Ο ΙΑΤΡΟΣ ΣΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Πατρίνα Παπαρρηγοπούλου – Πεχλιβανίδη 

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ 

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ 

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ

Ο ΙΑΤΡΟΣ ΣΤΟ ΕΠΙΚΕΝΤΡΟ 1

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

Ο ΙΑΤΡΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α

ΑΠΟ ΤΟΝ ΙΠΠΟΚΡΑΤΗ ΣΤΟΝ ΚΙΔ ΚΑΙ Η ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΑ
ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΗ ΦΥΣΗ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ

1. Ο όρκος του Ιπποκράτη ως απαρχή της ιατρικής δεοντολογίας 7

2. Η τριδιάστατη φύση της άσκησης της ιατρικής:
Η ιατρική ως λειτούργημα 15

3. Η σχέση ιατρού-ασθενούς ως πεδίο ανάπτυξης δικαιωμάτων
και υποχρεώσεων 16

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β

ΤΑ ΔΥΣΔΙΑΚΡΙΤΑ ΟΡΙΑ ΜΕΤΑΞΥ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ
ΚΑΙ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΤΟΥ ΙΑΤΡΟΥ
ΚΑΙ ΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΙΣΤΙΚΑ ΕΜΠΟΔΙΑ

1. Η επιστημονική και επαγγελματική ελευθερία
και η διάκρισή τους 22

2. Τα κριτήρια επιστημονικής δράσης του ιατρού κατά τον ΚΙΔ:
νέα αδιέξοδα 30

3. Οργανωτικοί/Συστημικοί περιορισμοί της επιστημονικής
ελευθερίας των ιατρών: 33

α. Aμυντική ιατρική ή ο φόβος απέναντι στις δικαστικές διαμάχες:
περιορισμός ή διασφάλιση δράσης; 33

β. Η βία κατά των ιατρών ως ειδικό εμπόδιο στην επιστημονική
και επαγγελματική τους ελευθερία 43

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ

ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΑΤΕΡΝΑΛΙΣΜΟ ΣΤΗΝ ΕΝΗΜΕΡΩΜΕΝΗ ΣΥΝΑΙΝΕΣΗ:
ΤΟ ΕΚΚΡΕΜΕΣ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΙΑΤΡΟΥ-ΑΣΘΕΝΟΥΣ ΚΑΙ
Η ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ ΣΤΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΤΗΣ ΣΥΝΑΠΟΦΑΣΗΣ

1. Η ενημερωμένη συναίνεση ως αντίδραση στον πατερναλισμό 53

2. Η νομική πραγματικότητα της ενημερωμένης συναίνεσης:
εννοιολογικές συγγένειες και αποκλίσεις 60

3. Ο ΚΙΔ για την ενημερωμένη συναίνεση: από την αυτονομία
στον πατερναλισμό και η αιώνια δέσμευση του ιατρού 62

α. Η ενημέρωση ως δικαίωμα, αλλά τίνος; 62

β. Ο ΚΙΔ για τη συναίνεση: κανόνας και εξαιρέσεις 69

γ. Η ενημερωμένη συναίνεση: η διάσταση θεωρίας και πράξης 73

δ. Τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις του ιατρού στο πλαίσιο
της ενημερωμένης συναίνεσης ή πώς η ενημερωμένη συναίνεση
προστατεύει και πώς βλάπτει τον ιατρό 78

4. Από την ενημερωμένη συναίνεση στο μοντέλο της συναπόφασης 80

α. Το μοντέλο της συναπόφασης 80

β. Σε τι υπερέχει το μοντέλο συναπόφασης; 86

γ. Και άλλες συνταγματικές ρίζες του μοντέλου της συναπόφασης 87

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ

Ο ΙΑΤΡΟΣ ΕΝΩΠΙΟΝ ΔΙΛΗΜΜΑΤΩΝ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΟΤΗΤΑΣ
ΚΑΙ ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑΣ

1. Οι αποφάσεις για το τέλος της ζωής και ο ιατρός
από υπόλογος αρωγός 90

α. Εννοιολογικές διαφοροποιήσεις για το τέλος της ζωής 90

β. «Να ζει κανείς ή να μη ζει;», ιδού το νομικό ερώτημα:
Δικαίωμα στο θάνατο ή δικαίωμα στη(ν) (καταδίκη της) ζωή(ς); 94

γ. Από την άρνηση του δικαιώματος στο θάνατο στην κατάφαση ενός
δικαιώματος στην ευθανασία ή σε έναν αξιοπρεπή
και μη επώδυνο θάνατο 102

i. Το περιεχόμενο ενός δικαιώματος στην ευθανασία 102

ii. Οι ιατροί ως αποδέκτες του δικαιώματος στην ευθανασία και την ιατρικώς υποβοηθούμενη αυτοκτονία και θεματοφύλακες της αυτονομίας 107

iii. Ιδίως οι προγενέστερες οδηγίες για το τέλος της ζωής 111

δ. Το νομοθετικό πλαίσιο περί ευθανασίας και υποβοηθούμενης
αυτοκτονίας: αδιέξοδο 117

i. Η ποινική πραγματικότητα 117

ii. Η θέση του ιατρού στα ζητήματα τέλους της ζωής κατά τον ΚΙΔ 126

iii. Ιδίως οι προηγουμένως εκφρασθείσες επιθυμίες στον ΚΙΔ 129

2. Η προτεραιοποίηση των ασθενών ως ένα πολυεπίπεδο ζήτημα
με τελικό αποδέκτη τον ιατρό 133

α. Προτεραιοποίηση: από το πεδίο της μάχης στη μάχη των επειγόντων
και της κλινικής καθημερινότητας 133

β. Η προτεραιοποίηση ως ζήτημα διανομής 139

i. Τα μακροεπίπεδα διανομής 139

ii. Από τα αφηρημένα επίπεδα διανομής στην διανομή «πεδίου» 147

iii. Κριτήρια διαλογής σε μικρο-επίπεδο 151

γ. Από τις ηθικές θεωρίες στο θετικό δίκαιο 156

i. Δίνει το Σύνταγμα κάποια κριτήρια διανομής; 156

ii. Η διαλογή σε μικρο-επίπεδο: από το μακρόκοσμο του Συντάγματος
στο μικρόκοσμο του ΚΙΔ 164

iii. Η δυσκολία εύρεσης κριτήριων από τον ΚΙΔ 172

iv. Οι ιατροί στην προτεραιοποίηση - η ιατρική ιδιότητα ως δικαίωμα
και καθήκον 174

3. Από το «προνόμιο» στον καταναγκασμό: προτεραιοποίηση
των ιατρών και υποχρεωτικότητα στον εμβολιασμό κατά
την περίοδο COVID-19 176

α. Η προτεραιοποίηση των ιατρών ως προνόμιο 176

β. Η υποχρεωτική προτεραιοποίηση των ιατρών 181

i. Η πορεία προς την υποχρεωτικότητα: από την Εθνική Επιτροπή
Βιοηθικής και Τεχνοηθικής στο ΣτΕ 181

ii. Ο «ιατρικός αυτοκαθορισμός» αλλιώς: Ο ρόλος του ιατρού
και οι αποφάσεις του ΣτΕ 204

iii. Ο COVID-19 και το μικρόβιο του εξαναγκασμού του ιδιώτη ιατρού 211

4. Ειδικά θέματα περιορισμού ή μικρές ενοχλήσεις 215

α. Γενόσημα: Η δραστική ουσία ως δραστικός έλεγχος του ιατρού
κατά τη συνταγογράφηση 215

β. Ο αδιάκριτος ΑΜΚΑ και το δικαίωμα των ιατρών
στο «είμαι όσο φαίνομαι» 220

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

Ο ΙΑΤΡΟΣ ΩΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΑΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε

Ο ΙΑΤΡΟΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΕΠΙΧΕΙΡΕΙΝ

1. Ο ιδιώτης ιατρός στις υπηρεσίες υγείας 227

α. Από τον Όρκο του Ιπποκράτη στον «προσηλυτισμό» από την αγορά 227

β. Όταν ο ιατρός της αρχαίας Ελλάδας και του Ιπποκράτη συναντά
τον Ευρωπαίο επιχειρηματία: Διχασμός ή Ιανός; 228

γ. Δάνειες διακρίσεις: Περιορισμοί κατά την επιλογή
και την άσκηση του επαγγέλματος 235

2. Οι περιορισμοί του ιατρού ελευθέρου επαγγελματία 239

α. Από την άδεια άσκησης επαγγέλματος στη βεβαίωση κατόπιν
αναγγελίας: Άρση περιορισμού ή ο Μανωλιός που έβαλε τα ρούχα
αλλιώς; 239

β. Πανελλήνιος Ιατρικός Σύλλογος και οι Ιατρικοί Σύλλογοι ως
επαγγελματικές ενώσεις δημοσίου δικαίου και η υποχρεωτική
συμμετοχή: Περιορισμός ή τρυφερός εναγκαλισμός; 250

γ. Ιατρός ελεύθερος επαγγελματίας: ελεύθερη και η αμοιβή; 259

i. Οι εξαιρετικές εξαιρέσεις 259

ii. Επιστροφή στον κανόνα της αμοιβής και στα όριά της 264

δ. Αθέμιτος ανταγωνισμός μεταξύ ιατρών: Συνειδητή ή φαινόμενη
αντίσταση στην προδιαγεγραμμένη πορεία ένταξης στο άρμα
του ελεύθερου; 273

ε. Ιατρική διαφήμιση 278

στ. Η πορεία των τοπικών περιορισμών στο ιατρικό επάγγελμα:
Από το «σπίτι μου σπιτάκι μου» στο «όπου γης και πατρίς» 295

i. Ο αυστηρός ΚΙΔ 295

ii. Θεμιτή ύπαρξη ή κατάργηση των γεωγραφικών περιορισμών; 303

iii. Σύνορα η Ευρώπη δε γνωρίζει… 307

iv. Ο ασθενής σε αναζήτηση ή όταν δεν πάει ο Μωάμεθ στο βουνό,
πάει το βουνό στο Μωάμεθ 310

ζ. Επαγγελματικά ασυμβίβαστα και κωλύματα 312

i. Διατάξεις ασυμβίβαστες με ασυμβίβαστα 312

ii. Σχετικά ασυμβίβαστα 314

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ

ΟΙ ΟΡΓΑΝΩΜΕΝΟΙ ΙΔΙΩΤΙΚΟΙ ΦΟΡΕΙΣ
ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑΣ ΦΡΟΝΤΙΔΑΣ ΥΓΕΙΑΣ

1. Η πορεία από τον μοναχικό ιατρό στη συλλογικότητα
και το κανονιστικό πλαίσιο εν αναμονή 321

α. Και εγένετο το π.δ. 84/2001 324

β. Οι αποφάσεις της Ολομέλειας του ΣτΕ: Ακρωτηριασμός
του π.δ. 84/2001 ή απελευθέρωση από τα δεσμά του; 332

γ. Ο εφήμερος αντικαταστάτης και ο παλιός που είναι αλλιώς 336

δ. Ο ν. 3846/2010 και πώς αλλάζουν τα πράγματα… 338

ε. Ο ν. 3919/2011 και ο ν. 4093/2012: από την υπονοούμενη
στη ρητή αλλαγή… 340

στ. Η πορεία του μείζονος περιορισμού περί τρόπου οργάνωσης 343

2. Κινδυνεύει η υγεία από τον ιδιώτη; 345

3. Το Ευρωπαϊκό Δίκαιο για τους περιορισμούς εταιρικών
μορφών και οι ελληνικές προσαρμογές κατά περίπτωση 352

4. Επιστροφή στους οργανωμένους ΠΦΥ. Ο επιστημονικά
υπεύθυνος ως προστάτης της υγείας και της αγοράς 354

5. Λοιποί περιορισμοί των φορέων ΠΦΥ 361

α. Συμμετοχή σε φαρμακευτική ΕΠΕ 361

β. Περιορισμοί στη διαφήμιση 365

γ. Πλείονες άδειες και παραρτήματα 367

δ. Ο περιορισμός των συνεχόμενων κτιρίων 368

ε. Προδιαγραφές χώρου και εξοπλισμού 369

στ. Εποπτεία-έλεγχος -κυρώσεις 375

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ

ΟΙ ΟΡΓΑΝΩΜΕΝΟΙ ΙΔΙΩΤΙΚΟΙ ΦΟΡΕΙΣ
ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΦΡΟΝΤΙΔΑΣ ΥΓΕΙΑΣ

1. Νομοθετική περιδιάβαση 379

2. Βασικοί περιορισμοί στην ίδρυση και λειτουργία ιδιωτικών
φορέων δευτεροβάθμιας φροντίδας υγείας 385

α. Περιορισμοί στην ίδρυση λόγω ποινικής καταδίκης και
η δευτεροβάθμια φροντίδα υγείας ως οιονεί δημόσια υπηρεσία 385

β. Οιονεί δημόσια υπηρεσία αλλά χωρίς επαφή με τους δημοσίους
υπαλλήλους: Περιορισμοί λόγω σχέσης με το Δημόσιο 390

γ. Λοιποί περιορισμοί στην ίδρυση των κλινικών 391

δ. Έλεγχος και εποπτεία κατά τη λειτουργία 393

3. Ιδίως ο τιμοκατάλογος ιδιωτικών κλινικών ως αφορμή
για σκέψεις γύρω από την ιδιωτικοποίηση της υγείας 394

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ

Ο ΙΑΤΡΟΣ ΩΣ ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΟΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η

Ο ΙΑΤΡΟΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟΣΙΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΥΓΕΙΑΣ

1. Από το υπαρξιακό εγώ στο ΕΣΥ 405

2. Η ειδική κυριαρχική σχέση των ιατρών του ΕΣΥ
και η περιστολή των δικαιωμάτων τους 409

3. Ιατρός του ΕΣΥ: δημόσιος λειτουργός και όχι υπάλληλος 410

4. Ή ΕΣΥ ή τίποτα: Όταν το ΕΣΥ διψούσε για αποκλειστικότητα 412

α. Η θέση του ιατρού του δημοσίου τομέα ως ασυμβίβαστο
με οποιαδήποτε δραστηριότητα 412

β. Οι εμμονές του νομοθέτη: Ειδικά η θέση του ιατρού του δημοσίου
τομέα ως κώλυμα της ελεύθερης άσκησης της ιατρικής 415

5. Οι «εναλλακτικοί τύποι» του δημόσιου τομέα: μία σταθερή
απόκλιση από την αποκλειστική απασχόληση και μία
κυμαινόμενη 419

α. Οι στρατιωτικοί ιατροί 419

β. Οι πανεπιστημιακοί ιατροί 423

6. Οι σταδιακές ρωγμές στην αποκλειστική απασχόληση
ιατρών του ΕΣΥ στο ΕΣΥ ή ο ιατρός του ΕΣΥ εκτός ΕΣΥ
και ο ιατρός εκτός ΕΣΥ εντός ΕΣΥ 429

α. Η παραδοσιακή ρωγμή: Ιατροί του ΕΣΥ με μερική απασχόληση 429

β. Τα απογευματινά ιατρεία και χειρουργεία: Ο ιατρός
του δημοσίου με μία επίγευση ιδιώτη 431

γ. Το «πλεύρισμα» του ιδιωτικού τομέα- Οι νόμοι Πλεύρη,
οι ιδιώτες ιατροί μέσα στα νοσοκομεία και οι ιατροί του ΕΣΥ
στην αγορά. Ιδιωτικοποίηση ante portas; 442

i. Ο εθελοντής ιδιώτης ιατρός και το όνειρο του δημοσίου 442

ii. Από τη σύμβαση του ΕΟΠΥΥ στον ιστό του ΕΣΥ 450

iii. Όταν η εμμονή πάει περίπατο: άρση του ασυμβιβάστου της αποκλειστικής
απασχόλησης και οι ιατροί του Δημοσίου προς την ιδιωτική
δραστηριότητα: μήπως τα κάστρα πέφτουν από μέσα; 457

δ. Μια ακίνδυνη και διαχρονική ρωγμή εκ του Συντάγματος:
δημόσιος λειτουργός με το ζόρι: επιτάξεις ιδιωτών ιατρών ή
από το εγώ στην υπηρεσία του ΕΣΥ για το εμείς 471

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Θ

Η ΣΤΑΔΙΟΔΡΟΜΙΑ ΣΤΟ ΕΣΥ: ΕΝΑΣ ΔΡΟΜΟΣ ΜΕΤ’ ΕΜΠΟΔΙΩΝ

1. Οι ειδικευόμενοι ιατροί και η κρατική πρωτοκαθεδρία -
(Σχεδόν) Αποκλειστική (μη) μέριμνα 475

2. Οι ιατροί στην υπηρεσία υπαίθρου: μεταβαλλόμενα
και πολλαπλά μέτρα και σταθμά 486

3. Επικουρικοί ιατροί 496

4. Από τις άγονες και προβληματικές περιοχές στη γόνιμη χρήση
των ιατρών μερικής απασχόλησης 499

5. Ιατροί του ΕΣΥ και το όριο ηλικίας πρόσβασης 502

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι

ΟΙ ΙΑΤΡΟΙ ΩΣ ΘΥΜΑΤΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ:
ΤΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΤΩΝ ΕΜΠΛΕΚΟΜΕΝΩΝ ΜΕ ΤΟ ΔΗΜΟΣΙΟ ΙΑΤΡΩΝ

1. Οι αποδοχές των ιατρών του ΕΣΥ, η ειδική κυριαρχική σχέση,
τα μνημόνια και οι αντισυνταγματικότητες 509

2. Οι αμοιβές από τον ΕΟΠΥΥ και το περίφημο claw back
ως περιορισμός της συμβατικής ελευθερίας 522

3. Οι ιατροί-νομάδες: Από τους ασφαλιστικούς φορείς
στον ΕΟΠΥΥ και από εκεί στο χωνευτήρι του ΕΣΥ 531

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΑ

ΖΗΤΗΜΑ ΑΚΡΩΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟ Ή ΑΚΡΩΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ;
ΑΠΟ ΤΟΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟ ΣΤΟΝ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ ΙΑΤΡΟ

1. Ο θεσμός του οικογενειακού ιατρού 535

α. Από τον ειδικό στο γενικό 535

β. Ειδικά το δικαίωμα επιλογής οικογενειακού ιατρού:
καινοτομία στο ΕΣΥ ή περιορισμός; 548

2. Ο θεσμός του προσωπικού ιατρού 554

α. Από το γενικό στη γενίκευση του ειδικού: Η διεύρυνση των κατηγοριών
προέλευσης και των ειδικοτήτων των προσωπικών ιατρών 554

β. Η διεύρυνση των ειδικοτήτων των προσωπικών ιατρών 559

γ. Η αμοιβή των προσωπικών ιατρών: όταν ο ιατρός του ΕΣΥ
(ξανα)πλησιάζει τον ιδιώτη ιατρό 563

3. Ο προσωπικός ιατρός σε νέες περιπέτειες 568

ΕΠΙΛΕΓΟΜΕΝΑ-ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

«AMOUR POUR LE MÉDECIN!» 579

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 599

ΑΠΟΦΑΣΕΙΣ - ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ – ΓΝΩΜΟΔΟΤΗΣΕΙΣ 623

ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ 625

ΑΛΦΑΒΗΤΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 629

Σελ. 1

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ

Ο ΙΑΤΡΟΣ ΣΤΟ ΕΠΙΚΕΝΤΡΟ

(du «Μédecin malgré lui» au «Μédecin volant»)

Ο ιατρός πρωταγωνιστεί σε πολλά λογοτεχνικά κείμενα, ταινίες, θεατρικά έργα και πίνακες ζωγραφικής. Το λειτούργημά του έχει αποτελέσει πηγή έμπνευσης για πολλούς καλλιτέχνες, από συγγραφείς και ποιητές μέχρι ζωγράφους και σκηνοθέτες. Ανάμεσα σε αυτούς ξεχωριστή θέση κατέχει ο Μολιέρος, που αν και από τα πιο γνωστά του έργα είναι «O κατά φαντασίαν ασθενής», στατιστικά περισσότεροι είναι οι τίτλοι των θεατρικών του με πρωταγωνιστή τον ιατρό. Ανάμεσά τους και η περίφημη πρόζα «Le médecin malgré lui» ή σε ελληνική μετάφραση «Γιατρός με το στανιό» ή «Γιατρός με το ζόρι». Στο έργο αυτό η γυναίκα του Σγαναρέλου, τον παρουσιάζει εν αγνοία του και για λόγους εκδίκησης ως έναν εξαιρετικό αλλά εκκεντρικό ιατρό, που για να αποκαλύψει τις γνώσεις του πρέπει να τον ξυλοφορτώσουν. Στο τέλος, πάντως, ο «γιατρός με το ζόρι» βρίσκει τη λύση.

Αν και το ιατρικό λειτούργημα με τις καλές και τις κακές του πλευρές συνιστά μεγάλη πηγή έμπνευσης για τους λογοτέχνες, δεν συμβαίνει το ίδιο στην περίπτωση των νομικών επιστημόνων. Παρότι το ιατρικό δίκαιο σταδιακά αποκτά αυτονομία ως δικαιικός κλάδος και οι εξελίξεις στη βιοϊατρική αναμοχλεύουν ζητήματα που άπτονται συνταγματικών δικαιωμάτων, πρωταγωνιστής παραμένει καταρχήν ο ασθενής. Ο ιατρός έχει στην καλύτερη περίπτωση ένα δευτεραγωνιστικό ρόλο, ενώ όταν η συζήτηση περιέρχεται στο συνταγματικό δίκαιο, φεύγει τελείως από το προσκήνιο και τα φώτα πέφτουν στον ασθενή, ως το αδύναμο μέλος που χρήζει συνταγματικής προστασίας. Καλώς ή κακώς το Σύνταγμα και τα δικαιώματα είναι ταυτισμένα με τους αδύναμους, δηλ. τους «ασθενείς». Ας μην ξεχνάμε ότι η γέννηση των Συνταγμάτων συνδέθηκε με την περιστολή της κρατικής εξουσίας.

Τα Συντάγματα καταρχήν συμπαθούν τους αδυνάτους και αντιπαθούν την εξουσία, αφού θέλουν να την περιορίσουν.

Ωραία όλα αυτά, αλλά τι σχέση έχουν με το Μολιέρο και πολύ περισσότερο με την πρόζα «Γιατρός με το στανιό»; Και όμως έχουν. Στόχος της παρούσας μελέτης είναι να φέρει τον ιατρό στο επίκεντρο της συνταγματικής συζήτησης. Να τον κάνει να βγει από το παρασκήνιο και να τον καταστήσει πρωταγωνιστή, έστω και «με το στανιό». Ο τίτλος «Ο ιατρός στο Σύνταγμα» δεν είναι στο βάθος παρά ο «Ο ιατρός με το στανιό στη συνταγματική τάξη». Ομολογούμε ότι και εμείς, δεν τον αναγνωρίσαμε εξ αρχής ως πρωταγωνιστή. Χωρίς να υιοθετούμε την συνηθισμένη τακτική της πρόταξης του ασθενούς, είχαμε εκκινήσει από μία πιο συνηθισμένη νομική προσέγγιση, θέτοντας στο επίκεντρο τα δικαιώματα. Η δυναμική εξέλιξη της μελέτης, όμως, ανέδειξε κάτι που συνήθως ξεχνάμε: ότι πρωταγωνιστής στο δίκαιο και στη δικαιοσύνη δεν είναι ο κανόνας δικαίου, αλλά τα πρόσωπα που καλούνται να τον εφαρμόσουν, να απολαύσουν δικαιώματα ή να αναλάβουν υποχρεώσεις.

Ένα εύκολο βήμα μετάβασης από τον ασθενή στον ιατρό ή έστω ένα κείμενο έναρξης διαλόγου, θα μπορούσε να προκύψει από εκεί που ξεκινούν όλοι, από τα δικαιώματα του ασθενούς. Στο πλαίσιο της σχέσης ιατρού-ασθενούς, τα δικαιώματα του δεύτερου έχουν ως άμεσο ή έμμεσο αποδέκτη τον πρώτο, από το κατοχυρούμενο στο άρθρο 5 παρ. 1 Σ δικαίωμα στην αυτονομία ή στην αξία της ζωής του άρθρου 2 παρ.1 Σ ως το δικαίωμα στην υγεία του άρθρου 5 παρ. 5 Σ και ιδίως του άρθρου 21 παρ. 3 Σ. Από την άλλη, τα δικαιώματα του ασθενούς δεν είναι απεριόριστα, ούτε ο ιατρός μόνο αποδέκτης, αλλά και φορέας δικών του δικαιωμάτων, από την επιστημονική και επαγγελματική του ελευθερία των άρθρων 16 παρ. 1 Σ και 5 παρ. 1 Σ ως τη δική του αυτονομία και την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητάς του, επίσης κατοχυρούμενες στο άρθρο 5 παρ. 1 Σ. Και μόνη αυτή η σκέψη είναι χρήσιμη για την σταδιακή είσοδο του ιατρού στη συνταγματική σκηνή. Και μόνη αυτή η σκέψη αρκεί για να στραφεί ο προβολέας στον ιατρό. Ξεκινώντας αυτή τη διαδικασία μεταφοράς του ιατρού από το νομικό παρασκήνιο στο νομικό προσκήνιο διαπιστώσαμε ότι υπάρχει και ένα άλλο κοινό του Συντάγματος και του ιατρικού λειτουργήματος. Και αυτό είναι η ανθρωπιστική τους φύση, με την έννοια του προσανατολισμού στον άνθρωπο, της υιοθέτησης φυσικοδικαιικών αρχών για το σωστό και το λάθος.

Με τον προβολέα πλέον στραμμένο στον ιατρό προκύπτουν εύλογα ερωτήματα μείζονος ανθρωπιστικής, ηθικής και τελικά συνταγματικής σημασίας που μπορούν να θέσουν εν αμφιβόλω τους υφιστάμενους κανόνες ή να προκαλέσουν τη δημιουργία νέων: Η αυτονομία του ασθενούς θεραπεύεται με μόνη την ενημερωμένη συναίνεση ή εγκλωβίζεται σε ένα τυπικό σχήμα, το οποίο δεν ικανοποιεί τις αξιώσεις του άρθρου 5 παρ. 1 Σ περί ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας; Και μήπως η συνταγματικά κατοχυρωμένη επιστημονική και επαγγελματική ελευθερία του ιατρού, ακόμα και οι προστατευόμενες στα άρθρα 5 παρ. 2, 5 παρ. 5 αλλά και 21 παρ. 3 Σ ζωή και υγεία του αντιμετωπίζουν ρεαλιστικούς κινδύνους, από τη βία στα νοσοκομεία ή τον αυξανόμενο κίνδυνο αγωγών μέχρι τη μετατροπή του σε έναν απλό πάροχο πληροφοριών κατά την εξέλιξη της ενημερωμένης

συναίνεσης, που τον καθιστούν «ασθενή» και ανυπεράσπιστο; Ο ποινικός νόμος που απαγορεύει καταρχήν την ευθανασία είναι ορθός ηθικά και συνταγματικά ή φέρεται σκληρά όχι μόνο απέναντι στον πόνο του ασθενούς, αλλά και στον ιατρό που ζει μαζί με τον ασθενή την πορεία προς το τέλος; Μήπως ο νομοθέτης έχει πάρει λίγο λάθος το ρόλο του, απαγορεύοντας εκεί που δεν πρέπει και μη ρυθμίζοντας εκεί που πρέπει, παραβιάζοντας τόσο το κοινωνικό δικαίωμα στην υγεία του άρθρου 21 παρ. 3 Σ όσο ακόμα και την επαγγελματική ελευθερία του ιατρού ή την ελευθερία της συνείδησής του, όταν απαγορεύει τη συνδρομή στο θάνατο ενός ανθρώπου τελικού σταδίου που εκλιπαρεί για λύτρωση; Τι θα κάνει ο ιατρός με τη μία εναπομείνασα κλίνη ΜΕΘ που χρειάζονται δύο ασθενείς; Σε ποιον πρέπει να τη δώσει; Ποιον πρέπει να σώσει; Πώς θα εφαρμόσει την αρχή της ισότητας και τη δίκαιη κατανομή που επιτάσσει το κοινωνικό δικαίωμα στην υγεία; Πώς η έννομη τάξη προστατεύει τον ιατρό απέναντι στο ανακύπτον συνειδησιακό και πρακτικό αυτό ζήτημα; Και τι γίνεται όταν η υποχρεωτική προτεραιοποίηση πλέον χτυπάει την πόρτα του ιατρού, ο οποίος καλείται σε υποχρεωτικό εμβολιασμό εν μέσω πανδημίας; Είναι συνταγματική θεμιτή η περιστολή της δικής του αυτονομίας χάριν του άρθρου 21 παρ. 3 Σ;

Με αφετηρία αυτά τα ερωτήματα, στο πρώτο μέρος μπαίνουμε στα άδυτα της δυαδικής σχέσης ιατρού-ασθενούς, η ουσία της οποίας καθιστά την άσκηση της ιατρικής λειτούργημα. Εκεί αναδεικνύονται πολλά ζητήματα. Από την ενημερωμένη συναίνεση του ασθενούς ως την απόφασή του για το τέλος της ζωής, ο ιατρός είναι παρών και έρχεται αντιμέτωπος με ηθικά, νομικά και πρακτικά διλήμματα που δεν αφορούν αμέσως τη δική του ζωή. Και ακριβώς γι’ αυτό το λόγο η ευθύνη είναι ακόμα μεγαλύτερη. Όλοι από τη μεριά των ασθενών κραδαίνουμε τη σημαία της ενημερωμένης συναίνεσης, του δικαιώματος για ιατρική περίθαλψη. Όμως στις ευάλωτες στιγμές μας χάνουμε την ψυχραιμία μας και κάποιες φορές την αυτονομία μας, χρειαζόμαστε ανακατεύθυνση. Απαιτούμε ισότητα στην πρόσβαση στην υγεία, αλλά διαπληκτιζόμαστε στην αίθουσα αναμονής των επειγόντων με εγωιστικά επιχειρήματα που αγνοούν την ιατρική ανάγκη. Και ο ιατρός γίνεται ο κυματοθραύστης.

Όλα αυτά συνιστούν διλήμματα και δυσκολίες που αντιμετωπίζει ο ιατρός στην καθημερινή του συναναστροφή με τους ασθενείς. Ο ιατρός, όμως, δεν παρέχει τις υπηρεσίες του προς τον ασθενή σε ένα νομικό κενό ή σε ένα σύμπαν μόνο για τους δυο τους. Η σχέση τους αναπτύσσεται σε ένα ευρύτερο σκηνικό, το οποίο διαφοροποιείται ανάλογα με το αν ο ιατρός δραστηριοποιείται στο δημόσιο ή στον ιδιωτικό τομέα υγείας, επηρεάζοντας σε πρώτο επίπεδο την επαγγελματική ελευθερία του άρθρου 5 παρ. 1 Σ και σε δεύτερο κατ’ αποτέλεσμα τον τρόπο παροχής ιατρικής φροντίδας που προστατεύεται μέσω του άρθρου 21 παρ. 3 Σ.

Έτσι, στο δεύτερο μέρος βρίσκουμε τον ιατρό να δραστηριοποιείται στον ιδιωτικό τομέα παροχής υγείας. Οι επιλογές είναι δύο καταρχήν: είτε να ακολουθήσει το στερεοτυπικό μοντέλο του μοναχικού ιατρού-ελεύθερου επαγγελματία, είτε να ενταχθεί στο ευρύτερο σχήμα ενός οργανωμένου ιδιωτικού φορέα παροχής υγείας. Ακόμα όμως και αυτές οι δύο εναλλακτικές δεν έμειναν αλώβητες στο χρόνο, στην πραγματικότητα του ευρωπαϊκού δικαίου και στις επιταγές

της αγοράς. Ο ιατρός βλέπει τον τρόπο παροχής των υπηρεσιών του στον ιδιωτικό τομέα να μεταλλάσσεται και σταδιακά μη ιατρούς να εισβάλλουν στο χώρο της υγείας στο πλαίσιο της ανάπτυξης της επιχειρηματικής του δραστηριότητας. Η ανάγκη για προστασία της ιατρικής από την εμπορία, θέσφατο προηγούμενων δεκαετιών, μοιάζει να αποδυναμώνεται. Παράλληλα, παραδοσιακοί περιορισμοί του ιατρού ελεύθερου επαγγελματία αίρονται και ο ίδιος δεν βλέπει αυτό το γεγονός απαραίτητα με κακό μάτι. Τι σημαίνουν οι αλλαγές αυτές για τα συνταγματικά δικαιώματα των ιατρών; Ορθώς εντάχθηκαν οι ιδιώτες στην ΠΦΥ; Ορθώς ήρθησαν πολλοί περιορισμοί και ορθώς διατηρήθηκαν κάποιοι άλλοι; Κινδυνεύει η παροχή υπηρεσιών υγείας από την εισβολή ιδιωτών ή μήπως κινδυνεύει ο ιατρός ως επαγγελματίας; Ήταν το άρθρο 21 παρ. 3 Σ ένας θεμιτός λόγος περιορισμού του άρθρου 5 παρ. 1 Σ ή μήπως η επίκλησή του ήταν προσχηματική ή έστω πλέον ξεπερασμένη; Πόσο κινδυνεύει το κοινωνικό δικαίωμα στην υγεία των πολιτών από την άρση των περιορισμών κατά την άσκηση της ιατρικής ως ελεύθερου επαγγέλματος ή από την επιχειρηματική δραστηριοποίηση ιδιωτών στην παροχή υπηρεσιών υγείας;

Και αν τα πράγματα αλλάζουν στον ιδιωτικό τομέα υγείας, στο μυαλό μας μένει πάντα η σταθερά του ΕΣΥ για τον ιατρό. Η μήπως όχι; Στο τρίτο μέρος συναντάμε τον ιατρό εντός της ειδικής κυριαρχικής σχέσης με το ΕΣΥ που του θέτει μεν κάποιους «κτητικούς» περιορισμούς αποκλειστικότητας, αλλά παράλληλα του παρέχει την ασφάλεια και την αίσθηση ότι είναι ο ένας και μοναδικός εντός των κόλπων του. Με βασική αρχή την ανάγκη διασφάλισης των καλύτερων δυνατών παροχών υγείας, η πλήρης και αποκλειστική απασχόληση των ιατρών του ΕΣΥ έμοιαζε να υπηρετεί το άρθρο 21 παρ. 3 Σ. Μετά από μία σθεναρή αντίσταση και αυτοπεποίθηση τα πρώτα χρόνια της ζωής του, το ΕΣΥ άρχισε να αλλοιώνει το χαρακτήρα του και μαζί να επηρεάζει τα δικαιώματα των ιατρών του. Οι αρχικές ρωγμές και ρήγματα που ξεκίνησαν από τη μερική απασχόληση στις άγονες περιοχές, συνέχισαν με τη θεσμοθέτηση των απογευματινών ιατρείων και χειρουργείων, αλλά και με την εκ νέου ενεργοποίηση του θεσμού του προσωπικού ιατρού με την κατά κεφαλήν πληρωμή υπό προϋποθέσεις ακόμα και των ιατρών του ΕΣΥ, άρχισαν να αλλοιώνουν τη φυσιογνωμία του ΕΣΥ και να εισάγουν προσεγγίσεις αγοράς στην δημόσια παροχή ιατρικών υπηρεσιών. Ακόμα και έτσι όμως, δεν είχε αλλοιωθεί η σταθερά της πλήρους και αποκλειστικής απασχόλησης. Κάτι όμως φαίνεται να αλλάζει. Τελικά το ΕΣΥ με πρόσφατες νομοθετικές μεταβολές μοιάζει να αφαιρεί το προστατευτικό δίχτυ της πλήρους και αποκλειστικής απασχόλησης από το μονάκριβό του ιατρό, φέρνοντας στο κοινό τους σπίτι και άλλους συγκατοίκους από τον ιδιωτικό τομέα, μέχρι τώρα καταρχήν ανεπιθύμητους. Παράλληλα, αφήνει το δικό του ιατρό να περιπλανηθεί στα μονοπάτια της ιδιωτικής οικονομικής πρωτοβουλίας, δίνοντας του κάποια δικαιώματα, αλλά ενδεχομένως στερώντας του στο μέλλον κάποια άλλα. Και ενώ στον ιδιωτικό τομέα υγείας τα πράγματα μοιάζει να κατασταλάζουν σιγά-σιγά, η μεταβολή του ΕΣΥ μόλις τώρα φαίνεται να αρχίζει. Τι σημαίνουν αυτές οι αλλαγές; Μειωμένη αυτοπεποίθηση του ΕΣΥ, απέλπιδα προσπάθεια σωτηρίας του μέσω αρχών οικονομικότητας ή επιθυμία για σταδιακή απόσυρση χάριν της αγοράς; Και ακόμα πιο

κρίσιμο, πώς επηρεάζουν την πορεία του ιατρού στο δημόσιο σύστημα; Το άρθρο 5 παρ. 1 Σ είτε ως οικονομική ελευθερία των ιδιωτών που εισβάλλουν σταδιακά στο ΕΣΥ είτε ως επαγγελματική ελευθερία των ιατρών ΕΣΥ που τους επιτρέπεται και η ιδιωτική οικονομική δραστηριότητα, μοιάζει και πάλι να κερδίζει στη μάχη απέναντι στο άρθρο 21 παρ. 3 Σ. Δικαίως ή αδίκως;

----

Αν εκ πρώτης όψεως θεωρείται ανορθόδοξη η πρόταξη του ιατρού σε μία συνταγματική ανάλυση, εξίσου ανορθόδοξος μπορεί να θεωρηθεί ο τρόπος ανάπτυξης των θεμάτων. Όμως, όπως η πρώτη επιλογή ήταν συνειδητή, εξίσου συνειδητή ήταν και η δεύτερη.

Στο πρώτο μέρος της μελέτης περιλαμβάνονται πολλά διαφορετικά θέματα, καθένα από τα οποία ή μάλλον κάθε υποκεφάλαιο καθενός από τα οποία θα μπορούσε να είναι θέμα μίας χωριστής διατριβής. Στόχος δεν ήταν η εξαντλητική επανάληψη όσων έχουν γραφτεί και γράφονται για καθένα από αυτά, αλλά η προσπάθεια για μία διαφορετική, ενίοτε εικονοκλαστική θέαση με διάθεση αμφισβήτησης, με γνώμονα τους προβληματισμούς που αναδεικνύει η ιατρική πραγματικότητα. Δεδομένου ότι η νομοθεσία γύρω από αυτά τα θέματα είναι λιγοστή, ακολουθείται η πορεία από τα ηθικά δικαιώματα προς το de lege ferenda δίκαιο δια μέσου των συνταγματικών δικαιωμάτων. Μοιάζει περισσότερο με μία θεώρηση της υφιστάμενης και μια προβολή στη μέλλουσα επιθυμητή θετική νομική πραγματικότητα από μία φυσικοδικαιική σκοπιά.

Στο δεύτερο και τρίτο μέρος ακολουθήσαμε μία μάλλον αντίθετη πορεία. Λαμβάνοντας υπόψιν τις πολύ πρόσφατες και εν μέρει ραγδαίες νομοθετικές μεταβολές καταρχήν στην ιδιωτική δραστηριότητα στο χώρο της υγείας, εκκινήσαμε από μια θετικιστική προσέγγιση, έχοντας ως βασικό εργαλείο μελέτης και ανάλυσης τις ίδιες της θετικές πηγές: την πρωτογενή και δευτερογενή νομοθεσία καταρχήν με τα συνοδευτικά της κείμενα (αιτιολογικές εκθέσεις, προσφάτως ΑΣΥΡ, πρακτικά επεξεργασίας ΣτΕ) αλλά και δευτερευόντως τη νομολογία ιδίως του Ανώτατου Ακυρωτικού Δικαστηρίου, που σταδιακά έχει καταστεί και στη χώρα μας soft law. Στην επιλογή αυτής της προσέγγισης συνέβαλε και το γεγονός ότι πολλά από τα ζητήματα δεν έχουν τύχει ιδιαίτερης επεξεργασίας από τους θεωρητικούς. Αυτή η αδιαμεσολάβητη αντιπαράθεση με τις πηγές παρά τις δυσκολίες και τους τυχόν κινδύνους που εγκυμονεί, προσφέρει όμως και αρκετή ελευθερία και τη χαρά της κατά μέτωπο και αδιαμεσολάβητης μελέτης.

---

Η διαδικασία συγγραφής της μελέτης αυτής, η οποία συνιστά επικαιροποιημένη μορφή της διδακτορικής μου διατριβής την οποία υποστήριξα στη Νομική Σχολή Αθηνών τον Ιούνιο του 2024, τα είχε όλα. Από στιγμές μεγάλης χαράς και δημιουργικότητας, όπως αυτή της κατά μόνας επεξεργασίας των γνήσιων πηγών μέχρι και στιγμές μεγάλου άγχους και αγωνίας. Στις τελευταίες μπορεί να περιληφθεί η συνειδητοποίηση ότι άλλη μία σημαντική απόφαση του ΣτΕ ξεπερνά τις 70 σελίδες ή ότι μία διάταξη για το ΕΣΥ έχει τόσο άστατη ζωή που έχει αλλάξει

27 φορές από τη γέννησή της ή μια άλλη είναι τόσο αποκρουστική που παρά τα απανωτά λίφτινγκ ή μάλλον καλύτερα εξαιτίας αυτών γέμισε με «ανθυγιεινά» αρκτικόλεξα περί υγείας (ΤοΜΥ, ΤοΠΦΥ, ΠEΔΥ, ΔΥΠε κ.λπ.).

Ανεξάρτητα αν στις ακόλουθες σελίδες επιτεύχθηκαν οι νομικοί και επιστημονικοί στόχοι που ετέθησαν, η όλη πορεία λόγω της θεματικής της οδήγησε σε ένα αυξανόμενο προσωπικό ενδιαφέρον και έναν εσωτερικό προβληματισμό όχι μόνο για μείζονα υπαρξιακά προβλήματα, αλλά και για την βίωση και εσωτερίκευσή τους από τους ίδιους τους ιατρούς. Μέσα σε όλες τις βιβλιογραφικές πηγές ή μάλλον ανεξάρτητα από αυτές και στην προσπάθεια να γίνει αντιληπτή η δική τους ανθρώπινη αίσθηση της ιατρικής πραγματικότητας, αναζητήθηκαν βιβλία γραμμένα από ιατρούς όχι για ιατρούς, αλλά για τον κόσμο. Ως μία εξομολόγηση της δικής τους πορείας μέσα στο ιατρικό λειτούργημα. Ανάμεσα τους και συμπωματικά καλύπτοντας τόσο τον κλάδο των παθολογικών όσο και των χειρουργικών ειδικοτήτων ξεχωρίζει το βιβλίο του δικού μας Κ. Γαρδίκα «Χρονικό ενός αγιάτρευτου γιατρού» και αυτό του Βρετανού νευροχειρουργού Henry Masch «Η΄ μη βλάπτειν». Η ανάγνωσή τους ήταν μία ανεπανάληπτη αναγνωστική εμπειρία. Ειδικά το τελευταίο, γραμμένο με τρυφερότητα, αυτογνωσία, ειλικρίνεια και αδρή αποτύπωση των διλημμάτων ενός ιατρού που έχει να κάνει με το πιο περίπλοκο, ευαίσθητο και σημαντικό ανθρώπινο όργανο, τον εγκέφαλο, προτείνεται ανεπιφύλακτα!

Μένει τώρα να παρακολουθήσουμε το ταξίδι του «γιατρού με το στανιό» στο συνταγματικό κείμενο, ο οποίος μέσα από την πρωτόγνωρη πτήση του σε πολλά και διαφορετικά συνταγματικά άρθρα- συμβατά κατά περίπτωση με την πολυδιάστατη φύση του ιατρικού λειτουργήματος - θα μετατραπεί σε έναν «ιπτάμενο γιατρό», για να θυμηθούμε μία άλλη κωμωδία του Μολιέρου.

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

Ο ΙΑΤΡΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α

ΑΠΟ ΤΟΝ ΙΠΠΟΚΡΑΤΗ ΣΤΟΝ ΚΙΔ ΚΑΙ Η ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΑ
ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΗ ΦΥΣΗ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ

1. Ο όρκος του Ιπποκράτη ως απαρχή της ιατρικής δεοντολογίας

«Ορκίζομαι στον Απόλλωνα τον Ιατρό και στον Ασκληπιό και στην Υγεία και στην πανάκεια και σ΄ όλους τους Θεούς επικαλούμενος την μαρτυρία τους, να τηρήσω πιστά κατά τη δύναμη και την κρίση μου αυτό τον όρκο και το συμβόλαιό μου αυτό. Να θεωρώ αυτόν που μου δίδαξε αυτή την τέχνη ίσο με τους γονείς μου και να μοιραστώ μαζί μου τα υπάρχοντά μου και τα χρήματά μου αν έχει ανάγκη φροντίδας. Να θεωρώ τους απογόνους του ίσους με τ΄ αδέλφια μου και να τους διδάξω την τέχνη αυτή αν θέλουν να τη μάθουν, χωρίς αμοιβή και συμβόλαιο και να μεταδώσω με παραγγελίες, οδηγίες και συμβουλές όλη την υπόλοιπη γνώση μου και στα παιδιά μου και στα παιδιά εκείνου με δίδαξε και στους άλλους μαθητές που έχουν κάνει γραπτή συμφωνία μαζί μου και σ΄ αυτούς που έχουν ορκισθεί στον ιατρικό νόμο και σε κανέναν άλλο και να θεραπεύω τους πάσχοντες κατά τη δύναμή μου και την κρίση μου χωρίς ποτέ, εκουσίως, να τους βλάψω ή να τους αδικήσω. Και να μη δώσω ποτέ σε κανένα, έστω κι αν μου το ζητήσει, θανατηφόρο φάρμακο, ούτε να δώσω ποτέ τέτοια συμβουλή. Ομοίως να μη δώσω ποτέ σε γυναίκα φάρμακο για ν΄ αποβάλει. Να διατηρήσω δε τη ζωή μου και την τέχνη μου καθαρή και αγνή. Και να μη χειρουργήσω πάσχοντες από λίθους αλλά ν΄ αφήσω την πράξη αυτή για τους ειδικούς. Και σ΄ όποια σπίτια κι αν μπω, να μπω για την ωφέλεια των πασχόντων αποφεύγοντας κάθε εκούσια αδικία και βλάβη και κάθε γενετήσια πράξη και με γυναίκες και με άνδρες, ελεύθερους και δούλους. Και ό,τι δω ή ακούσω κατά την άσκηση του επαγγέλματός μου, ή κι εκτός, για τη ζωή των ανθρώπων, που δεν πρέπει ποτέ να κοινοποιηθεί, να σιωπήσω και να το τηρήσω μυστικό. Αν τον όρκο μου αυτό τηρήσω πιστά και δεν τον αθετήσω, είθε ν΄ απολαύσω για πάντα την εκτίμηση όλων των ανθρώπων για τη ζωή μου και για την τέχνη μου, αν όμως παραβώ και αθετήσω τον όρκο μου να υποστώ τα αντίθετα από αυτά».

Ίσως ο πιο διάσημος όρκος παγκοσμίως να είναι αυτός του Ιπποκράτη και ο Ιπποκράτης ο διασημότερος ιατρός όλων των εποχών. Ο όρκος του αντανακλά βασικές διαχρονικές αρχές άσκησης του ιατρικού επαγγέλματος. Αν εξαιρέσουμε φυσικά την επίκληση στον Απόλλωνα και τους άλλους θεούς, υπάρχουν στοιχεία που ακόμα και σήμερα είναι χρήσιμα ως ηθική κατεύθυνση σε έναν ιατρό. Κορυφαίο ανάμεσά τους είναι η πρόταξη του καλού του ασθενούς. Η αρχή της ωφέλειας και της μη βλάβης του ασθενούς ανήκει στις τέσσερις βασικές αρχές που διέπουν διαχρονικά τη βιοηθική, μαζί με αυτές της δικαιοσύνης και της αυτονομίας.

Πολλές από τις αρχές του Ιπποκράτειου Όρκου έρχονται σε συμφωνία και άλλες σε σύγκρουση με το εκάστοτε ισχύον θεσμικό πλαίσιο. Η αυτονομία του ασθενούς ιδίως με τη μορφή της ενημερωμένης συναίνεσης δεν περιλαμβάνεται στις αρχές του Όρκου, ο οποίος δίνει βαρύτητα στο πατερναλιστικό μοντέλο. Ωστόσο, αποτελεί παραδεδεγμένη αρχή απορρέουσα από τα Συντάγματα πολλών κρατών,

αλλά και από σχετικές διεθνείς συμβάσεις. Παράλληλα, η ευθανασία ή η διακοπή της κύησης έχει ερμηνευθεί κατά καιρούς ως ανεπίτρεπτη στον ιπποκράτειο κόσμο. Στις σύγχρονες κοινωνίες υπάρχουν πολλές νομικές διαφοροποιήσεις στο ζήτημα αυτό που εξαρτώνται από τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες κάθε έννομης τάξης. Έτσι, μπορεί η ευθανασία να μην είναι καταρχήν ανεκτή από το ελληνικό νομοθετικό πλαίσιο με όλες της τις μορφές, αλλά είναι επιτρεπόμενη σε άλλες δυτικές έννομες τάξεις. Η διακοπή της κύησης είναι ανεκτή υπό προϋποθέσεις στο δικό μας νομοθετικό πλαίσιο, ενώ σε άλλες κοινωνίες απαγορεύεται.

Σε κάθε περίπτωση, ο όρκος του Ιπποκράτη δεν είχε λάβει τη μορφή άμεσα νομικά δεσμευτικού κειμένου και ο ρόλος του ανά τους αιώνες ήταν περισσότε-

ρο συμβολικός παρά ουσιαστικός. Δεν είναι δηλαδή παρά ένας ηθικός κανόνας ενός ιατρού που ενδεχομένως δείχνει το δρόμο και στους υπόλοιπους, με την έννοια της τήρησης ορισμένων δεοντολογικών/ηθικών αρχών, ακόμα και ανεξάρτητα από τις επιταγές του δικαίου. Καλώς ή κακώς δε νομίζουμε ότι ο Ιπποκράτης είχε φιλοδοξία να μείνει ο όρκος του στην αιωνιότητα. Επομένως, οι όποιες ασυμβατότητες του με τα σύγχρονα δεδομένα δε θα έπρεπε καταρχήν να μας απασχολούν και τόσο.

Ως μια μετεξέλιξη αυτού του όρκου ως ηθικά δεσμευτικού πλαισίου θα μπορούσαν να θεωρηθούν οι κώδικες δεοντολογίας. Και μόνο η αναφορά σε δεοντολογία φαίνεται καταρχήν να μας «απομακρύνει» από το χώρο του δικαίου και να μας εντάσσει στο χώρο της ηθικής. Οι κώδικες δεοντολογίας δεν είναι καταρχήν το πόνημα ενός προσώπου, αλλά κατά κανόνα ένα σύνολο αρχών διαμορφωμένων από μια επαγγελματική ομάδα με σκοπό την αυτορρύθμισή της. Στη χώρα μας, όμως, και οι κανόνες δεοντολογίας του ιατρικού επαγγέλματος, όπως και άλλων επαγγελμάτων, έχουν πάρει τη μορφή νόμου του κράτους, μετατοπίζοντας τις αντίστοιχες υποχρεώσεις από το πεδίο της αυτορρύθμισης σε αυτό της «ετερορρύθμισης» και από το πεδίο της ηθικής στο χώρο του

δικαίου. Στην περίπτωση της ιατρικής πρόκειται για το ν. 3418/2005, ο οποίος αντικατέστησε το β.δ. της 25.5/6.7.1955 (Α΄ 171), το οποίο ίσχυσε για 50 ολόκληρα χρόνια, και που, όπως αναφέρεται και στην αιτιολογική έκθεση του νέου Κώδικα, «είχε γίνει σε μία εποχή όπου τόσο η άσκηση της ιατρικής, όσο και η γενικότερη επιστημονική εξέλιξη, διέφεραν σημαντικά σε σχέση με τη σημερινή τους μορφή».

Ο ισχύων ΚΙΔ θέτει νομικά δεσμευτικούς περιορισμούς, η μη τήρηση των οποίων συνεπάγεται όχι ηθικές, αλλά έννομες συνέπειες. Και μπορεί, όπως θα δούμε, να απευθύνεται σε ιατρούς τόσο του δημόσιου όσο και του ιδιωτικού τομέα, αλλά πολλοί από τους περιορισμούς που θέτει αφορούν αποκλειστικά ή επηρεάζουν περισσότερο τον ιδιώτη ιατρό, περιορίζοντας την επαγγελματική/επιχειρηματική ελευθερία του. Όσο για τον όρκο του Ιπποκράτη, καταρχήν οι κανόνες που έθετε στον ασκούντα την ιατρική περιορίζοντας την επαγγελματική του ελευθερία έστω με ηθικού χαρακτήρα συνέπειες, θα μπορούσαμε να πούμε ότι καταρχήν έχουν ιστορική αξία, ως πρόδρομοι των σύγχρονων νομικών περιορισμών.

Αλλά η αξία του Ιπποκράτειου Όρκου στην ελληνική έννομη τάξη είναι πιο χειροπιαστή και επιδραστική. Ο ίδιος ο ΚΙΔ έρχεται και του δίνει νομική υπόσταση ορίζοντας στο άρθρο 2 παρ. 2 ότι «ο ιατρός τηρεί τον όρκο του Ιπποκράτη», διάταξη που δεν περιείχε καν ο προηγούμενος κανονισμός ιατρικής δεοντολογίας! Έτσι οι απόφοιτοι της Ιατρικής στην Ελλάδα μπορεί να μην ορκίζονται πλέον στον όρκο του Ιπποκράτη, ωστόσο, ο ίδιος ο νομοθέτης του δίνει δεσμευτική ισχύ, τον «θετικοποιεί», παρά το γεγονός ότι ορισμένες από τις υποχρεώσεις που θέτει φαίνο-

νται καταρχήν ως να έρχονται ακόμα και σε αντίθεση με το ισχύον θεσμικό πλαίσιο, χωρίς, ωστόσο, αυτή η αντίθεση να έχει δημιουργήσει ποτέ πρόβλημα. Λες

και η επίκληση στον όρκο να είναι μία υπενθύμιση των ηθικών υποχρεώσεων ή ορθότερο της ηθικής διάστασης και επαγρύπνησης που συνδέεται παραδοσιακά με το ιατρικό επάγγελμα.

Αν λοιπόν έτσι έχουν τα πράγματα, στον ΚΙΔ εντοπίζονται βασικές νομικές δεσμεύσεις των ιατρών. Και όπως όλες οι νομικές δεσμεύσεις η αρχική τους καταβολή εντοπίζεται στο Σύνταγμα, με το οποίο οι κανόνες δεοντολογίας έχουν ένα επιπλέον κοινό στοιχείο: τις έντονες ηθικές ρίζες. Ειδικότερα, ο κατάλογος δικαιωμάτων του Συντάγματος συνιστά την κατεξοχήν σύζευξη φυσικού και θετικού δικαίου, αφού θετικοποιεί μία σειρά ηθικών αρχών που παράλληλα συνιστούν και φυσικό δίκαιο. Ο ΚΙΔ από την άλλη, όπως είδαμε, στην Ελλάδα συνιστά και θετικό δίκαιο λόγω της έκδοσής του ως νόμου. Παράλληλα, όμως, όπως και η ίδια η ονομασία του καταδεικνύει, περιέχει δεοντικούς κανόνες, προσιδιάζοντες σε φυσικό δίκαιο. Και αν αυτό λίγο πολύ ισχύει για όλους τους κανόνες δεοντολογίας, η περίπτωση του ΚΙΔ καθιστά τη σύνδεση με τον κατάλογο δικαιωμάτων του Συντάγματος λίγο πιο έντονη. Και αυτό γιατί τα έννομα αγαθά που διακυβεύονται στο πλαίσιο της σχέσης ιατρού-ασθενούς άπτονται θεμελιωδών δικαιωμάτων καταρχήν του ασθενούς: πρόκειται για τα δικαιώματα στην υγεία (άρθρα 5 παρ. 5 και 21 παρ. 3 Σ), στη ζωή (άρθρο 5 παρ. 2 Σ), στην προστασία της ανθρώπινης αξίας (άρθρο 2 παρ. 1 Σ), στην προστασία των (ευαίσθητων) προσωπικών του δεδομένων (άρθρο 9Α Σ), στην προστασία της προσωπικότητας και της αυτονομίας του (5 παρ. 1Σ). Ιδωμένη από την πλευρά του ιατρού, η ανάγκη για προστασία των ασθενών συνεπάγεται αντίστοιχες υποχρεώσεις του. Οι υποχρεώσεις αυτές με έναν τρόπο συνδέονται με την επιστημονική και επαγγελματική του ελευθερία. Παράλληλα, πίσω από τις υποχρεώσεις προς τους ασθενείς βρίσκονται και κάποια δικά του δικαιώματα που συνδέονται εξίσου με τη δική του υγεία (5 παρ. 5 Σ και 21 παρ. 3 Σ), την επαγγελματική και επιστημονική του ελευθερία (άρθρα 16 παρ. 1 και 5 παρ. 1 Σ), την ελευθερία της δικής του συνείδησης, την προστασία της δικής του αυτονομίας (5 παρ. 1 Σ) και αξίας (2 παρ.1 Σ). Τα δικαιώματα αυτά συχνά ξεχνιούνται ή τίθενται στο περιθώριο, καθώς πολλές φορές δίνεται βαρύτητα στο φαινομενικά ή και ουσιαστικά αδύναμο μέλος της διμερούς σχέσης, που στο κοινό αίσθημα είναι ο ασθενής. Στο πλαίσιο της άσκησης των καθηκόντων τους, όμως, γίνονται κατά καιρούς (ή και συνεχόμενα λόγω συνθηκών) οι ίδιοι οι ιατροί «ασθενείς», παρεμποδιζόμενοι να ασκήσουν τα καθήκοντά τους με τον τρόπο που κρίνουν ή ερχόμενοι αντιμέτωποι με διλήμματα που συνιστούν μεγάλο ηθικό βάρος. Όλα αυτά θα προσπαθήσουμε να αναπτύξουμε αμέσως παρακάτω.

2. Η τριδιάστατη φύση της άσκησης της ιατρικής: Η ιατρική ως λειτούργημα

Η ιδιαιτερότητα του ιατρικού επαγγέλματος έγκειται στην τριδιάστατη φύση του. Την επαγγελματική, την επιστημονική και την ανθρωπιστική. Θεωρητικά θα μπορούσε να πει κανείς ότι σε κάθε επάγγελμα ή εργασία απαντώνται τουλάχιστον οι δύο διαστάσεις δηλ. η οικονομική με την έννοια ότι ο ασκών ένα επάγγελμα ή εργασία αναμένει και δικαιούται να αναμένει μία αμοιβή, ενώ η ανθρωπιστική διάσταση εντάσσεται στην ευρύτερη σκέψη ότι κάθε επάγγελμα με κάποιον τρόπο συμβάλλει στην βελτίωση της ζωής του ανθρώπου και της κοινωνίας άμεσα ή έμμεσα. Όσο για την επιστημονικότητα μπορεί να μην απαιτείται στο σύνολο των επαγγελμάτων, αλλά σίγουρα σε αρκετά. Ακόμα και αν σε όλα τα επαγγέλματα μπορούν να συναντώνται κατά το μάλλον ή ήττον οι τρεις αυτές διαστάσεις, και όμως η ιατρική εξακολουθεί να μοιάζει ξεχωριστή, γιατί οι τρεις αυτές εκφάνσεις της μοιάζουν εξίσου έντονες και ταυτοποιητικές της άσκησής της, με την επιστημοσύνη και ιδίως τον ανθρωπισμό να υπερτερούν. Είναι όλοι αυτοί οι λόγοι που μας κάνουν να τη χαρακτηρίζουμε ως λειτούργημα και όχι τόσο ως επάγγελμα.

Ακριβώς το έντονο στοιχείο επιστημοσύνης και κυρίως ανθρωπισμού συνθέτουν μία σειρά κοινών αρχών που διέπουν την άσκηση της ιατρικής, ανεξάρτητα αν οι ιατρικές υπηρεσίες παρέχονται στον ιδιωτικό ή στον δημόσιο τομέα, ως ελεύθερο επάγγελμα ή υπό το καθεστώς εξαρτημένης εργασίας εντός μίας ιδιωτικής κλινικής ή στο πλαίσιο του δημόσιου συστήματος υγείας. Αυτές οι αρχές συνδέονται με κάποιες υποχρεώσεις αλλά και κάποια δικαιώματα των ιατρών και αντίστροφα με κάποια δικαιώματα και υποχρεώσεις των ασθενών, λειτουργώντας φαινομενικά αντιφατικά αλλά τελικά μάλλον συμπληρωματικά.

Η φύση της ιατρικής ως λειτουργήματος δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα στις υποχρεώσεις και στη δεοντολογία άσκησής της. Η δεοντολογία εκ πρώτης όψεως μοιάζει να συνδέεται μόνο με υποχρεώσεις. Ωστόσο, θα δούμε ότι συνδέεται και με δικαιώματα. Μοιάζει δηλ. ως ένα σημείο να υπάρχει μία υποχρέωση άσκησης των δικαιωμάτων των ιατρών (τουλάχιστον κάποιων από αυτά) προς όφελος των

ασθενών. Αυτή η παραδοξότητα είναι ίσως που αποτυπώνει καλύτερα τη φύση της ιατρικώς ως λειτουργήματος και το χαρακτηρισμό κάποιων δικαιωμάτων των ιατρών ως λειτουργικών. Και τα λειτουργικά δικαιώματα χαρακτηρίζονται ως τέτοια διότι κατά βάση λειτουργούν και προς όφελος κάποιων άλλων προσώπων, συνήθως στο πλαίσιο μίας δυαδικής σχέσης. Ακόμα και αν η πιο χαρακτηριστική περίπτωση λειτουργικού δικαιώματος είναι η άσκηση της γονικής μέριμνας, η σχέση ιατρού-ασθενούς αν και με χαλαρότερο ή λανθάνοντα τρόπο ακολουθεί το ίδιο μοτίβο. Ακόμα και αν αυτή η προσέγγιση εκ πρώτης όψεως μοιάζει να δυναμιτίζει την έννοια της περιβόητης ενημερωμένης συναίνεσης και της συνδεόμενης με αυτήν αυτονομίας του ασθενούς και να οδηγεί στο αναχρονιστικό μοντέλο του πατερναλισμού, τα πράγματα, θα δούμε, ότι δεν είναι ακριβώς έτσι. Στο πλαίσιο της άσκησης του δικαιώματος στην επαγγελματική και επιστημονική ελευθερία του ιατρού κεντρικό πυρήνα αποτελεί το καλό του ασθενούς. Και το καλό του ασθενούς αναδεικνύεται μέσα από τη σχέση ιατρού-ασθενούς που διαμορφώνεται.

3. Η σχέση ιατρού-ασθενούς ως πεδίο ανάπτυξης δικαιωμάτων και υποχρεώσεων

Ανεξάρτητα αν δραστηριοποιείται κανείς ως ιατρός στον ιδιωτικό ή στο δημόσιο τομέα, ανεξάρτητα αν είναι ελεύθερος επαγγελματίας ή ακόμα και εθελοντής, ανεξάρτητα από την ειδικότητά του, υπάρχει ένα κοινό σημείο αναφοράς. Είναι αυτό το κοινό σημείο που καθιστά εύκολη και μονολεκτική την απάντηση στο ερώτημα «τι επαγγέλλεσαι»: Ο ιατρός απαντάει πάντα ιατρός, χωρίς περαιτέρω διευκρινίσεις ως προς τον ιδιωτικό ή δημόσιο τομέα απασχόλησης. Η άσκηση της ιατρικής, υπερβαίνοντας τη συμβατική θεώρηση γύρω από τη συνθήκη «επάγ-

γελμα», είναι καταρχήν ταυτόχρονα επιστήμη και τέχνη και ανθρωπισμός, όλα αυτά εφαρμοζόμενα στη διαμορφούμενη σχέση με τον ασθενή.

Και αυτή η σχέση γεννά δικαιώματα και υποχρεώσεις. Στην περίπτωση του ελεύθερου επαγγελματία ιατρού, είναι νομικά πιο απλή με την έννοια ότι πρόκειται για μία ιδιωτική σύμβαση παροχής ιατρικών υπηρεσιών, από την οποία απορρέουν δικαιώματα και υποχρεώσεις. Συνταγματικά, η σχέση αυτή μπορεί να ορισθεί ως άσκηση της οικονομικής ελευθερίας των δύο μερών, όπου το μεν πρώτο ασκεί την επαγγελματική και συμβατική του ελευθερία και το δεύτερο την συμβατική του ελευθερία. Θεωρητικά μέσα σε αυτό το πλαίσιο δημιουργούνται επιμέρους δικαιώματα και υποχρεώσεις που καταρχήν μπορούν να συμφωνηθούν μεταξύ των μερών. Πέραν του οικονομικού ζητήματος, μεγάλη σημασία αποκτά το «πώς» της παροχής, αλλά πολλές φορές και το ίδιο το περιεχόμενό της.

Στην περίπτωση που ο ιατρός εργάζεται σε έναν ιδιωτικό φορέα (π.χ. ένα διαγνωστικό κέντρο ή μία ιδιωτική κλινική) είτε με σύμβαση έργου, είτε με σύμβαση εξαρτημένης εργασίας, το οικονομικό μέρος της σύμβασής του ρυθμίζεται με τον ιδιώτη επιχειρηματία. Ωστόσο, και σε αυτή την περίπτωση ο ιατρός δεν παύει να δημιουργεί μία σχέση με τον ασθενή, τον οποίο εξυπηρετεί λόγω της σύμβασης του ασθενούς με αυτό το διαγνωστικό κέντρο ή την κλινική. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η σύμβαση του ασθενούς με την ιδιωτική μονάδα υγείας αφενός και η σύμβαση του ιατρού με τη μονάδα αυτή μοιάζουν με δύο διακριτούς κύκλους, ωστόσο σε μεγάλο βαθμό επικαλυπτόμενους. Το κομμάτι της επικάλυψης αφορά στην παροχή των ιατρικών υπηρεσιών εντός του ιατρικού εξεταστηρίου, εκεί που η διοικητική και γραμματειακή προσέγγιση μένει εκτός. Αντίστοιχα στην περίπτωση ενός ιατρού του εθνικού συστήματος υγείας, η σχέση του με τον «εργοδότη» του που εν προκειμένω είναι το Κράτος ρυθμίζεται καταρχήν με τους κανόνες του δημοσίου τομέα, καθώς αυτός τελεί σε ένα είδος δημοσιοϋπαλληλικής σχέσης, ενώ μπορεί να εργάζεται και με σχέση εξαρτημένης εργασίας με χαρακτηριστικά (και) ιδιωτικού δικαίου. Η σχέση του με τον ασθενή διαμορφώνεται και πάλι εντός του εξεταστηρίου ή της επίσκεψης στις νοσοκομειακές κλίνες. Και σε αυτή την περίπτωση βρίσκουμε τους δυο κύκλους επίσης σε ένα βαθμό να επικαλύπτονται.

Η σχέση ιατρού - ασθενούς καθεαυτή σε όποιο πλαίσιο και να αναπτύσσεται μοιάζει με μια αυτονομημένη σχέση από την οποία καταρχήν απορρέουν διακριτά δικαιώματα και υποχρεώσεις. Θα μπορούσε κάποιος να πει ότι στην περίπτωση της απευθείας σύμβασης με τον ιατρό το «πώς» της παροχής των υπηρεσιών είναι

μέρος και της (οικονομικής) σύμβασης των δύο προσώπων. Στην περίπτωση της παροχής των υπηρεσιών από ιατρό που εργάζεται υπό κάποιον δημόσιο ή ιδιωτικό φορέα το πώς της παροχής είναι μέρος της σύμβασης με τον φορέα αυτό, καταρχήν τουλάχιστον στο γενικό της πλαίσιο ως προς το χρόνο και τόπο της παροχής. Αυτό αποδεικνύεται εν μέρει από το δίκαιο της αποζημίωσης, όπου στην περίπτωση του ιατρού του Δημοσίου η σχετική αγωγή για πλημμελή παροχή των ιατρικών υπηρεσιών στρέφεται κατά του οικείου νοσοκομείου που καταρχήν έχει τη μορφή νπδδ, στη δε περίπτωση του ιδιωτικά απασχολούμενου σε τρίτον εργοδότη ιατρού η αγωγή αποζημίωσης μπορεί να στραφεί τόσο κατά του ιδιώτη εργοδότη του όσο και κατά του ίδιου του ιατρού. Η σχέση ιατρού-ασθενούς διαμορφώνεται και στην περίπτωση που ένας ιατρός παρέχει τις υπηρεσίες του μέσω ενός εθελοντικού οργανισμού ή ακόμα και στην περίπτωση που στο ιατρείο του βάσει των διατάξεων του άρθρου 19 παρ. 2 και παρ. 3 ΚΙΔ παρέχει δωρεάν τις υπηρεσίες του. Και σε αυτές τις περιπτώσεις γεννώνται αμοιβαία δικαιώματα και υποχρεώσεις των δύο μερών, ίδια με όλες τις προηγούμενες περιπτώσεις, πέραν του ζητήματος της αμοιβής. Και σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, η ποινική ευθύνη από τυχόν ιατρικό σφάλμα που προξένησε σωματική βλάβη ή και θάνατο παραμένει ατόφια στον ιατρό.

Αυτή ακριβώς η δυαδική σχέση εντός του εξεταστηρίου είναι που ξεχωρίζει το ιατρικό λειτούργημα. Μολονότι, η σχέση αυτή ιδωμένη στο πλαίσιο συμβάσεων ιδιωτικού δικαίου γίνεται αντιληπτή ως έκφανση της συμμετοχής στην οικονομική ζωή και ιδωμένη στο πλαίσιο του ΕΣΥ ως έκφανση του κοινωνικού δικαιώματος στην υγεία, πάλι παρουσιάζει μία κοινότητα-αν όχι ταυτότητα-περιεχομένου. Έτσι, ενώ από πλευράς ιατρού το βασικό δικαίωμά του στο οποίο γίνεται επίκληση είναι η άσκηση της επαγγελματικής ελευθερίας ως κατοχυρούμενη έκφανση της οικονομικής ελευθερίας του άρθρου 5 παρ. 1Σ, με κάποια τολμηρή ή ίσως παράτολμη νομική προσέγγιση, θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι η σχέση ιατρού-ασθενούς καθεαυτήν συνδέεται και με μία άλλη κατοχυρούμενη στο άρθρο 5 παρ. 1 Σ έκφανση ελευθερίας, αυτή της ελεύθερης συμμετοχής στην κοινωνική ζωή. Πρόκειται για την έκφανση του άρθρου 5 παρ. 1 Σ τη λιγότερο σχολιασμένη. Ταυτόχρονα, ωστόσο, θεωρούμε ότι είναι και η πιο ευρεία γιατί στην πραγματικότητα εξαφανίζει τον εκτός δικαίου χώρου. Και τούτο, διότι ό,τι δεν εντάσσεται στην οικονομική και πολιτική ζωή, αυτόματα μπαίνει στην κοινωνική. Άρα, χώρος εκτός δικαίου δεν υφίσταται. Ακόμα και στην περίπτωση που μένω μόνος σπίτι δεν σημαίνει ότι μπορώ να κάνω ό,τι θέλω. Αν για παράδειγμα η επιλογή μου είναι να βάλω δυνατά τη μουσική, οι κανόνες κοινής ησυχίας θα μου το

απαγορεύσουν. Ακόμα και μακριά από τον πολιτισμό και την κοινωνική συναναστροφή οι εκτός δικαίου δυνατότητές μου δε φαίνεται να υπάρχουν. Αν παραδείγματος χάριν στη μέση του δάσους αποφασίσω να σκοτώσω ένα λαγό, η νομιμότητα ή μη της συμπεριφοράς μου εξαρτάται από τη νομιμότητα του κυνηγιού ή της οπλοχρησίας. Πόσο μάλλον, αν αποφασίσω να ανάψω φωτιά για να ζεσταθώ. Ακόμα και αν μένω μόνος και δεν κάνω πάλι τίποτα, η στάση μου αυτή μπορεί να θεωρηθεί αρνητική έκφανση του δικαιώματος συμμετοχής στην κοινωνική ζωή.

Το ερώτημα, βέβαια, είναι γιατί να εντάξω στην κοινωνική ζωή τη σχέση ιατρού-ασθενούς. Για τον ιατρό, η διαμόρφωση σχέσης με τον ασθενή δεν καλύπτεται από την επαγγελματική του ελευθερία, αφού ακόμα και δωρεάν να παρέχει τις υπηρεσίες του δεν παύει να ασκεί το επάγγελμά του; Ισχύει αυτό και τους ιατρούς που παρέχουν τις υπηρεσίες τους σε εθελοντική βάση στο πλαίσιο του τριτογενούς τομέα; Αν απεμπλέξουμε το επάγγελμα από την αμοιβή και θεωρήσουμε ότι και σε αυτή την περίπτωση ο ιατρός ασκεί το επάγγελμά του και κατ’ επέκταση την επαγγελματική του ελευθερία και εφόσον η επαγγελματική ελευθερία εντάσσεται παραδοσιακά στην έννοια της οικονομικής ελευθερίας, θα μπορούσε να πει κανείς ότι, όταν οι υπηρεσίες παρέχονται δωρεάν, η επαγγελματική ελευθερία ακουμπάει περισσότερο στην κοινωνική ελευθερία. Ας μην ξεχνάμε ότι συχνά γίνεται λόγος για κοινωνικοοικονομική κατάσταση και το επάγγελμα συνιστά έκφανση και της κοινωνικής μας κατάστασης. Ακόμα και αν αυτή η προσέγγιση μάλλον ξενίζει, τότε η εθελοντική παροχή υπηρεσιών θα μπορούσε να ενταχθεί ευθέως και απεμπλεγμένη από την έννοια του επαγγέλματος στην κοινωνική ζωή. Άλλωστε, ο ασθενής ακόμα και όταν λαμβάνει δωρεάν τις ιατρικές υπηρεσίες διαμορφώνει μία σχέση με τον ιατρό, που συνεπάγεται μία αλληλεπίδραση μη εντασσόμενη στην οικονομική ή πολιτική ζωή, αλλά στην κοινωνική. Παράλληλα, ως δικαίωμα η υγεία λόγω του παροχικού της χαρακτήρα εντάσσεται στα κοινωνικά δικαιώματα, άρα και η σχέση που διαμορφώνεται στο πλαίσιο αυτών των δικαιωμάτων εντάσσεται lato sensu στην κοινωνική ζωή. Περαιτέρω, λόγω της λειτουργικής φύσης της ιατρικής και της διαμόρφωσης, όπως θα δούμε και πιο κάτω, μίας «ειδικής κυριαρχικής σχέσης» του ιατρού με την κοινωνία, θα λέγαμε ότι και εξ αυτής της απόψεως η διαμορφούμενη σχέση εντάσσεται και στην ελεύθερη συμμετοχή στην κοινωνική ζωή.

Από άποψη συνταγματικού δικαίου, βέβαια, η ένταξη της σχέσης είτε στην οικονομική ελευθερία είτε στην κοινωνική λίγη σημασία έχει. Και τούτο, γιατί αμφότερες οι ελευθερίες υπόκεινται στους αυτούς περιορισμούς.