρώτο, δημοσιεύθηκε το 1851 και ανήκει στη Mary Carpenter, πρωτοπόρο εκπαιδευτικό και μεταρρυθμίστρια του 19ου αιώνα, που αγωνίστηκε για τη δημιουργία ειδικών αναμορφωτηρίων για παραμελημένα και παραβατικά αγόρια. Πρόδρομος και πρωτοπόρος του «κινήματος για τη σωτηρία των παιδιών» στην Αγγλία, αφιέρω-

σε μεγάλο μέρος της ζωής της στη διάσωση των «επικίνδυνων τάξεων» από το έγκλημα, την ανέχεια και τον ηθικό εκφυλισμό. Το δεύτερο, αποτελεί φράση του Nicolas Sarkozy, πρώην Προέδρου της Γαλλικής Δημοκρατίας, η οποία διατυπώθηκε σε συνέντευξη του το 2005 (The Times, 4 Νοεμβρίου 2005), εν μέσω των βίαιων ταραχών και εξεγέρσεων που εκδηλώθηκαν το φθινόπωρο του ίδιου έτους στα προάστια του Παρισιού από νεαρούς μετανάστες δεύτερης ή τρίτης γενιάς.

Τα ανωτέρω αποσπάσματα αντανακλούν σε μεγάλο βαθμό τα αφετηριακά σημεία εκκίνησης του παρόντος έργου. Ειδικότερα, από τα μέσα περίπου του 19ου αιώνα, χρονική περίοδο κατά την οποία η νεότητα αρχίζει να προσλαμβάνεται στον δημόσιο λόγο ως ξεχωριστή κοινωνική κατηγορία με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, η κοινωνική της αναφορά διαπλέκεται με την έννοια του κοινωνικού κινδύνου. Οι νέοι και κυρίως οι νέοι των χαμηλών κοινωνικών στρωμάτων, αποτελούν μία κοινωνική ομάδα που θεωρείται ότι βρίσκεται σε κίνδυνο αλλά ταυτόχρονα αποτελεί πηγή κινδύνου για τη δημόσια τάξη, την κοινωνική ασφάλεια και συνοχή. Πρόκειται για μία πληθυσμιακή κατηγορία, που κατά λογική αντίφαση, προσλαμβάνεται ταυτόχρονα ως απειλούσα και απειλούμενη, ενώ κατατάσσεται αναμφίβολα στις επικίνδυνες τάξεις (classes dangereuses), τον «εσωτερικό εχθρό» της πρώιμης βιομηχανικής κοινωνίας.

Η σύνδεση, ωστόσο, της επικινδυνότητας με την κοινωνική αυτή ομάδα και η πρόσληψη της νεότητας μέσα από το δίπολο «σε κίνδυνο» (at risk) και «επί τω κινδύνω» (dangerous), δεν υπήρξε συγκυριακή, ούτε παροδική. Αντίθετα, ακολουθεί τους δημόσιους και επιστημονικούς λόγους (discourses) μέχρι σήμερα, υπαγορεύοντας συγκεκριμένες πρακτικές και τεχνικές ελέγχου, εκπειθάρχησης, κανονικοποίησης και διαχείρισης. Παράλληλα, νοηματοδοτεί τα κανονιστικά πρότυπα γύρω από τα όρια της φυσιολογικής και της παρεκκλίνουσας συμπεριφοράς,

τα οποία με τη σειρά τους νομιμοποιούν τις αντίστοιχες πρακτικές θεσμικής παρέμβασης. Από αυτές τις σύντομες πρώτες διαπιστώσεις αναφύονται ήδη τα ερωτήματα που αποτελούν και το έναυσμα για τους προβληματισμούς που θα αναπτυχθούν στη συνέχεια. Ειδικότερα, ανακύπτει το ερώτημα γιατί και μέσα από ποιες κοινωνικές διαδικασίες ταυτίστηκε η πληθυσμιακή ομάδα των νέων και ιδίως των νέων των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων με την έννοια του κινδύνου; Ποιες ήταν οι συνέπειες αυτού του χαρακτηρισμού; Πώς προσδιοριζόταν «ο επικίνδυνος νέος» ως πολιτισμική, κοινωνική και νομική κατηγορία; Ποιος ήταν ο ρόλος της εγκληματολογικής θεωρίας; Ποιες ειδικότερες πρακτικές κοινωνικού ελέγχου επιστρατεύονταν για την πειθάρχηση της συγκεκριμένης κοινωνικής κατηγορίας; Ποιες είναι οι εννοιολογικές μετατοπίσεις της πρόσληψης του νεαρού παραβάτη στον χρόνο και πώς αντανακλώνται στο πεδίο της αντεγκληματικής πολιτικής; Πώς διαμορφώνεται η εικόνα του νεαρού παραβάτη στο πλαίσιο της κοινωνίας της διακινδύνευσης και πώς ενσωματώνεται στα σύγχρονα προγράμματα μεταχείρισης; Πώς προσλαμβάνεται και αντιμετωπίζεται η νεανική παραβατικότητα στο πλαίσιο της ελληνικής έννομης τάξης;

Για τη διερεύνηση των ανωτέρω ερωτημάτων βασιστήκαμε σε ορισμένες παραδοχές. Πρώτον, οι έννοιες δεν αποτελούν στατικές, υπεριστορικές νοηματικές οριοθετήσεις, αλλά ανοιχτά συστήματα προσδιορισμού με ιστορικό, ηθικό και πολιτισμικό υπόβαθρο. Ως εκ τούτου, για την κατανόηση του περιεχόμενου και των συνεπειών τους κρίνεται απαραίτητη η διερεύνηση των κοινωνικοπολιτικών και πολιτισμικών όρων που τις καθορίζουν σε συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Η διαπίστωση αυτή μας οδηγεί αναγκαστικά σε μία γενεαλογική προσέγγιση των ερευνώμενων θεμάτων, ανατρέχοντας στους όρους που καθορίζουν κάθε φορά το ευρύτερο πλαίσιο (context) μέσα στο οποίο αναπτύσσονται, με έμφαση στις τομές, τις ασυνέχειες, τις μεταβάσεις, και τις μετατοπίσεις των συστατικών τους στοιχείων. Με άλλα λόγια, είναι αδύνατο να κατανοήσουμε σε βάθος τα ερευνώμενα ζητήματα, εάν δεν εξετάσουμε την ιστορική, ιδεολογική και πολιτική τους διάσταση. Ταυτόχρονα, θα πρέπει να έχουμε συνέχεια κατά νου, ότι κάθε δεδομένο

ιστορικό περιβάλλον παράγει μία ορισμένη γνώση για τον «εγκληματία», υπαγορεύοντας ταυτόχρονα και τα μέσα για την αντιμετώπιση του (κοινωνική αντίδραση). Η γνώση αυτή διαχέεται στον πολιτικό και επιστημονικό λόγο, τις κοινωνικές αναπαραστάσεις αλλά και τις μυθοπλαστικές/συμβολικές αφηγήσεις (τέχνη), διαμορφώνοντας αυτό που σχηματικά θα ονομάζαμε «δημόσια ηθική», τον δείκτη του αξιακού προσανατολισμού των κοινωνικών συστημάτων.

Δεύτερον, οι επιστημονικές και κοινωνικές αντιλήψεις γύρω από το έγκλημα, τον εγκληματία και την ποινή δε γεννιούνται μηχανιστικά, αλλά αντανακλούν ευρύτερες κοινωνικές και πολιτισμικές μεταβολές. Έτσι, η εξέλιξη της γνώσης και οι αλλαγές στις επιστημονικές θεωρήσεις δεν πραγματοποιούνται σε συνθήκες εργαστηρίου, για την κάλυψη των κενών στο χάρτη διανόησης της ανθρωπότητας, αλλά ως απάντηση σε συγκεκριμένα κοινωνικά ζητήματα και προκλήσεις. Ταυτόχρονα, οι επιστημονικές θεωρίες αλληλεπιδρούν πολυεπίπεδα και δυναμικά με το κοινωνικό πεδίο, συντελώντας στην «κατασκευή» του αντικειμένου που υποτίθεται ότι απλά περιγράφουν. Σ’ αυτήν την προοπτική, θεωρείται δεδομένη και αναπόδραστη η «εμπλοκή» των ίδιων των εννοιών και ιδεών της επιστήμης με τα «πράγματα» που μελετούν κι αναλύουν.

Με πυξίδα τις ανωτέρω παραδοχές, θα επιχειρήσουμε να διερευνήσουμε τη σχέση ανάμεσα στη νεανική παραβατικότητα και την κοινωνική αντίδραση απέναντι της και ειδικότερα τη σχέση μεταξύ νεανικής παραβατικότητας και ποινικής καταστολής. Όπως ήδη υπαινιχθήκαμε, καταλύτης σε αυτή τη σχέση υπήρξε η σύνδεση της νεότητας με την έννοια του κινδύνου, άλλοτε υπό το πρίσμα της ευαλωτότητας κι άλλοτε της απειλής. Στόχος μας είναι η ανάδειξη της πολυπλοκότητας αυτής της «ιδιότυπης συμπόρευσης» σε επίπεδο λόγων και έργων, συνδέοντας τις κοινωνικές εξελίξεις αφενός με τις θεσμικές πρακτικές κι αφετέρου με την εγκληματολογική και ποινική θεωρία, αποφεύγοντας τις απλουστευτικές γενικεύσεις και ταξινομήσεις.

Από πολλές, άλλωστε, κλασικές εγκληματολογικές μελέτες έχει επισημανθεί η στενή συγγένεια της οικονομικής και κοινωνικής δομής με το περιεχόμενο και

τις μορφές του κοινωνικού ελέγχου. Εντούτοις, φρονούμε πως η σύνδεση αυτή δεν είναι μηχανιστική αλλά πολυεπίπεδη και αναδραστική (reflexive). Το γεγονός αυτό ενισχύεται εάν αναλογιστούμε τον έμμεσο λειτουργικό ρόλο των τιμωρητικών συστημάτων στη διαμόρφωση της συλλογικής συνείδησης αλλά και των όρων κοινωνικής συναίνεσης και συνοχής. Έτσι, o προσδιορισμός του επικίνδυνου υποκειμένου και εν προκειμένω του επικίνδυνου νεαρού παραβάτη και η συνεφελκόμενη μεταχείριση του, δεν συνιστούν παράγωγο μόνο των οικονομικών και κοινωνικών μεταβολών ή προϊόν των κυρίαρχων πολιτισμικών και νομικών αντιλήψεων. Αποτελούν, ταυτόχρονα, και παράγοντα διαμόρφωσης αφενός της συλλογικής ηθικής κι αφετέρου της κοινωνικής συναίνεσης απέναντι σε μία δεδομένη κάθε φορά τάξη πραγμάτων (social order), από τις οποίες κατ’ αντίστροφη φορά επηρεάζονται. Αντίστοιχα, ο προσδιορισμός του περιεχομένου της επικινδυνότητας εντάσσεται σε μία κοινωνική διαδικασία, η οποία συντελεί τόσο στη διαμόρφωση-κατασκευή των κοινωνικών υποκειμένων που προσδιορίζει, όσο και στη νομιμοποίηση των συστημάτων ποινικής καταστολής που παράγει. Αντικείμενο του ποινικού ελέγχου καθίστανται αυτοί που θεωρούνται απειλή για την κοινωνική ευταξία και συνοχή, μέσα από διεργασίες κοινωνικού καθορισμού, οι οποίες με έμμεσο ή άμεσο τρόπο συντελούν στη διαμόρφωση και εδραίωση μίας ενιαίας ηθικής γλώσσας. Η τελευταία ως μία συμπαγής αντίληψη της πραγματικότητας και της αλήθειας, αποκρυσταλλώνεται στο νόμο και τις θεσμικές πρακτικές με τέτοιο τρόπο, ώστε να φαντάζει προϊόν συναίνεσης και κοινής λογικής.

Οι ανωτέρω διαπιστώσεις σκιαγραφούν, σε γενικές γραμμές, το μεθοδολογικό πρίσμα, μέσα από το οποίο προσεγγίζονται τα υπό διερεύνηση ζητήματα και διαρθρώνεται η ύλη των κεφαλαίων. Προτού, ωστόσο, περάσουμε στη σύντομη παρουσίαση τους, κρίνεται σκόπιμο να γίνουν ορισμένες ορολογικές διευκρινήσεις. Για τους σκοπούς του παρόντος έργου υιοθετούμε τους όρους «ανήλικοι παραβάτες» και «νεανική παραβατικότητα», δεχόμενοι, υπό το πρίσμα της θεωρίας της ετικέτας, ότι το εννοιολογικό φορτίο των όρων «εγκληματίας» και «εγκληματικότητα» ενισχύει την ένταση του στίγματος, που αποδίδεται κοινωνικά και αφομοιώνεται από τον νεαρό παραβάτη. Ωστόσο, η έννοια της παραβατικότητας δε θα πρέπει να περιλαμβάνει συμπεριφορές ή πράξεις που δεν τυποποιούνται ως ποινικά αδικήματα, διότι οδηγούμαστε σε μία ανεπίτρεπτη διεύρυνση του πεδίου του ποινικού ελέγχου, που παραβιάζει βασικά δικαιώματα και ελευθερίες. Παρ’ όλα αυτά, στο πεδίο του ποινικού δικαίου ανηλίκων, στο οποίο κατά την κρατούσα άποψη υπερισχύει ο σκοπός της διαπαιδαγώγησης και η πρόταξη της αρχής της σκοπιμότητας, συχνά η έννοια της παραβατικότητας ενσωματώνει αντικοινωνικές συμπεριφορές ή παραβάσεις τάξεως (κάπνισμα, σκασιαρχείο, ανυπακοή, ασέβεια, φυγή από το σπίτι). Το γεγονός αυτό, εγείρει δικαιολογημένα πολλές ενστάσεις για τη διασφάλιση των δικαιωμάτων των νεαρών δραστών και τις επιπτώσεις που έχει στην προσωπικότητα τους η πρώιμη εμπλοκή τους με το σύστημα της ποινικής δικαιοσύνης. Με άλλα λόγια, ενδέχεται η επιλογή του όρου παραβατικότητα να μεγεθύνει τον κίνδυνο στιγματισμού του ανηλίκου από αντίθετη σκοπιά.

Έχοντας υπόψη τις ανωτέρω ενστάσεις, θεωρούμε πιο δόκιμη τη χρήση του όρου «ανήλικοι παραβάτες», καθώς η χρήση του όρου «εγκληματίες» είναι ασύμβατη με θεσμούς ποινικής αποκλιμάκωσης, απεγκληματοποίησης και αποδικαστηριοποίησης και εν τέλει με την απεμπλοκή των νέων από τον στενό πυρήνα του συστήματος ποινικής δικαιοσύνης, προς όφελος της εισαγωγής πρακτικών αποκαταστατικής δικαιοσύνης. Υπό αυτήν την οπτική, όπως έχει επισημάνει η θεωρία του καταργητισμού (Hulsman, Bianchi), η χρήση όρων και εννοιών με βαρύ κοινωνικό φορτίο αναπαράγει στο διηνεκές τις τιμωρητικές αντιλήψεις. Επομένως, η μετάβαση σ’ ένα άλλο μοντέλο διαχείρισης των κοινωνικών προβλημάτων και

συγκρούσεων προϋποθέτει ως αναγκαία συνθήκη την υιοθέτηση ενός άλλου, μη τιμωρητικού λεξιλογίου, το οποίο θα προωθεί την κοινωνική συμφιλίωση και όχι τον διαχωρισμό των πολιτών σε εγκληματίες και μη, επικίνδυνους και νομοταγείς.

Περαιτέρω, στο έργο χρησιμοποιείται κυρίως ο όρος «νεαροί παραβάτες», ο οποίος ενίοτε εναλλάσσεται με τον όρο «ανήλικοι παραβάτες». Ως προς το ζήτημα αυτό πρέπει εκ προοιμίου να επισημανθεί πως θεωρούμε ότι η έννοια της νεότητας, όπως και οι λοιπές έννοιες που πραγματευόμαστε, αποτελεί μία ιστορική κατηγορία, η οποία δεν μπορεί να οριοθετηθεί ή να προσδιορισθεί ανεξάρτητα από συγκεκριμένο χωροχρόνο. Στην ελληνική έννομη τάξη ορίζεται το 18ο έτος ως όριο ανηλικότητας (άρθρο 121 ΠΚ), ενώ αναγνωρίζεται και η ειδική κατηγορία των νεαρών ενηλίκων ηλικίας 18-25 ετών. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο νέος Ποινικός Κώδικας, αύξησε ορθά το όριο της ποινικής υπευθυνότητας από το 8ο στο 12ο έτος (άρθρα 121, 126 ΠΚ), ενώ επέκτεινε και το ηλικιακό όριο των νεαρών ενηλίκων από το εικοστό πρώτο στο εικοστό πέμπτο έτος της ηλικίας τους (άρθρο 133 ΠΚ). Με αυτόν τον τρόπο, η ελληνική έννομη τάξη εναρμονίστηκε με τις διεθνείς καλές πρακτικές, αναγνωρίζοντας αφενός τη στιγματιστική επίδραση του συστήματος ποινικής δικαιοσύνης σε μικρά παιδιά, αλλά και την αργή πλέον μετάβαση στο στάδιο ωρίμανσης και ενηλικίωσης. Ως εκ τούτου, με τον όρο νεανική παραβατικότητα αναφερόμαστε σε αδικήματα που τελούνται από ανηλίκους και νεαρούς ενήλικες, από 18 έως 25 ετών.

Από την άλλη, είναι γεγονός ότι η έννοια της επικινδυνότητας διακρίνεται από εννοιολογική ρευστότητα και σχετικότητα, ενώ διαπιστώνονται μεγάλες αποκλίσεις

ανάμεσα στην κοινωνική της εκφορά, την εγκληματολογική της θεμελίωση και την ποινικοδογματική της χρήση. Σε κάθε περίπτωση, επισημαίνεται ότι το παρόν έργο εστιάζει στην επικινδυνότητα του δράστη και εν προκειμένω του νεαρού παραβάτη και όχι στον κίνδυνο, όπως τυποποιείται κανονιστικά στα εγκλήματα συγκεκριμένης, δυνητικής και αφηρημένης διακινδύνευσης. Η έννοια της επικινδυνότητας (dangerousness), ως ιδιότητα της προσωπικότητας, διαφέρει τόσο από την έννοια του κινδύνου (danger), όσο και από την έννοια της διακινδύνευσης (risk). Στην αρχική της επιστημονική εκφορά από τον Garofalo (temibilita) αντανακλούσε την εγκληματική ικανότητα του ατόμου, που πηγάζει από την εμπειρικά διαπιστώσιμη βιοψυχική σύσταση του χαρακτήρα του. Αντίθετα, η έννοια του κινδύνου αντανακλά μία ετεροπαθή μελλοντική αβεβαιότητα, ως αποτέλεσμα κυρίως εξωτερικών παραγόντων, ενώ περαιτέρω η έννοια της διακινδύνευσης (risk) παραπέμπει στην ανάληψη μίας απόφασης δράσης ή παράλειψης, η οποία κατά την στιγμή που λαμβάνεται ενσωματώνει το ενδεχόμενο πρόκλησης μίας μελλοντικής βλάβης, έναντι ενός προσδοκώμενου οφέλους. Ωστόσο, είναι γεγονός ότι στη σύγχρονη βιβλιογραφία οι έννοιες της επικινδυνότητας (dangerousness), του κινδύνου (danger), της διακινδύνευσης ή του ρίσκου (risk), συχνά διαπλέκονται, συνθέτοντας ένα ασαφές και ενίοτε ταυτολογικό εννοιολογικό πλέγμα. Αυτό συμβαίνει διότι το θετικιστικό περιεχόμενο της επικινδυνότητας ως δυνατότητα ή ιδιότητα του δράστη, σταδιακά εγκαταλείφθηκε ως αντανάκλαση των πρώιμων θέσεων περί «γεννημένου εγκληματία» της Ιταλικής Θετικής Σχολής. Τη σκυτάλη θα παραλάβει η έννοια της διακινδύνευσης ή του ενδεχόμενου κινδύνου (risk) ως πιθανότητα επέλευσης ενός βλαπτικού αποτελέσματος. Μολονότι οι δύο έννοιες δεν ταυτίζονται, συχνά στην ελληνική βιβλιογραφία ο όρος «διακινδύνευση» (risk) μεταφράζεται για λόγους καλύτερης απόδοσης ως «ενδεχόμενος κίνδυνος». Στα κεφάλαια που ακολουθούν κι ανάλογα με το πλαίσιο ανάπτυξης (context), οι τρεις αυτοί όροι εναλλάσσονται, παραπέμποντας σε κάθε περίπτωση στον κίνδυνο (παρόντα, πιθανό, μελλοντικό), που πηγάζει από την προσωπικότητα του δράστη-νεαρού παραβάτη και όχι στον κίνδυνο που πηγάζει από την πράξη.

Έχοντας διευκρινίσει την οπτική, τα κεντρικά ερωτήματα και τα βασικά ζητήματα ορολογίας, είναι σκόπιμο να εισαχθούν οι αναγνώστες στην ειδικότερη προβληματική και δομή του έργου, το οποίο διαρθρώνεται σε δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος αναπτύσσεται το θεωρητικό πλαίσιο κατασκευής, ερμηνείας και αντιμετώπισης της νεανικής παραβατικότητας με αναφορά στους όρους που συνθέτουν το περιε­χόμενο της και αναγωγή στην εγκληματολογική θεωρία και την αντεγκληματική πολιτική. Η ανάλυση ακολουθεί μία ιστορική προοπτική με βασικούς σταθμούς την «επινόηση» της νεανικής παραβατικότητας κατά τον 19ο αιώνα (κεφ. 1), την αιτιοκρατική της ερμηνεία στο πλαίσιο του θετικιστικού παραδείγματος (κεφ. 2), την ανατροπή των κυρίαρχων αντιλήψεων στο πλαίσιο της Εγκληματολογίας της Κοινωνικής Αντίδρασης και της Κριτικής Εγκληματολογίας (κεφ. 3) και τη διαμόρφωση των όρων πρόσληψης και αντιμετώπισης του φαινομένου στο στάδιο της μετανεωτερικότητας (κεφ. 4).

Το πρώτο μέρος ολοκληρώνεται με ειδική αναφορά στην Ελλάδα, στους όρους εξέλιξης και διαμόρφωσης της νεανικής παραβατικότητας στη χώρα μας, καθώς και στη θεσμική της αντιμετώπιση, με ανάλυση των αντίστοιχων ποινικών διατάξεων ουσιαστικού και δικονομικού χαρακτήρα (κεφ. 5). Παράλληλα, επιχειρείται μία εκτενής επισκόπηση της δικαστηριακής πραγματικότητας μέσα από τη συγκριτική συσχέτιση κι ανάλυση των στατιστικών στοιχείων που τηρούν οι Υπηρεσίες Επιμελητών Ανηλίκων (ΥΕΑ) Αθηνών και Πειραιά, με αναφορά τη δεκαετία 2003-2013 (κεφ. 6). Βασικός στόχος της στατιστικής επεξεργασίας υπήρξε η ανάδειξη των όρων κατασκευής του φαινομένου μέσα από τις επίσημες μετρήσεις, η διερεύνηση τυχόν αποκλίσεων ανάμεσα στον νόμο στα χαρτιά και τον νόμο στην πράξη, αλλά και η άντληση επιμέρους στοιχείων για την κοινωνική ταυτότητα των κατηγορουμένων και το είδος της ποινικής τους μεταχείρισης.

Το δεύτερο μέρος απαρτίζεται από τρία κεφάλαια και εστιάζει στην ανάλυση και παρουσίαση της πρωτογενούς εμπειρικής έρευνας που εκπονήθηκε: α) στο αρχείο δικαστικών αποφάσεων του Δικαστηρίου Πειραιά (κεφ. 8) και β) στους φορείς του Συστήματος Ποινικής Δικαιοσύνης, μέσα από τη διεξαγωγή συνεντεύξεων (κεφ. 9). Το εισαγωγικό κεφάλαιο του δεύτερου μέρους (κεφ. 7) αφιερώνεται στην επιστημολογική οπτική, τα ερευνητικά εργαλεία κι εν γένει στην ανάλυση της μεθοδολογίας που ακολουθήθηκε. Ως βασικός στόχος της ποιοτικής έρευνας τέθηκε η διερεύνηση των στάσεων και αντιλήψεων των επαγγελματιών του Συστήματος Ποινικής Δικαιοσύνης Ανηλίκων (ΣΠΔΑ), γύρω από τη φαινομενολογία και αντιμετώπιση της νεανικής παραβατικότητας. Βασική αφετηρία υπήρξε η παραδοχή ότι οι νοηματοδοτήσεις των στελεχών του (ΣΠΔΑ) απέναντι στον ανήλικο παραβάτη και τα αίτια της συμπεριφοράς του, σημασιοδοτούν και τις πρακτικές ελέγχου που καλούνται να εφαρμόσουν. Από την άλλη, μέσω της ποιοτικής

έρευνας καθίσταται δυνατή η άντληση πλούσιας πληροφόρησης για τις εγγενείς αντιφάσεις και ανακολουθίες του συστήματος αλλά και των προβλημάτων της καθημερινής πρακτικής που συχνά ακυρώνουν τις επίσημα διακηρυγμένες προθέσεις. Στο σημείο αυτό πρέπει να επισημανθεί πως η έρευνα διεξήχθη κατά το δικαστικό έτος 2013-2014, στο πλαίσιο εκπόνησης της διδακτορικής μου διατριβής. Στο παρόν έργο παρουσιάζονται ορισμένα μόνο πορίσματα μερικώς επεξεργασμένα.

Η μελέτη ολοκληρώνεται με προτάσεις αντεγκληματικής πολιτικής, οι οποίες εφορμούν από μία βασική διαπίστωση: όσο η νεανική παραβατικότητα προσλαμβάνεται μέσα από το πρίσμα του κοινωνικού κινδύνου, τόσο θα αναπαράγεται ο φαύλος κύκλος της «μεταχείρισης», ακροβατώντας μοιραία ανάμεσα στην πρόνοια και την καταστολή. Η γενεαλογική προσέγγιση της ποινικής δικαιοσύνης ανηλίκων από το 19ο αιώνα μέχρι σήμερα και η εμπειρική διερεύνηση του περιεχομένου της σε επίπεδο καθημερινής πρακτικής, επιβεβαιώνει τη θέση ότι η συντήρηση του διπόλου «νέοι εν κινδύνω» και «νέοι επί κινδύνω» συντηρεί συγκεκριμένους λόγους, πρακτικές και τεχνικές κοινωνικού ελέγχου, οι οποίες αποσκοπούν στη διατήρηση της ιδεολογικής ηγεμονίας των ομάδων που βρίσκονται σε θέση κοινωνικής ισχύος απέναντι στις πληθυσμιακές κατηγορίες που ανέκαθεν συγκροτούσαν τον «επικίνδυνο πληθυσμό». Έτσι, η υπαγωγή στη νομιμότητα αποτελεί μία κοινωνική διαδικασία με σαφές ιδεολογικό πρόσημο, η οποία ωστόσο ευθύνεται για τον περαιτέρω στιγματισμό και την περιθωριοποίηση των νέων. Η διαδικασία αυτή είναι ακόμα πιο έντονη στις μέρες μας, όπου η καινοφανής σύλληψη και αναπαραγωγή της έννοιας του κινδύνου, χαρακτηρίζει όλες τις πτυχές της οικονομικής, πολιτικής και κοινωνικής ζωής. Η υπέρβαση των ανωτέρω αντιλήψεων μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο μέσα από τον σεβασμό στη διαφορετικότητα, τη ριζική αναδιάταξη των οικονομικών και κοινωνικών σχέσεων και την υιοθέτηση εναλλακτικών μορφών επίλυσης των συγκρούσεων έξω και πέρα από το πλαίσιο του συστήματος ποινικής δικαιοσύνης.

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ

ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ