ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΖΩΝΗ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΕΙΡΑΣ Θ. ΑΝΤΩΝΙΟΥ IX

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Κ. ΤΣΙΜΑΡΑΣ XI

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Χ. ΤΣΙΛΙΩΤΗΣ ΧIII

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ XV

ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΩΝ XXIII

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Στοιχεία δομής 6

Εισαγωγικές Παρατηρήσεις 11

MΕΡΟΣ Α΄

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

ΤΟ ΟΙΚΟΔΟΜΗΜΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΈΝΩΣΗΣ

1.1 Η Ευρωπαϊκή Ένωση και η Ιστορική της Διάσταση 19

1.2 Εννοιολογική Ταυτότητα της Ευρωπαϊκής Ένωσης 23

1.3 Οργάνωση και Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης 25

1.3.1 Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή 25

1.3.2 Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο 26

1.3.3 Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο 27

1.3.4 Η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα 28

1.3.5 Η Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή (ΕΟΚΕ) 30

1.3.6 Οι Ευρωπαϊκοί «Μνημονιακοί» οικονομικοί μηχανισμοί 30

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο

ΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ (STATUS POSITIVUS) ΣΤΑ ΔΙΕΘΝΗ –
ΕΥΡΩΠΑΪΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΣΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

2.1 Κοινωνικά ή Αναδιανεμητικά Δικαιώματα 32

2.2 Κοινωνικά ή Αναδιανεμητικά Δικαιώματα στις Διεθνείς Συμβάσεις 36

2.2.1 Διεθνής Οργάνωση Εργασίας (Δ.Ο.Ε.) 37

2.2.2 Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών (Ο.Η.Ε.) 39

• Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου 39

• Διεθνές Σύμφωνο για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Πολιτιστικά Δικαιώματα 40

2.3 Προστασία Κοινωνικών ή Αναδιανεμητικών Δικαιωμάτων
σε Περιφερειακές Συμβάσεις 41

2.3.1 Συμβούλιο της Ευρώπης 41

• Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΕΣΔΑ) 42

• Ευρωπαϊκός Κοινωνικός Χάρτης 44

2.3.2 Ευρωπαϊκή Ένωση 46

• Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (2000) 47

2.4 Το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Μοντέλο (Ε.Κ.Μ.) 48

2.5 Το Κοινωνικό Κράτος Δικαίου 56

2.6 Το Κοινωνικό Κράτος σε Κρίση 59

2.7 Τα Κοινωνικά Δικαιώματα στο Ελληνικό Σύνταγμα 67

2.7.1 Το Δικαίωμα στην εργασία 68

2.7.2 Το Δικαίωμα στην κοινωνική ασφάλιση 69

2.7.3 Το Δικαίωμα στην υγεία 72

2.7.4 Το Δικαίωμα στην παιδεία 74

2.7.5 Το Δικαίωμα στην κοινωνική πρόνοια 75

2.8 Ο Ευρωπαϊκός Πυλώνας των Κοινωνικών Δικαιωμάτων:
Μετατρέποντας τις Αρχές σε Πράξεις 76

MΕΡΟΣ Β΄

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο

ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤΟΣ Ή ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ;

3.1 Εννοιολογικός Ορισμός της Δημοκρατίας 81

3.2 Η Δημοκρατία στην Ευρωπαϊκή Ένωση 86

3.3 Η Δημοκρατία σε Κρίση 91

3.3.1 Η αναγκαιότητα θέσπισης κοινού Ευρωπαϊκού Συντάγματος 91

3.3.2 Η Θεσμική κρίση 92

3.3.3 Η ανεπάρκεια της εκπαίδευσης 94

3.3.4 Η διασάλευση του θεσμού της Δικαιοσύνης 95

3.3.5 Τα διάφορα συμφέροντα πολιτικά και μη και οι πολιτικές σκοπιμότητες 96

3.3.6 Η κρίση των αξιών και των ιδανικών στην ματεριαλιστική εποχή 97

3.3.7 Η έλλειψη διαλόγου και ο κλονισμός της Κοινωνίας των Πολιτών (ΚτΠ) 98

3.3.8 Διαφθορά και γραφειοκρατία 99

3.4 Διεθνής Ροπή και Προσανατολισμός του Δημοκρατικού
Πολιτεύματος 103

3.5 Αντιπροσωπευτική Δημοκρατία 105

3.6 Κρίση Θεσμική, Κρίση Οικονομική· μήπως πρωτίστως
Κρίση Πολιτισμική; 105

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο

ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΧΡΕΟΣ, ΤΑ ΜΝΗΜΟΝΙΑ ΣΥΝΕΝΝΟΗΣΗΣ,
ΤΑ ΜΕΤΡΑ ΛΙΤΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ Η ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥΣ

4.1 Τα Αίτια και οι Συνέπειες της Δημοσιονομικής Κρίσης 115

• Στην Ευρωπαϊκή Ένωση 115

• Στην Ελλάδα 126

4.1.1 Το ασφαλιστικό σύστημα – αίτιο ή αιτιατό; 126

4.1.2 Οι μνημονιακοί νόμοι στην κοινωνική ασφάλιση 149

4.1.3 Η νομολογία για το ασφαλιστικό στα χρόνια των Μνημονίων 154

4.2 Η Δημοσιονομική Κρίση και τα Κοινωνικά Δικαιώματα 163

4.3 Τα Μνημόνια Συνεννόησης 172

4.3.1 Το πρώτο Μνημόνιο 172

4.3.2 Το δεύτερο Μνημόνιο 183

4.3.3 Το τρίτο Μνημόνιο 188

4.4 Οι Δικαιολογητικοί Παράγοντες επί των οποίων Βασίστηκε
η Επιβολή των Μνημονίων και η Εφαρμογή των Μέτρων
Λιτότητας 197

4.4.1 Τα συνταγματικά εργαλεία στα χέρια της εκτελεστικής εξουσίας 197

• Οι πράξεις νομοθετικού περιεχομένου (π.ν.π.). 197

4.4.2 Η Κατάσταση Ανάγκης και η θεωρία των εξαιρετικών περιστάσεων
(Κατάσταση πολιορκίας) 211

4.4.3 Το Δημόσιο Συμφέρον και τα προνόμια του Δημοσίου 217

• Η αρχή της αναλογικότητας 224

• Το παράβολο στην διοικητική δίκη 233

• Η απονομή δικαστικής προστασίας υπό το πρίσμα της νομολογίας
του ΕΔΔΑ 239

• Το προνόμιο της διετούς παραγραφής 242

• Το προνομιακό επιτόκιο του Δημοσίου στην διοικητική δίκη 243

• Η προνομιακή άσκηση του ενδίκου μέσου της αναιρέσεως 247

• Το προνόμιο της καταβολής τόκου 248

4.5 Παραβιάστηκαν τα Κοινωνικά Δικαιώματα κατά την Επιβολή
των Μνημονίων; 249

4.5.1 Μνημονιακή Νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας 253

4.5.2 Η Γνωμοδότηση της Επιτροπής Αληθείας Δημοσίου Χρέους 261

4.5.3 Η Γνωμοδότηση της Εθνικής Επιτροπής για τα Δικαιώματα
του Ανθρώπου 264

4.5.4 Η Γνωμοδότηση του Ελεγκτικού Συνεδρίου 265

4.6 Ποιος ο Ρόλος της Δικαιοσύνης ως Ανεξάρτητης Λειτουργίας; 266

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5ο

Η ΘΕΣΗ ΤΩΝ ΔΙΕΘΝΩΝ ΘΕΣΜΙΚΩΝ ΟΡΓΑΝΩΝ ΩΣ ΠΡΟΣ
ΤΗΝ ΠΑΡΑΒΙΑΣΗ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ

5.1 Η θέση της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας (ΔΟΕ) 275

5.2 Η θέση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) 276

5.3 Η θέση του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας
και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) 277

5.4 Το Διεθνές Κέντρο Διακανονισμού Επενδυτικών Διαφορών (ICSID) 278

5.5 Το Συμβούλιο της Ευρώπης 278

• Ο Επίτροπος για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα 278

• Ευρωπαϊκή Επιτροπή Κοινωνικών Δικαιωμάτων (Ε.Ε.Κ.Δ) 279

5.6 Ευρωπαϊκή Ένωση 281

• Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) 281

• Ευρωπαϊκό Δίκτυο Εθνικών Θεσμών για τα δικαιώματα του Ανθρώπου
(Ε.Δ.Ε.Θ.Α.Δ) 283

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6ο

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΠΑΝΑΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙ; ΘΕΣΜΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ
ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΟΤΡΟΠΗ ΑΝΑΛΟΓΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΣΤΟ ΜΕΛΛΟΝ

6.1 Ημιαντιπροσωπευτικό Σύστημα 287

6.2 Μεταρρύθμιση του Ασφαλιστικού Συστήματος 290

6.3 Θεσμικά Εχέγγυα στην Ψήφιση & Κύρωση Νομοσχεδίων 290

6.4 Δυνατότητα Παραπομπής Διεθνών ή Ευρωπαϊκών Συμφωνιών
στα Ανώτατα Ευρωπαϊκά Δικαστήρια προς Γνωμάτευση 291

6.5 Δυνατότητα ΠτΔ Αναπομπής Νομοσχεδίων στο Ανώτατο
Δικαστήριο προς Γνωμάτευση επί της Συνταγματικότητος 292

6.6 Αναθεώρηση του Συντάγματος 293

6.7 Καθιέρωση των Κοινωνικών Δικαιωμάτων σε Πλήρως Αγώγιμα 297

6.8 Ενίσχυση Πνεύματος Ομονοίας & Εθνικής Ευθύνης 298

6.9 Κοινό Ευρωπαϊκό Συνταξιοδοτικό Πρότυπο 299

6.10 Ενιαία Ευρωπαϊκή Δημοσιονομική Πολιτική 299

6.11 Οικονομική Στήριξη Ασθενέστερων 299

6.12 Ενίσχυση της Κοινωνίας των Πολιτών 300

6.13 Σύνταγμα Ευρωπαϊκής Ένωσης 300

6.14 Ενίσχυση των Ανεξάρτητων Αρχών 302

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 305

ΠΗΓΕΣ 309

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΠΡΩΤΟ 335

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΔΕΥΤΕΡΟ 343

ΑΛΦΑΒΗΤΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 349

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Αντικείμενο της παρούσας εργασίας είναι η οικονομική κρίση που έπληξε γενικά το οικοδόμημα της Ευρωζώνης και ιδιαιτέρως κράτη, που αντιμετώπιζαν υψηλό δημοσιονομικό έλλειμμα. Πιο συγκεκριμένα, εξετάζεται η περίπτωση της Ελλάδας κατά την περίοδο 2009-2018, υπό το πρίσμα, κυρίως, των κοινωνικών δικαιωμάτων. Με άλλα λόγια εξετάζεται η οικονομική κρίση μέσα από την παραβίαση των κοινωνικών δικαιωμάτων, αλλά και αντιστρόφως, εξετάζονται τα κοινωνικά δικαιώματα κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης, πώς δηλαδή αυτά δοκιμάστηκαν, επλήγησαν, παραβιάστηκαν και αν η παραβίαση αυτή συνετελέσθη, έως ποιου βαθμού και ποιος ήταν ο αντίκτυπος της οικονομικής κρίσης στα δικαιώματα αυτά. Όταν αναφερόμαστε στα κοινωνικά δικαιώματα, εννοούμε το δικαίωμα στην κοινωνική ασφάλιση, στην εκπαίδευση, στην υγεία και στην εργασία. Πρόκειται για ένα θέμα, που άπτεται του Δημοσίου Δικαίου και πιο συγκεκριμένα του Συνταγματικού Δικαίου.

Βασικός σκοπός της εργασίας είναι να καταδείξει ότι η κρίση, ιδίως στην περίπτωση της Ελλάδας, δεν συνιστά αμιγώς μια κρίση οικονομική, εξάλλου αυτό είναι αδιαμφισβήτητο, αλλά και κρίση θεσμική και αξιακή∙ αφορά, με άλλα λόγια, στην διασάλευση του Δημοκρατικού Πολιτεύματος, των ανθρωπίνων αξιών και των ανθρωπιστικών ιδεωδών. Στην ουσία, πρόκειται για μία προϋπάρχουσα κρίση, η οποία ήταν κυρίως κρίση αξιών και θεσμών και η οποία επιδεινώθηκε με το ξέσπασμα της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης. Κατά την δεκαετία που εξετάζει η παρούσα εργασία, αυτή η διασάλευση της ομαλής λειτουργίας του Δημοκρατικού Πολιτεύματος επέφερε, ως αποτέλεσμα, το αίσθημα αδικίας, ανασφάλειας και αμφισβήτησης των πολιτών απέναντι στους δημοκρατικούς θεσμούς και στο κράτος, καθώς και την άνοδο ακροδεξιών και λαϊκιστικών μορφωμάτων, τα οποία παρουσιάστηκαν ως η αποκλειστική, μοναδική και αποτελεσματική λύση για τη βελτίωση της καθεστηκυίας κατάστασης.

Αυτή η θέση, ότι δηλαδή η κρίση στην Ελλάδα συνιστά πρωτίστως κρίση του Δημοκρατικού Πολιτεύματος και των θεσμών και δευτερευόντως κρίση δημοσιονομική, ενισχύεται, μέσω της διαδικασίας διερεύνησης της παραβίασης των κοινωνικών δικαιωμάτων, τα οποία επλήγησαν κατά την οδυνηρή περίοδο της κρίσης. Εις επίρρωση της θέσης ότι η κρίση που επικράτησε στην Ελλάδα ήταν εκτός των άλλων και κρί-

ση δημοκρατίας, θα παρουσιασθεί και θα εξεταστεί σχοινοτενώς η παραβίαση των κοινωνικών δικαιωμάτων κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης και αναδεικνύεται ότι η παραβίασή τους ανάγεται σε παραβίαση του Δημοκρατικού Πολιτεύματος. Τα κοινωνικά ή αναδιανεμητικά δικαιώματα υφίστανται, επειδή υφίσταται το Δημοκρατικό Πολίτευμα και το κοινωνικό κράτος δικαίου. Με άλλα λόγια, δεν μπορούν να υπάρξουν κοινωνικά δικαιώματα χωρίς τη λειτουργία του Δημοκρατικού Πολιτεύματος. Όταν το Δημοκρατικό Πολίτευμα λειτουργεί εις βάθος, τότε τα κοινωνικά δικαιώματα προστατεύονται επαρκώς. Όταν αυτό πλήττεται, τότε αυτομάτως, παραβιάζονται και τα κοινωνικά δικαιώματα. Και αντιστρόφως, όταν τα κοινωνικά δικαιώματα πλήττονται, τότε υφίσταται σοβαρό πρόβλημα δημοκρατίας. Το Δημοκρατικό Πολίτευμα εν ολίγοις αποτελεί και συνιστά το προστατευτικό δίκτυ, το οποίο προστατεύει και προασπίζει τα κοινωνικά δικαιώματα. Αυτό που ουσιαστικά τίθεται στην εργασία αυτή είναι η θέση ότι η μη προστασία των κοινωνικών δικαιωμάτων σημαίνει, καταρχήν, πρόβλημα δημοκρατίας. Αυτή είναι μια παράμετρος που εξετάζεται λεπτομερώς.

Ο βαθμός παραβίασης των κοινωνικών δικαιωμάτων θα εξεταστεί αναπόδραστα μέσω της εκτενούς και σχοινοτενούς μνείας στα μέτρα λιτότητας, που επεβλήθησαν μέσω των υπογραφομένων Μνημονίων συνεννόησης ή συνεργασίας, η υπογραφή, κύρωση και εφαρμογή των οποίων καλύπτει το χρονικό πλαίσιο (2010-2018). Το συγκεκριμένο χρονικό πλαίσιο επιλέγεται, διότι το μεν 2010 είναι το έτος ορόσημο, κατά το οποίο η Ελλάδα εισέρχεται στα Μνημόνια ως απόρροια της οικονομικής κρίσης, το δε 2018 είναι το έτος, κατά το οποίο τυπικά η Ελλάδα εξέρχεται από την αυστηρή εποπτεία και τον έλεγχο που επέβαλαν αυτά. Όσον αφορά στα αίτια της κρίσης, γίνεται σαφής αναφορά, όπως σε παράγοντες και παθογένειες που επωάσθησαν, αναπτύχθηκαν και συνετέλεσαν στο ξέσπασμά της. Τα μέτρα αυτά είχαν, καταρχήν, ως σκοπό την οικονομική πειθάρχηση των κρατών μελών, ούτως ώστε να συρρικνωθεί το δημόσιο έλλειμμα και το χρέος να καταστεί βιώσιμο. Μολαταύτα τα μέτρα λιτότητας επέδρασαν αρνητικά στη λειτουργία του κράτους, αφ’ ης στιγμής αυτό έπρεπε να μειώσει τις δαπάνες του. Ως απόρροια αυτού, το ελληνικό κράτος επέδειξε εν πολλοίς αδυναμία στο να εκπληρώσει τις υποχρεώσεις του απέναντι στους πολίτες, με αποτέλεσμα να αθετήσει και κατά συνέπεια να παραβιάσει την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Στην παρούσα μελέτη δεν εξετάζονται άπασες οι εκφάνσεις και οι κατηγορίες των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αλλά αμιγώς τα κοινωνικά δικαιώματα. Βεβαίως παρεμβάλλονται και συνεξετάζονται, μέσα από την παράθεση των κοινωνικών δικαι-

ωμάτων και κάποια ατομικά δικαιώματα, όπως είναι λ.χ. το δικαίωμα στην ιδιοκτησία ή το δικαίωμα πρόσβασης στη δικαιοσύνη, τα οποία, όμως, εξετάζονται παρεμπιπτόντως. Ως εκ τούτου, καταδεικνύεται πώς και κατά πόσον τα μέτρα λιτότητας παραβίασαν και έπληξαν τα συνταγματικά κατοχυρωμένα κοινωνικά δικαιώματα, τα οποία προστατεύονται τόσο από διεθνείς όσο και από περιφερειακές συμβάσεις, τις οποίες έχει κυρώσει η Ελλάδα. Με την αναφορά και εξέταση των Μνημονίων αναδεικνύονται τα μέτρα, το πώς αυτά ελήφθησαν, πώς αυτά εφαρμόσθηκαν και εν τέλει, πώς αυτά επηρέασαν και παραβίασαν τα κοινωνικά δικαιώματα.

Προσέτι, γίνεται αναφορά στους δικαιολογητικούς παράγοντες, στους οποίους βασίστηκαν οι εκάστοτε πολιτικές ηγεσίες της χώρας, αλλά και η δικαιοσύνη με σκοπό να διαφανεί ότι μέσω της νομολογίας συνέβαλε και στήριξε, τουλάχιστον στα πρώτα χρόνια, την εκάστοτε εκτελεστική εξουσία για να αιτιολογήσει και να δικαιολογήσει την εφαρμογή και υλοποίηση των αυστηρών και οδυνηρών μέτρων λιτότητας. Πιο συγκεκριμένα, εξετάζονται οι έννοιες του δημοσίου συμφέροντος, της κατάστασης ανάγκης και της θεωρίας των εξαιρετικών περιστάσεων, έννοιες οι οποίες αποτέλεσαν το δικαιολογητικό υπόβαθρο για την εφαρμογή των Μνημονίων και των σκληρών μέτρων λιτότητας. Επίσης, εξετάζονται οι πράξεις νομοθετικού περιεχομένου, οι οποίες συνιστούν μια «θεσμική εκτροπή» από την κανονική και τακτική νομοθετική αρμοδιότητα, την οποία φέρει καταρχήν η Βουλή, χρήση των οποίων έγινε εκτενώς κατά την περίοδο που εξετάζει η παρούσα εργασία και οι οποίες συνιστούν ένα πολύ χρήσιμο εργαλείο στα χέρια της εκτελεστικής εξουσίας. Με την παράθεση και εξέταση των εννοιών αυτών και του τρόπου ερμηνείας και εφαρμογής τους από τα εθνικά δικαστήρια, ενισχύεται η θέση ότι εν τέλει η κρίση που βίωσε η Ελλάδα είναι πρωτίστως κρίση αξιών και δημοκρατίας. Λόγω της ιδιαίτερης φύσης των εννοιών αυτών, καθίσταται επιτακτική η ανάγκη του εννοιολογικού τους προσδιορισμού, προκειμένου να αποφευχθεί η κατά το δοκούν ερμηνεία και εφαρμογή τους.

Συνεπώς, ένας επιμέρους στόχος αφορά στην ανίχνευση του ρόλου που διαδραμάτισε η δικαιοσύνη, ο Τρίτος πυλώνας λειτουργίας του Δημοκρατικού Πολιτεύματος, και αν και πώς αυτή παρείχε το «άλλοθι» στην κρατική εξουσία να δράσει και να εφαρμόσει τα Μνημόνια συνεργασίας. Η προάσπιση των κοινωνικών δικαιωμάτων έγκειται στην ομαλή και ορθή λειτουργία της δημοκρατίας. Με άλλα λόγια αν η δημοκρατία λειτουργεί σωστά, τότε τα κοινωνικά δικαιώματα προστατεύονται επαρκώς και τα δικαστήρια απλά επεμβαίνουν και παρεμβαίνουν μόνο διορθωτικά. Όταν όμως η δημοκρατία ή καλύτερα το Δημοκρατικό Πολίτευμα δεν λειτουργεί, ως οφείλει εκ της φιλοσοφικής του αρχής, τότε μόνο τα δικαστήρια καλούνται να «διασώσουν» τα απειλούμενα κοινωνικά δικαιώματα. Όμως είναι κάτι τέτοιο εφικτό; Κατάφεραν τα εθνικά δικαστήρια να διασώσουν, να διαφυλάξουν και να προασπίσουν τα κοινωνικά δικαιώματα ή μήπως -όπως ήδη τονίστηκε- παρείχαν «άλλοθι» στην κρατική εξουσία;

Έτεροι επιμέρους στόχοι, οι οποίοι και αυτοί συμβάλλουν στην ενίσχυση του βασικού σκοπού και οι οποίοι τίθενται και απαντώνται υπό τη μορφή ερωτημάτων είναι: το πώς και σε ποιό βαθμό η οικονομική κρίση επηρέασε τη δημοκρατική λειτουργία, αν πράγματι υφίσταται πραγματική δημοκρατία ή αν παρατηρείται κάποιο κενό–έλλειμα και πώς είναι εφικτή μια έξοδος από το τέλμα αυτό. Το δημοκρατικό αυτό έλλειμμα δεν αφορά αποκλειστικά βέβαια στην Ελλάδα, αλλά και σε ολόκληρο το οικοδόμημα της Ε.Ε. (ενωσιακό έλλειμμα). Το έλλειμμα αυτό της δημοκρατίας αναφέρεται στο κενό που δημιουργείται κατά την λειτουργία της, μεταξύ θεωρίας και πράξης και εγείρει αμφιβολίες αναφορικά με τον μελλοντικό θεσμικό σχεδιασμό της Ένωσης.

Μέσα από την εργασία αυτή διαφαίνεται, πώς διάφοροι εθνικοί αλλά και περιφερειακοί οργανισμοί και όργανα έλαβαν θέση και απεφάνθησαν επί των δημοσιονομικών μέτρων λιτότητας. Επί παραδείγματι, η Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και του Πολίτη (ΕλΕΔΑ) έκρινε ότι τα μέτρα λιτότητας, έθεσαν σε κίνδυνο τόσο τα δημοκρατικά όσο και τα δικαιοκρατικά πρότυπα και ορισμένες φορές έπληξαν το ελάχιστο εγγυημένο επίπεδο επιβίωσης των πολιτών, με άλλα λόγια τον ελάχιστο κανονιστικό πυρήνα των κοινωνικών δικαιωμάτων. Προσέτι καταδεικνύεται ότι συγκεκριμένοι οργανισμοί και όργανα, τόσο εθνικά όσο και διεθνή έκριναν ακόμα και αντισυνταγματικά αρκετά από τα μέτρα λιτότητας. Ο πυρήνας των κοινωνικών δικαιωμάτων αφορά στην μη παραβίαση του κοινωνικού κεκτημένου αλλά και στην διασφάλιση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, μέσω ενός αξιοπρεπούς επιπέδου διαβίωσης. Ο βασικός και πρωταρχικός στόχος που πρέπει να θέτει ένα κράτος, είναι η διασφάλιση του αξιοπρεπούς επιπέδου διαβίωσης των πολιτών του, ακόμα και σε χαλεπούς καιρούς, όπως η εν λόγω περίοδος της οικονομικής κρίσης, χωρίς να πλήττεται και να παραβιάζεται ή να υπονομεύεται η ανθρώπινη ανάπτυξη.

Στην παρούσα μελέτη καταδεικνύεται ότι η κρίση, εκτός από οικονομική, έχει και θεσμική διάσταση. Για αυτόν τον λόγο εξετάζεται η έννοια της δημοκρατίας, η οποία ετρώθη έντονα από την αλλεπάλληλη μεταβολή στο ουσιαστικό περιεχόμενό της ένεκα των ραγδαίων ρυθμών της δημοσιονομικής-οικονομικής κρίσης. Το πλήγμα αυτό που εδέχθη η δημοκρατία συνεπάγεται την αλλοίωση και παραβίαση των ανθρωπίνων θεμελιωδών δικαιωμάτων, τα οποία πολλές φορές «θυσιάστηκαν» στον βωμό των συμφερόντων ισχυρών κρατών μελών της Ε.Ε. και της «ανταγωνιστικότητας των αγορών». Προσέτι, το Δημοκρατικό Πολίτευμα και η εθνική κυριαρχία κινδύνεψαν και παραβιάστηκαν αριδήλως από τη στιγμή που για την αντιμετώπιση της κρίσης, διορίστηκαν από την Ε.Ε. τεχνοκράτες, οι οποίοι ελάμβαναν αποφάσεις δίχως ουδεμία εθνική

νομιμοποίηση από τα εθνικά κράτη μέλη, στα οποία επέβαλαν ουσιαστικά τις αποφάσεις αυτές. Βεβαίως η επιβολή, υλοποίηση και εφαρμογή των αποφάσεων αυτών δεν θα καθίστατο εφικτή χωρίς την ψήφιση των μέτρων από τα Εθνικά Κοινοβούλια.

Το ζήτημα της οικονομικής κρίσης στην Ε.Ε. και συγκεκριμένα στην Ελλάδα, αλλά και η παραβίαση των κοινωνικών δικαιωμάτων, αποτελεί ένα θέμα, το οποίο έχει συζητηθεί πολύ γιατί απασχόλησε την επιστημονική κοινότητα αλλά και την κοινή γνώμη. Ως εκ τούτου, δεν είναι λίγα τα επιστημονικά άρθρα, οι μελέτες και τα δοκίμια που έχουν γραφτεί από ειδικούς για το ζήτημα αυτό. Ωστόσο όμως, δεν εξετάζεται, δεν τίθεται και ως εκ τούτου δεν απαντάται ως ερώτημα το αν εν τέλει πρόκειται για μια αμιγώς οικονομική κρίση ή και για κρίση του Δημοκρατικού Πολιτεύματος και του κράτους δικαίου αλλά και για μία κρίση αξιακή, ο βαθμός της οποίας συνδιαμόρφωσε την έκταση της οικονομικής κρίσης.

Στην εργασία αυτή τίθεται και αποπειράται να απαντηθεί ακριβώς αυτό το ερώτημα. Επιπροσθέτως, τίθενται μερικά υπό-ερωτήματα, όπως αυτά διαλαμβάνονται ανωτέρω και η απάντησή τους λειτουργεί εις επίρρωση του βασικού ερωτήματος, ήτοι της υπόθεσης εργασίας, όπως το αν εν τέλει υφίσταται σήμερα πραγματική δημοκρατία, εάν υπάρχει κάποιο έλλειμμα αυτής, εάν μπορούν να προταθούν ρηξικέλευθοι τρόποι για την έξοδο από το έλλειμμα αυτό, το εάν και κατά πόσο παραβιάστηκαν τα κοινωνικά δικαιώματα, υπό ποιους δικαιολογητικούς παράγοντες, πώς αντιμετώπισε η δικαιοσύνη τα ζητήματα αντισυνταγματικότητας των μέτρων λιτότητας στην Ελλάδα, ποια η θέση των διεθνών και εθνικών οργανισμών και οργάνων αναφορικά με την παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ποιος ο ρόλος του νομοθέτη καθώς και ποιον ρόλο διαδραμάτισε η δικαιοσύνη; Όλα αυτά αποτελούν ζητήματα που έχουν απασχολήσει τον ακαδημαϊκό κόσμο και όχι μόνο. Υπάρχει πλησμονή αρθρογραφίας, αλλά όχι βιβλιογραφίας.

Ως εκ τούτου, η εργασία προσπαθεί να απαντήσει στα ανωτέρω ερωτήματα και να ασκήσει μια κριτική προσέγγιση στις πολιτικές αποφάσεις τόσο των εκάστοτε κυβερνήσεων όσο και στις αποφάσεις των δικαστηρίων και γενικότερα στον ρόλο τον οποίο διαδραμάτισαν κατά τη διάρκεια της κρίσης. Εκτός αυτών, κατατίθενται, σε ορισμένες

περιπτώσεις και αναδεικνύονται έτεροι τρόποι αντιμετώπισης, από εκείνους που εν τέλει εφαρμόστηκαν∙ προτείνονται τρόποι για θεσμικό εκσυγχρονισμό, όπως λ.χ. για την ενδυνάμωση και τόνωση του κοινωνικού κράτους, της ενίσχυσης των άμεσων δημοκρατικών θεσμών, προτάσεις για αναθεώρηση του Συντάγματος, ώστε να προβλεφθούν ξεκάθαρες και λυσιτελείς ρυθμίσεις, οι οποίες θα δίνουν λύση σε μελλοντικές αντίστοιχες καταστάσεις κ.ά. Αυτές οι προτάσεις για θεσμικό εκσυγχρονισμό καταγράφονται στο κεφάλαιο πριν τα τελικά συμπεράσματα.

Συνεπώς, πιστεύουμε ότι η εργασία αυτή μπορεί να συμβάλει στην εμβάθυνση και στον εμπλουτισμό της υφιστάμενης βιβλιογραφίας, ως μία μικρή παρακαταθήκη για το μέλλον και θα χρησιμεύσει έτσι, ώστε να μην επαναληφθούν λανθασμένες πολιτικές και παθογένειες, που οδήγησαν την χώρα μας στο αξιακό, θεσμικό και οικονομικό τέλμα, στο οποίο περιήλθε.

Στοιχεία δομής

Δομικά, η εργασία χωρίζεται σε δύο βασικά μέρη: Το πρώτο μέρος περιλαμβάνει δύο κεφάλαια, τα οποία χωρίζονται σε υπό – κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο του πρώτου μέρους γίνεται αναφορά στο οικοδόμημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και στην ιστορική της διαδρομή με ιδιαίτερη αναφορά στα νομικά εκείνα κείμενα, τα οποία προασπίζουν και κατοχυρώνουν τα δικαιώματα του ανθρώπου, δηλαδή στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) και στον Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων (Χ.Θ.Δ)∙ κείμενα που συνιστούν πρωτογενές δίκαιο και τα οποία έχει υιοθετήσει πλήρως η Ελλάδα.

Σκοπός της παράθεσης αυτού του κεφαλαίου είναι η παρουσίαση αυτών των δεσμευτικών νομικών κειμένων, μέσω των οποίων κατοχυρώνονται τα ανθρώπινα δικαιώματα και δη τα κοινωνικά δικαιώματα, που απασχολούν την εργασία και γι’ αυτό αναφερόμαστε σε αυτά, κατά περίπτωση, σε όλη της την έκταση. Επίσης, περιγράφεται η εννοιολογική ταυτότητα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ώστε να καταστεί πλήρως κατανοητός ο ρόλος, που διαδραματίζει ως θεσμός, όπως και η δράση της. Στο ίδιο κεφάλαιο εξετάζονται και αναλύονται τόσο η οργάνωση όσο και η λειτουργία της Ε.Ε., με εκτενή αναφορά στα όργανά της, τα οποία διαδραματίζουν ουσιαστικό και καταλυτικό ρόλο σε αυτές. (ενν. λειτουργία και οργάνωση). Με την εξέταση των οργάνων αυτών θα είναι σε θέση ο αναγνώστης να γνωρίζει εκ προοιμίου και πριν προχωρήσει στην ουσία της εργασίας, ποιος είναι ο ρόλος τους και πως σχετίζονται με το υπό εξέταση ζήτημα.

Στο δεύτερο κεφάλαιο του πρώτου μέρους γίνεται αναφορά στα κοινωνικά δικαιώματα, τα οποία εξετάζονται υπό το πρίσμα των Διεθνών και Ευρωπαϊκών κειμένων, αλλά και του ελληνικού Συντάγματος. Τα κοινωνικά δικαιώματα συνιστούν θεσμοποιημέ-

νες πολιτικές αναδιανομής του κοινωνικού πλούτου και δεν αποτελούν αξιώσεις ατόμων, αλλά δικαιώματα των μελών του κοινωνικού συνόλου. Ουσιαστικά στο κεφάλαιο αυτό επιχειρείται να δοθεί ένας εννοιολογικός προσδιορισμός των κοινωνικών δικαιωμάτων, ώστε να γίνει αντιληπτό το περιεχόμενό τους.

Στη συνέχεια εξετάζονται σχοινοτενώς οι διεθνείς και ευρωπαϊκές πράξεις για τα κοινωνικά δικαιώματα. Με άλλα λόγια πώς αντιμετωπίζονται αυτά από τις πράξεις αυτές και πώς αυτά προστατεύονται. Τα κράτη πλέον έχουν δεσμευτεί να προστατεύουν τα δικαιώματα των ανθρώπων μέσω των διεθνών πράξεων, που έχουν κυρώσει. Πιο συγκεκριμένα σε πρώτο στάδιο καταγράφονται οι διεθνείς πράξεις για τα κοινωνικά δικαιώματα, όπως η (Διεθνής Οργάνωση Εργασίας (Δ.Ο.Ε) και ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ). Ειδικά στο πλαίσιο της εξέτασης του ΟΗΕ συμπεριλαμβάνονται τόσο η Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου όσο και το Διεθνές Σύμφωνο για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Πολιτιστικά Δικαιώματα (International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights – ICESCR), η οποία υιοθετήθηκε από τη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ και επικυρώθηκε από τα κράτη μέλη της Ε.Ε και από την ΕΣΔΑ.

Επίσης, καταγράφονται οι περιφερειακές (ευρωπαϊκές) πράξεις, ούτως ώστε να δειχθεί το πώς ακριβώς τα κοινωνικά δικαιώματα προστατεύονται και μέσω ποιων νομικών δεσμευτικών κειμένων. Αναφορά γίνεται σε δύο βασικά όργανα της Ε.Ε., στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο και στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Από την άλλη πλευρά, στο πλαίσιο του Συμβουλίου της Ευρώπης αναφερόμαστε στην ΕΣΔΑ και στον Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Χάρτη (ΕΚΧ), ενώ στο πλαίσιο της Ένωσης στον Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων (Χ.Θ.Δ). με τις έξι ενότητές του: Αξιοπρέπεια, Ελευθερία, Ισότητα, Αλληλεγγύη, Δικαιώματα πολιτών και Δικαιοσύνη.

Αναφορά γίνεται και στο Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Μοντέλο (Ε.Κ.Μ.), μέσω του οποίου θα διαφανεί το κοινωνικό πρόσωπο της Ένωσης, ώστε να καταδειχθεί η φιλοσοφία ως προς τον τρόπο αντιμετώπισης των κοινωνικών δικαιωμάτων, όπως και πώς μπορεί αυτό το μοντέλο να εξελιχθεί και να εκσυγχρονιστεί, ώστε ακόμα και σε περιόδους οικονομικής κρίσης, αυτό να διαφυλάσσει τον πυρήνα τους.

Επίσης, στο οικείο κεφάλαιο γίνεται αναφορά στο Ελληνικό Σύνταγμα με συγκεκριμένη μνεία φυσικά στα κατοχυρωμένα κοινωνικά δικαιώματα και στο Κοινωνικό Κράτος

Δικαίου. Με άλλα λόγια καθίστανται σαφείς και υποδεικνύονται οι επίμαχες διατάξεις και τα άρθρα του Συντάγματος, τα οποία αναφέρονται ρητά στα κοινωνικά δικαιώματα, ήτοι στην εργασία, στην κοινωνική ασφάλιση, στην υγεία και στην παιδεία. Με τον τρόπο αυτό παρέχεται στον αναγνώστη μια πλήρης και σφαιρική εικόνα των θεσμικών οργάνων και νομικών πράξεων, μέσω των οποίων προστατεύονται τα κοινωνικά δικαιώματα, τόσο σε διεθνές και ευρωπαϊκό επίπεδο, όσο και σε εθνικό.

Τέλος, γίνεται αναφορά στον Ευρωπαϊκό Πυλώνα των Κοινωνικών δικαιωμάτων, μιας πολιτικής η οποία μπορεί να μετατρέψει το θεωρητικό υπόβαθρο σε πράξεις και να οδηγήσει σε ένα ισχυρότερο δίχτυ προστασίας των κοινωνικών δικαιωμάτων σε ενωσιακό επίπεδο εμπράκτως.

Κρίση του Δημοκρατικού Πολιτεύματος ή Οικονομική Κρίση: Στο κεφάλαιο αυτό παρατίθεται και αναλύεται ο εννοιολογικός ορισμός της δημοκρατίας. Με τον τρόπο αυτό καθίσταται σαφές τί εστί δημοκρατία, καθώς πρόκειται για έναν όρο, ο οποίος επειδή δέχεται βαθιά παρερμηνεία, πολλάκις παρερμηνεύεται. Τίθεται, προσέτι, το καίριο και βασικό ερώτημα: αν η δημοκρατία βρίσκεται σε κρίση και αν ναι, πώς οξύνθηκε η κρίση αυτή και πώς επηρεάστηκε από την οικονομική κρίση. Με άλλα λόγια, πώς συνέβαλε η οικονομική κρίση στην ήδη υπάρχουσα κρίση του Δημοκρατικού Πολιτεύματος και στην κρίση αξιών, και αν η δημοκρατία και οι θεσμοί της λειτουργούσαν κανονικά, χωρίς τις παθογένειες που καλλιεργήθηκαν, επωάσθησαν και εν τέλει παγιώθηκαν, η οικονομική κρίση θα είχε επιφέρει τα ίδια απηνή αποτελέσματα;

Ως προς το Ελληνικό χρέος, τα Μνημόνια συνεννόησης, τα μέτρα λιτότητας και την συνταγματικότητά τους εξετάζονται τα αίτια και οι συνέπειες της δημοσιονομικής κρίσης τόσο στην Ε.Ε. όσο και στην Ελλάδα, όπως η παρακμή του Κοινωνικού Κράτους, η αύξηση των συντελεστών της φτώχειας, της ανεργίας, των κοινωνικών ανισοτήτων κ.ο.κ. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στο ασφαλιστικό σύστημα, στους νόμους που αφορούν σε αυτό, οι οποίοι κυρώθηκαν, εφαρμόστηκαν και υλοποίησαν ουσιαστικά τα μέτρα που προβλέπονταν στα Μνημόνια, ενώ παρατίθεται και η σχετική νομολογία για το ασφαλιστικό στα χρόνια των Μνημονίων, το οποίο έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη δημιουργία και επώαση της κρίσης στην Ελλάδα. Κατά μία άποψη το Ελληνικό μοντέλο κοινωνικής ασφάλισης δεν κατάφερε ποτέ να επιτύχει τους στόχους κοινωνικής πολιτικής, ενώ παράλληλα ο τρόπος που υπονόμευε την εθνική οικονομία οδήγησε στη χρεοκοπία του 2010. Στη συνέχεια καταδεικνύεται ο τρόπος με τον οποίο η δημοσιονομική κρίση επηρέασε το Σύνταγμα των Ελλήνων. Συνδυαστικά, στο υπό-κεφάλαιο αυτό εξετάζεται και η σχέση της δημοσιονομικής κρίσης με τα κοινωνικά δικαιώματα, τα οποία συν τοις άλλοις, προβλέπονται και θεσπίζονται ρητά στο Σύνταγμα των Ελλήνων. Με άλλα λόγια καταδεικνύεται ο τρόπος με τον οποίο η οικονομική κρίση επη-

ρέασε τα συνταγματικώς κατοχυρωμένα δικαιώματα στην υγεία, στην παιδεία, στην εργασία και στην κοινωνική ασφάλιση και εν συνεχεία γίνεται αναφορά στα τρία Μνημόνια, τα οποία υπέγραψε και εφάρμοσε η Ελλάδα.

Ακολούθως τίθεται το ερώτημα αν παραβιάστηκαν τα κοινωνικά δικαιώματα κατά την εφαρμογή των Μνημονίων. Αυτό γίνεται αφ’ ενός μέσω της παράθεσης της νομολογίας του ΣτΕ, και αφετέρου μέσω των συνταγματικών ζητημάτων που προέκυψαν από την υπαγωγή της Ελλάδας στον Ευρωπαϊκό Μηχανισμό Στήριξης και αναζητείται η δεσμευτικότητα και η μορφή των Μνημονίων. Εκτός όμως από τη νομολογία του ΣτΕ, αναφορά γίνεται και στην Επιτροπή Αληθείας Δημοσίου Χρέους και σε σχετικές επί του θέματος εκθέσεις, στην Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου αλλά και στις σχετικές αποφάσεις της Ολομέλειας του Ελεγκτικού Συμβουλίου.

Επίσης, παρατίθενται και εξετάζονται ορισμένες έννοιες, κάποιες εκ των οποίων χρησίμευσαν και αξιοποιήθηκαν ως συνταγματικά εργαλεία στα χέρια της εκάστοτε εκτελεστικής εξουσίας και άλλες ως δικαιολογητικοί παράγοντες επί των οποίων βασίστηκε η επιβολή των Μνημονίων και η εφαρμογή των μέτρων λιτότητας. Πιο συγκεκριμένα, εν πρώτοις γίνεται μνεία στις πράξεις νομοθετικού περιεχομένου του άρθρου 44, παρ. 1 του Συντάγματος εξετάζοντας και την αντίστοιχη περίπτωση του άρθρου 48, παρ. 5 του Συντάγματος και ακολούθως σε δύο έννοιες, οι οποίες πολλές φορές παρερμηνεύονται ή χρησιμοποιούνται καταχρηστικά όχι μόνο από τους δρώντες και κυβερνόντες αλλά και από τη δικαιοσύνη. Πρόκειται για το δημόσιο συμφέρον και για την κατάσταση ανάγκης και τη θεωρία των εξαιρετικών περιστάσεων. Συγκεκριμένα, ως προς το δημόσιο συμφέρον καταδεικνύεται ότι συνιστά μια γενική και αόριστη νομική έννοια που λαμβάνει πολλές μορφές, πράγμα που την καθιστά «εύκολη», προσαρμοστική και ευέλικτη στην ερμηνεία της. Χαρακτηριστική περίπτωση είναι η έκφανση του δημοσιονομικού δημοσίου συμφέροντος στα χρόνια των Μνημονίων. Το δημόσιο συμφέρον φέρει ένα «ευέλικτο» περιεχόμενο, το οποίο ενίοτε προσαρμόζεται στις εκάστοτε κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές συνθήκες του κράτους. Αναφορά γίνεται και στα προνόμια που έχει το Δημόσιο, τα οποία του παρέχονται ακριβώς για λόγους προστασίας του δημοσίου συμφέροντος με έναν τρόπο καταχρηστικό και άνισο. Συγκεκριμένα παρατίθενται τα παραδείγματα του παραβόλου στο πλαίσιο της διοικητικής δίκης, το προνόμιο της διετούς παραγραφής, το προνομιακό επιτόκιο του Δημοσίου στην διοικητική δίκη, η προνομιακή άσκηση του ενδίκου μέσου της αναιρέσεως και το προνόμιο της καταβολής τόκου. Η παράθεση αυτών των προνομίων αποδεικνύει ότι τελικά αυτά δεν αποσκοπούν στην εξυπηρέτηση του δημοσίου συμφέροντος, καθώς φαίνεται ότι αποβλέπουν στην εξυπηρέτηση ταμιακών αμιγώς σκοπών, σε μία περίοδο όπου οι πολίτες βίωναν μία πολύ δύσκολη οικονομική κατάσταση και το κράτος εκμεταλλευόταν μηχανισμούς και διαδικασίες για να προστατεύσει εαυτό του και όχι το δημόσιο συμφέρον. Καθίσταται, λοιπόν, άμεση και μετ’ επιτάσεως η ανάγκη προσδιορισμού των γενικών και αόριστων αυτών νομικών αρχών, ούτως ώστε να προσδο-

θούν σε εκείνες συγκεκριμένα όρια, να μην αποτελούν δεκανίκια και να μην τις επικαλούνται και εφαρμόζονται κατά το δοκούν από την εκτελεστική, νομοθετική αλλά και τη δικαστική εξουσία. Αναφορά γίνεται και στην αρχή της αναλογικότητας, η χρήση της οποίας βοηθά στην συγκεκριμενοποίηση και οριοθέτηση τόσο της έννοιας του δημοσίου συμφέροντος όσο και εκείνης της κατάστασης ανάγκης.

Ως προς τον ρόλο που διαδραμάτισε η Δικαιοσύνη, ως ανεξάρτητη θεσμική λειτουργία κατά τη διάρκεια της κρίσης, πιστεύουμε ότι απαντάται από το ερώτημα: αν η νομολογία του ΣτΕ στα χρόνια της κρίσης, αποτέλεσε «νομιμοποιητικό άλλοθι» στις επιλογές του μνημονιακού νομοθέτη. Είχε εν τέλει ο εθνικός δικαστής τη δυνατότητα να παρέμβει διορθωτικά στις υποκείμενες συνθήκες όταν απειλούνται τα κοινωνικά δικαιώματα;

Όσον αφορά, δε, στην θέση των διεθνών θεσμικών οργάνων ως προς την παραβίαση των κοινωνικών δικαιωμάτων κατά την περίοδο που εξετάζουμε. Πιο συγκεκριμένα, παρατίθενται γνώμες της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας, του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών, του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης, του Συμβουλίου της Ευρώπης και της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Μάλιστα όσον αφορά στην Ε.Ε. γίνεται ιδιαίτερη μνεία στις γνώμες - συστάσεις του ΕΔΔΑ και του Ευρωπαϊκού Δικτύου Εθνικών Θεσμών για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (Ε.Δ.Ε.Θ.Α.Δ).

Στο τελευταίο κεφάλαιο του δευτέρου μέρους παρατίθενται προτάσεις για την αντιμετώπιση των θεσμικών προβλημάτων και εθνικών παθογενειών που οδήγησαν την Ελλάδα στο να βιώσει την οικονομική κρίση με έναν τόσο επώδυνο τρόπο. Προτάσεις, που αφορούν στην θέσπιση ουσιαστικής και λειτουργικής δημοκρατίας, η οποία όσο πιο ενδυναμωμένη είναι, τόσο δυσκολότερα θα παραβιάζονται και θα πλήττονται τα κοινωνικά δικαιώματα. Με άλλα λόγια, όλα τα ανακύπτοντα προβλήματα, που εξετάζονται σε αυτήν την εργασία, έχουν ως κοινό παρονομαστή την εμβάθυνση του Δημοκρατικού Πολιτεύματος και των θεσμών του, ούτως ώστε να μην βρίσκει περιθώριο και χώρο, να υποθάλπεται, να συντηρείται και να διαιωνίζεται η οποιαδήποτε προσπάθεια παραβίασης των κοινωνικών δικαιωμάτων. Ένα ημιαντιπροσωπευτικό σύστημα αντί για το αμιγώς υφιστάμενο αντιπροσωπευτικό, μία ουσιαστική αναθεώρηση του Συντάγματος, που θα επιφέρει τομές αντιμετωπίζοντας άμεσα ανάλογες και αντίστοιχες μελλοντικές καταστάσεις∙ σχετίζεται δε με ένα κοινό ευρωπαϊκό σύνταγμα, η υιοθέτηση του οποίου θα δημιουργήσει την Ομόσπονδη Ευρωπαϊκή Ένωση, δηλαδή την πολιτική και αμυντική ένωση. Αυτές είναι ορισμένες από τις προτάσεις που παρατίθενται στο κεφάλαιο αυτό.

Στο τελευταίο κεφάλαιο της εργασίας εκτίθενται τα τελικά συμπεράσματα. Καταγράφονται τα σημαντικότερα ευρήματα της έρευνας, γίνεται αναφορά στους στόχους που ετέθησαν και υλοποιήθηκαν και σχολιάζονται τα βασικότερα σημεία της.

Εισαγωγικές Παρατηρήσεις

Η κρίση που ξέσπασε στην Ελλάδα, ήρθε σαν οικονομική καταιγίδα, χωρίς ωστόσο να είναι μόνο δημοσιονομική κρίση. Ήταν ταυτόχρονα κρίση του πολιτικού συστήματος, της κοινωνίας και των αξιών της. Φυσικά ο δημοσιονομικός εκτροχιασμός της Ελλάδας, το χρέος και τα ελλείμματά της, ήταν ελληνικό δημιούργημα. Κανενός άλλου.

Η οικονομική κρίση στην ευρωζώνη ανέδειξε τις ελληνικές παθογένειες στην οικονομία, στην κοινωνία και στους θεσμούς. Η κρίση στην Ελλάδα ξεκίνησε ως δημοσιονομική κρίση και κρίση χρέους, η οποία ξέσπασε στο πλαίσιο μιας ευρύτερης οικονομικής κρίσης. Η οικονομική κρίση στην ευρωζώνη (μετά την πτώχευση της Leaman Brothers, το 2008, στις ΗΠΑ), έπληξε, τηρουμένων των αναλογιών, τις οικονομίες όλων των κρατών μελών. Στην περίπτωση της Ελλάδας, πέραν του οικονομικού της αντικτύπου, η οικονομική κρίση έλαβε τεράστιες διαστάσεις, ένεκα της θεσμικής κρίσης και των ελληνικών θεσμικών ανωμαλιών. H οικονομική κρίση δεν ξεκινά το 2010. Αυτή επωάζεται επί δεκαετίες ως κρίση του μοντέλου ανάπτυξης, ως κρίση ανταγωνιστικότητας, ως κρίση δημοσιονομικής διαχείρισης, ως κρίση βιωσιμότητας του ασφαλιστικού συστήματος, ως κρίση αντοχής του χρηματοπιστωτικού συστήματος υπό ακραίες συνθήκες. Η Ελλάδα προκειμένου να αντιμετωπίσει τον κίνδυνο, έπρεπε να αλλάξει ριζικά συστήματα και μηχανισμούς, που σε μεγάλο βαθμό ευθύνονται για το σημείο που έφτασε η χώρα. Τα κατάφερε; Στην προσπάθειά της να αντιμετωπίσει τους κινδύνους, επέτρεψε την παραβίαση και τον περιορισμό κοινωνικών δικαιωμάτων. Μπορούσε να αποφευχθεί κάτι τέτοιο ή μήπως ήταν αναγκαίο κακό; Στην παρούσα εργασία εξετάζεται η οικονομική κρίση στην ευρωζώνη και η περίπτωση της Ελλάδας, στην περίοδο 2010 - 2018. Αυτό γίνεται για δύο λόγους: πρώτον, όπως ήδη ανεφέρθη, διότι από το 2010 ξεκινάνε όλα∙ δηλαδή το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης, η είσοδος στον μηχανισμό στήριξης, η υπογραφή της πρώτης δανειακής σύμβασης (Μνημόνιο), η είσοδος στο Δ.Ν.Τ. και δεύτερον, διότι δεν μπορεί να μην γίνει ένας περιορισμός ή καλύτερα μια συγκεκριμενοποίηση του χρόνου, αφού σε διαφορετική περίπτωση ένα θέμα που καταπιάνεται με την οικονομική κρίση και τον δημοσιονομικό εκτροχιασμό της Ελλάδας, δεν θα ολοκληρωνόταν ποτέ. Σε τελική ανάλυση, η περίοδος αυτή είναι

μια περίοδος κατά την οποία ολόκληρη η Ευρώπη βρέθηκε αντιμέτωπη και γνώρισε πρωτόγνωρες απειλές και κινδύνους, οι οποίοι ανέδειξαν και κατέδειξαν, και το θεσμικό της κενό ως προς την πολιτική της ενοποίηση. Η Ευρώπη προκειμένου να αντιμετωπίσει τους κινδύνους μιας οικονομικής καταστροφής διακύβευσε αξίες, ιδανικά και αρχές, βάσει των οποίων ιδρύθηκε. «Οι προηγούμενες γενιές, στην Ευρώπη και την Αμερική, έκαναν πραγματικές θυσίες για να υπερασπιστούν τους δημοκρατικούς θεσμούς από πανίσχυρες εξωτερικές επιβουλές. Η γενιά μας, που μεγάλωσε θεωρώντας τη δημοκρατία δεδομένη, βρίσκεται αντιμέτωπη με ένα νέο καθήκον: πρέπει να αποτρέψουμε το θάνατο της από τα μέσα». Η αποτροπή αυτή συνιστά αντίληψη και αυτογνωσία, απαλλαγμένη από στερεότυπα και αντιλήψεις ξεπερασμένες και επιβλαβείς, πολιτικά, κοινωνικά, θεσμικά, από αναχρονιστικές αντιλήψεις, εξωπραγματικές νοοτροπίες και ανορθολογικές δοξασίες.

Η πορεία του ελληνικού χρέους είναι χαρακτηριστική: 27% του ΑΕΠ το 1981, 65% του ΑΕΠ το 1989, 100% του ΑΕΠ το 1993, 98% του ΑΕΠ το 2003, την περίοδο 2004 – 2009 εκτινάχθηκε κοντά στο 115% του ΑΕΠ, ενώ το ταμειακό έλλειμμα στο τέλος της περιόδου αυτής διαμορφώθηκε στα 36 δις ευρώ.

Τρία Προγράμματα Οικονομικής Προσαρμογής (ΠΟΠ) εφαρμόστηκαν στην Ελλάδα την περίοδο 2010-2018. Τα τρία αυτά προγράμματα περιλάμβαναν τη χορήγηση δανείων στην Ελλάδα υπό το φως των οικονομικών δυσχερειών που αντιμετώπιζε, υπό τον όρο της εφαρμογής μέτρων λιτότητας. Οι βασικοί στόχοι πίσω από τα προγράμματα ήταν: (i) να αποφευχθεί η χρεοκοπία ενός μέλους της Ευρωζώνης υπό το φως των αντιληπτών κινδύνων μετάδοσης (τύπου ντόμινο) σε άλλες χώρες της ζώνης του ευρώ και συστημικών κινδύνων για το χρηματοπιστωτικό σύστημα και (ii) να χρηματοδοτηθεί, προσωρινά, το δημοσιονομικό έλλειμμα ελλείψει πρόσβασης στις κεφαλαιαγορές, με αυστηρά όρια, που θα μειώνεται με την πάροδο του χρόνου και έως ότου μπορέσει να επιστρέψει σε μια υγιέστερη κατάσταση των δημοσίων οικονομικών, πράγμα το οποίο επιτεύχθηκε.

Η Ελλάδα βίωσε μια τραγικά δύσκολη περίοδο τα χρόνια που εξετάζει η παρούσα μελέτη. Είναι καθήκον και ιερά υποχρέωση όλων η συνειδητοποίηση του τί ακριβώς διαδραματίστηκε, ποιες ήταν οι συνέπειες που επήλθαν στην κοινωνία, ποιες ήταν οι θυ-

σίες των πολιτών, ποιος ο αντίκτυπός τους και, κυρίως, γιατί η χώρα οδηγήθηκε στο τέλμα αυτό. Μόνον με πλήρη συνειδητοποίηση αυτών των δεδομένων θα μπορεί η Ελλάδα να δει το μέλλον της με αισιοδοξία, έχοντας την απαιτούμενη γνώση και συνειδητοποίηση, ώστε να μην επαναλάβει τις παθογένειες του παρελθόντος. Στην περίοδο των Μνημονίων αναπτύχθηκε μια έντονη αντιδημοκρατική ρητορική. Όταν γίνεται λόγος για δημοκρατία, εννοείται η φιλελεύθερη – αντιπροσωπευτική δημοκρατία, η οποία ήδη από την περίοδο της Μεταπολίτευσης στην Ελλάδα δεχόταν πλήγματα απαξιωτισμού. Η δημοκρατία ήταν καλή όσο υπήρχε ευμάρεια και δεν αποτελούσε κοινωνική αυταξία. Ο άκρατος λαϊκισμός, μια βασική παθογένεια, ήδη με το ξέσπασμα της κρίσης κατηγόρησε τη δημοκρατία για την κατάσταση. Η αριστερή και κομμουνιστογενής ρητορική διατυμπάνιζε ότι η χώρα δεν είχε ποτέ πραγματική δημοκρατία, ενώ στον αντίποδα η ακραία δεξιά παραλλαγή υποστήριζε ότι το Δημοκρατικό Πολίτευμα είναι εγγενώς κακό. Παρατηρείται λοιπόν ένας κοινός τόπος, ένας «κοινός νους». Την ίδια στιγμή που τα δύο αυτά ιδεολογικά ρεύματα-τάσεις κατηγορούσαν ευθέως τη δημοκρατία και το Δημοκρατικό Πολίτευμα, επικρατούσε έκπληξη και απορία σε όλους για την άνοδο ακραίων κομμάτων με την είσοδό τους στη Βουλή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η Χρυσή Αυγή, η οποία συγκέντρωσε το δεύτερο υψηλότερο ποσοστό στους νέους ηλικιακά ψηφοφόρους και συγκεκριμένα 14% μεταξύ 18 έως 24 ετών.

Η άνοδος και είσοδος τέτοιων μορφωμάτων στο κοινοβούλιο δεν ήταν αποτέλεσμα μόνο εκμετάλλευσης των συγκυριών από τα ίδια, ούτε μόνο η οικονομική και θεσμική κρίση της Ελλάδας αλλά και η ελλιπής προστασία της δημοκρατίας από το λεγόμενο δημοκρατικό τόξο, η απουσία του εκπαιδευτικού ρόλου των δημοκρατικών κομμάτων προς την κοινωνία, το έλλειμμα κατανόησης του προβλήματος από την πλευρά των πολιτών με ευθύνη, κυρίως, των κυβερνήσεων και εν κατακλείδι η αδράνεια και ο εφησυχασμός μέσα στον πανικό τους.

Μια άλλη παθογένεια της ελληνικής κοινωνίας είναι αυτή της ροπής του λαού σε υποσχέσεις, μύθους και ψεύδη, την ίδια στιγμή που γνωρίζει ότι πρόκειται για υποσχέσεις μη υλοποιήσιμες. Η παθογένεια αυτή έχει τις ρίζες της στο πελατειακό σύστημα. Η ελληνική κοινωνία επιζητεί συχνά κίβδηλες υποσχέσεις κομμάτων και πολιτικών, δεν αντιμετωπίζει την πραγματικότητα και εθελοτυφλεί. Η οικονομική κρίση κατέδειξε αυτή την παθογένεια και απέδειξε ότι τα ψέματα δεν μπορούν να εξυπηρετήσουν το λαό και την κοινωνία, αλλά αντί η ελληνική κοινωνία να σωφρονιστεί και να απογαλακτιστεί από τη νοοτροπία αυτή, που πλέον είχε ριζώσει, ενίοτε αναζητεί άλλες πηγές μύθων και ψεμάτων, όπως η κλασική άποψη ότι για την κατάσταση της χώρας ευθύνονται, συνήθως, οι κακοί ξένοι. Δεν είναι τυχαίο ότι και οι τρεις κυβερνήσεις της οι-

κονομικής κρίσης, της περιόδου που εξετάζεται στην παρούσα εργασία (2010-2018) προέβησαν σε ενέργειες, τις οποίες, την ίδια στιγμή, λίγο πριν ή λίγο αργότερα, λοιδορούσαν. Χαρακτηριστικά, το 2010 και την υπογραφή του πρώτου Μνημονίου ο τότε πρωθυπουργός δήλωνε ότι θα επιθυμούσε να συμμετάσχει σε κινητοποιήσεις εναντίον του Μνημονίου, ενώ την ίδια στιγμή στελέχη του κυβερνώντος κόμματος δήλωναν ότι το Μνημόνιο αντίκειτο στην ιδιοσυγκρασία τους. Από την άλλη η επόμενη κυβέρνηση, αμέσως μόλις ανέλαβε τη διακυβέρνηση της χώρας, έβαλε τέλος στην αντιμνημονιακή ρητορική της και την υιοθετεί εκ νέου στο τελευταίο εξάμηνο του 2014, μετά τις ευρωεκλογές που διεπίστωσε ότι έχανε έδαφος, με δηλώσεις του τύπου: σκίζω κάθε μέρα Μνημόνια. Η μεθεπόμενη κυβέρνηση ακολούθησε την ίδια τακτική, όταν αφού ανέλαβε τη διακυβέρνηση δεν κατήγγειλε το Μνημόνιο, ούτε το έσκισε, ούτε το κατήργησε, ούτε κατήγγειλε την τρόικα ή τους θεσμούς, όπως την αποκαλούσε, αλλά στις 18-2-2015 ένα μήνα σχεδόν μετά την επικράτησή της, με το πρόσχημα της επαναδιαπραγμάτευσης του 2 Μνημονίου κατά το πρώτο εξάμηνο του 2015, την διεξαγωγή ενός ακατάληπτου δημοψηφίσματος (που το όχι έγινε ναι), το κλείσιμο των Τραπεζών και τα capital controls, αναγκάστηκε να υπογράψει ένα τρίτο Μνημόνιο, αχρείαστο και εν πολλοίς επονείδιστο, υποθηκεύοντας την δημόσια περιουσία για 99 χρόνια. Διαπιστώνει κανείς, συχνά, ότι από την πλευρά των πολιτικών υπάρχει μια σοβαρή απόκλιση μεταξύ έργων και λόγου. Ναι μεν προβαίνουν σε ενέργειες που κρίνονται απαραίτητες, ενίοτε αντίθετες με το αίσθημα του λαού, που έχει καλλιεργηθεί επί χρόνια, δηλαδή αυτό της καχυποψίας, συνωμοσιολογίας, δυσπιστίας προς τη δύση και, αυτοθυματοποίησης. Όπως αναφέρει, πολύ εύστοχα ο Παπασαραντόπουλος, είναι σαν να θέλεις να χτίσεις μια πολυκατοικία και ταυτόχρονα να σκάβεις κάτω από τα θεμέλιά της.

Η οικονομική κρίση στην ευρωζώνη λοιπόν έφερε στην επιφάνεια τις ελληνικές θεσμικές παθογένειες χρόνων, οι οποίες προϋπήρχαν της κρίσης. Για αυτό η κρίση στην Ελλάδα ήταν πρωτίστως κρίση θεσμική, κρίση πολιτική και δευτερευόντως οικονομική. Η Ελλάδα αναγκάστηκε να προβεί σε αλλαγές, οι οποίες εμμέσως ή αμέσως της επεβλήθησαν, ενώ μπορούσε η ίδια να τις έχει υιοθετήσει πριν οδηγηθεί στο σημείο αυτό. Στα χρόνια αυτά παραβιάστηκαν κοινωνικά δικαιώματα. Η Ελλάδα «συμβίωνε» με παθογένειες επί σειρά ετών, αλλά έφτασε η στιγμή, το πλήρωμα του χρόνου και η κομβική ιστορική καμπή να αντικρίσει κατάματα την σκληρή πραγματικότητα και να αντιμετωπίσει καταστάσεις, που επιμελώς έκρυβε.

Στην φιλελεύθερη δημοκρατία και στο αντιπροσωπευτικό σύστημα, όπου πρωταρχικό και θεμελιώδη ρόλο διαδραματίζει η ελευθερία του ατόμου, το κράτος υποχρεούται να ενεργεί στοχεύοντας στην απρόσκοπτη ανάπτυξη της ιδιωτικής πρωτοβουλίας και κατ’ επέκταση της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητάς του. Ο ρόλος αυτός το κράτους είναι καταλυτικός, καθώς μέσω των θεσμικών εγγυήσεων του Κράτους Δικαίου και της Διάκρισης των Εξουσιών, διασφαλίζει την ενάσκηση και την απόλαυση των δικαιωμάτων του ατόμου. Το κράτος δεν πρέπει να παρεμβαίνει αυταρχικά στην φιλελεύθερη οικονομία, αλλά η περιοριστική του παρέμβαση είναι επιτρεπτή, κατ’ εξαίρεση, σε περιόδους βαθιάς ύφεσης και κρίσης, που απειλείται η αποτελεσματική εφαρμογή των κανόνων της Οικονομίας της Αγοράς με σκοπό την επάνοδο της οικονομίας στους φυσιολογικούς παραγωγικούς της ρυθμούς. Σύμφωνα με κάποιους νομικούς αναλυτές, στην περίοδο της οικονομικής κρίσης και της εποχής των Μνημονίων το κράτος φάνηκε ότι δεν μπορούσε να ανταπεξέλθει στη θεσμική του αποστολή, δηλαδή της προάσπισης της Ελευθερίας και ιδίως της απρόσκοπτης άσκησης των δικαιωμάτων.Αποτέλεσμα αυτού είναι ότι παρατηρήθηκε μια έντονη αβεβαιότητα των φορέων των δικαιωμάτων και εν προκειμένω των κοινωνικών δικαιωμάτων, η οποία συνέτεινε στην έλλειψη της εμπιστοσύνης τους προς το κράτος και τους θεσμούς του, προκειμένου να αντιμετωπίσουν την απηνή αυτή κατάσταση.

Κατά τον Καρλ Μαρξ, η Ιστορία επαναλαμβάνεται την πρώτη φορά σαν τραγωδία και τη δεύτερη σαν φάρσα∙ κατά τον φιλόσοφο George Santayana: Αυτοί που δεν θυμούνται το παρελθόν είναι καταδικασμένοι να το επαναλάβουν∙ ο δε Θουκυδίδης, συμπεραίνει ότι εφόσον η φύση του ανθρώπου παραμένει ίδια, οι άνθρωποι θα εξακολουθούν να αντιδρούν παρόμοια κάτω από παρόμοιες συνθήκες. Με άλλα λόγια, μπορεί κανείς να υποστηρίξει ότι δεν είναι η ιστορία που επαναλαμβάνεται, αλλά είναι οι ανιστόρητοι λαοί που επαναλαμβάνουν λάθη του παρελθόντος. Αν κάνει κάποιος μια σύντομη αναδρομή στην ελληνική οικονομική ιστορία διαπιστώνει, κάποιες κοινές αφετηρίες: το 1898 η Ελλάδα, αφού είχε κηρύξει πτώχευση 4 χρόνια πριν και αφού μεσολάβησε

ο ατυχής πόλεμος του 1897, της επεβλήθη ο Διεθνής Οικονομικός Έλεγχος ή σύμφωνα με τον ν. ΒΦΙΘ΄ του 1898, η Διεθνής Επιτροπή Ελέγχου. Το 1932 επί Ελευθερίου Βενιζέλου, ως απόρροια του οικονομικού κράχ του 1929 στις Η.Π.Α., με θύματα στην Ευρώπη κυρίως την Γερμανία και την Βρετανία, η Ελλάδα βιώνει μια αντίστοιχα οδυνηρή κατάσταση, αφού πτωχεύει ξανά. Η Ελλάδα το 2009 βρέθηκε αντιμέτωπη ξανά με την απειλή της χρεοκοπίας, όταν αδυνατούσε να χρηματοδοτήσει το τρέχον έλλειμμά της, αδυνατούσε να αναχρηματοδοτήσει το χρέος και την πληρωμή των ελληνικών κρατικών ομολόγων, τα οποία θα έληγαν το 2010 και τα οποία τα κατείχαν οι ελληνικές τράπεζες, τα ελληνικά ασφαλιστικά ταμεία, αλλά και τράπεζες του εξωτερικού, δευτερευόντως. Η άποψη, λοιπόν, αυτή περί επανάληψης της ιστορίας φαίνεται να έχει έρεισμα και εφαρμογή στην περίπτωση της Ελλάδας. Με βάση αυτό το συμπέρασμα το στοίχημα, για την Ελλάδα, είναι μείζονος σημασίας, ήτοι: πώς θα μπορέσει να αποφύγει αντίστοιχες μελλοντικές καταστάσεις;