ΠΡΑΣΙΝΕΣ ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΣΥΜΒΑΣΕΙΣ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Γ. ΔΕΛΛΗ 

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Β. ΤΣΑΝΙΔΗ 

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ

Εισαγωγή

I. Ενσωμάτωση περιβαλλοντικών κριτηρίων στις δημόσιες συμβάσεις 3

II. Μεταρρυθμίσεις προς τη νομική υποχρεωτικότητα 6

III. Γιατί οι ΠΔΣ είναι η επιλογή του παρόντος για το μέλλον; 11

IV. Δομή και περιεχόμενο 13

Α. Ορισμοί - Βασικές έννοιες

I. Δημόσιες συμβάσεις στρατηγικού χαρακτήρα 17

1. Ποιες είναι οι δημόσιες συμβάσεις στρατηγικού χαρακτήρα 17

2. Στόχος δημοσίων συμβάσεως στρατηγικού χαρακτήρα 20

3. Θεσμικό Πλαίσιο δημοσίων συμβάσεων στρατηγικού χαρακτήρα 22

II. Η αναγκαιότητα, τα οφέλη και η προστιθέμενη αξία
των Πράσινων Δημοσίων Συμβάσεων 23

1. Περιβαλλοντικό Αποτύπωμα Δημοσίων Συμβάσεων και Κόστος
Κύκλου Ζωής τους 23

2. Οφέλη ΠΔΣ - παραδείγματα πρακτικής εφαρμογής τους 26

B. Η ευρωπαϊκή πολιτική
για τις Πράσινες Δημόσιες Συμβάσεις

I. Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία 31

II. Δέσμη μέτρων “Fit for 55” 33

1. Νομοθετικά Μέτρα στο πλαίσιο του «Fit for 55» 33

2. Προκλήσεις στην εφαρμογή του «Fit for 55» 36

III. Νομικά ερείσματα στην εφαρμογή της ΕΠΣ και του «Fit for 55» -
Προστασία περιβάλλοντος στην ενωσιακή έννομη τάξη 36

IV. Εθνικά Σχέδια Δράσης για τις Πράσινες Δημόσιες Συμβάσεις
των Κρατών Μελών της ΕΕ 41

Γ. Η εθνική πολιτική για τις Πράσινες Δημόσιες Συμβάσεις

I. Ευρύτερες Εθνικές Στρατηγικές για ΠΔΣ 45

II. Εθνικό Σχέδιο Δράσης για τις Πράσινες Δημόσιες Συμβάσεις 48

1. Μεθοδολογική προσέγγιση για την εκπόνηση του Εθνικού
Σχεδίου Δράσης για τις ΠΔΣ 49

2. Γενικές Οδηγίες προς τις αναθέτουσες αρχές 50

3. Ειδικοί στόχοι για εφαρμογή πράσινων κριτηρίων 51

Δ. Θεσμικό πλαίσιο στην πράξη -
Πώς μια δημόσια σύμβαση θα γίνει πράσινη;

I. Εισαγωγικά 57

II. Διαδικασία Ανάθεσης 58

III. Πώς «πρασινίζει» μια δημόσια σύμβαση; Τα διαθέσιμα νομικά
εργαλεία (τεχνικές προδιαγραφές - δυνητικοί λόγοι
αποκλεισμού - κριτήρια επιλογής - κριτήρια ανάθεσης -
όροι εκτέλεσης της σύμβασης) 60

1. Τεχνικές Προδιαγραφές 63

1.1. Απαίτηση για σαφήνεια και διαφάνεια, και η συναφής νομολογία 63

1.2. Περιεχόμενο και έννοια τεχνικών προδιαγραφών -
Άρθρο 54 N 4412/2016 65

1.3. Όρια στη διακριτική ευχέρεια θέσπισης τεχνικών προδιαγραφών 66

1.4. Έλεγχος συμμόρφωσης οικονομικών φορέων
με τις τεχνικές προδιαγραφές 71

2. Περιβαλλοντικές απαιτήσεις μέσω δυνητικών λόγων αποκλεισμού 71

3. Περιβαλλοντικές απαιτήσεις μέσω κριτηρίων ποιοτικής επιλογής 74

3.1. Εισαγωγικά 74

3.2. Ειδικά για τις ΠΔΣ 77

4. Περιβαλλοντικές απαιτήσεις μέσω κριτηρίων ανάθεσης 79

4.1. Εισαγωγικά 79

4.2. Ειδικά για τις ΠΔΣ 82

4.3. Κόστος Κύκλου Ζωής 84

4.4. Περιορισμοί κατά την εφαρμογή του κόστους κύκλου ζωής ως
κριτηρίου ανάθεσης 87

5. Περιβαλλοντικές απαιτήσεις μέσω των όρων εκτέλεσης της σύμβασης 89

5.1. Παραδείγματα ρητρών εκτέλεσης στις συμβάσεις
προμηθειών, υπηρεσιών και έργων 91

5.2. Έλεγχος συμμόρφωσης με τις ρήτρες εκτέλεσης της σύμβασης 92

Ε. Προς μια πλήρη αξιοποίηση των ΠΔΣ - Προκλήσεις,
εμπόδια και στρατηγικές αντιμετώπισης

I. Εισαγωγικά 95

ΙΙ. Προκλήσεις και πορεία προς το μέλλον 95

1. Νομικό Πλαίσιο και πρακτική δυσκολία αξιοποίησής του 95

1.1. Πλέον συμφέρουσα από οικονομική άποψη προσφορά 96

1.2. Οικολογικά σήματα (Eco-label) 97

1.3. Κόστος κύκλου ζωής 99

1.4. Περιορισμοί στα κοινωνικά κριτήρια 100

2. Γνώση - Εκπαίδευση - Δέσμευση εμπλεκομένων -
Αποφυγή Greenwashing 102

2.1. Εκπαίδευση και ανάπτυξη δεξιοτήτων για την εφαρμογή των ΠΔΣ 102

2.2. Ενεργοποίηση και δέσμευση αγοράς 103

3. Παρακολούθηση και μέτρηση επιπτώσεων 104

4. Νομικό εφαλτήριο προς το μέλλον 106

4.1. Οριζόντια ή τομεακή προσέγγιση στην υποχρεωτικότητα
των πράσινων κριτηρίων - ενισχύοντας το άρθρο 18 παρ. 2
της Οδηγίας 2014/24/ΕΕ ή την τομεακή νομοθεσία; 107

ΙΙΙ. Η υπόσχεση της Τεχνητής Νοημοσύνης 111

1. Τεχνητή Νοημοσύνη ως επιταχυντής προόδου του πράσινου
μετασχηματισμού 111

2. Ο ρόλος της Τεχνητής Νοημοσύνης στην εφαρμογή
της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας 112

2.1. Συλλογή πληροφορίων για τη λήψη αποτελεσματικότερων
αποφάσεων 113

2.2. Υποβοήθηση των επιχειρήσεων για υπεύθυνη
επιχειρηματική συμπεριφορά 113

2.3. Υποβοήθηση των καταναλωτών για υπεύθυνες καταναλωτικές
συμπεριφορές 115

2.4. Διεύθυνση και διαχείριση τεχνολογικών συστημάτων,
υποδομών ή επικίνδυνων εγκαταστάσεων 115

2.5. Καταπολέμηση περιπτώσεων απάτης 116

2.6. Υποβοήθηση των αναθετουσών αρχών και των οικονομικών
φορέων - αύξηση του ανταγωνισμού 117

3. Η Τεχνητή Νοημοσύνη στην υπηρεσία των ΠΔΣ 117

4. Τεχνητή Νοημοσύνη - Ο δρόμος είναι μακρύς.
Θα φτάσουμε στο τέλος του; 119

ΣΤ. Εργαλεία για να γίνει πράσινη μία δημόσια σύμβαση

I. Εισαγωγή 125

II. Πράσινα κριτήρια 126

1. Κριτήρια της ΕΕ για τις ΠΔΣ 126

2. Πράσινα κριτήρια του Εθνικού Σχεδίου Δράσης για τις ΠΔΣ 136

3. Εξειδικευμένες ιστοσελίδες συνεχούς ενημέρωσης
για τα πράσινα κριτήρια 137

III. Οι αρχές της κυκλικής οικονομίας 138

IV. Οικολογικά σήματα για προϊόντα, υπηρεσίες και δημόσια
έργα και πρότυπα συστήματα περιβαλλοντικής διαχείρισης 144

V. Κοστολόγηση του κύκλου ζωής 152

Z. Case-studies και πράσινα κριτήρια

I. Χαρτί γραφής και γραφική ύλη 159

1. Εισαγωγή 159

2. Χαρτί γραφής και φωτοαντιγραφής 160

2.1. Πράσινα κριτήρια του Εθνικού Σχεδίου Δράσης για τις ΠΔΣ 161

2.2. Πράσινα κριτήρια της ΕΕ 163

2.3. Πράσινα κριτήρια απονομής οικολογικών σημάτων 164

3. Γραφική ύλη και αναλώσιμα είδη γραφείου 166

4. Παραδείγματα - Καλές πρακτικές 168

4.1. Συμφωνίες- πλαίσιο της ΕΚΑΑ του Υπουργείου Ανάπτυξης
για φωτοαντιγραφικό χαρτί 170

4.2. Συμφωνία - πλαίσιο της ΕΚΑΑ της Ουγγαρίας για χαρτί
και αναλώσιμα είδη γραφείου 171

4.3. Προμήθεια γραφικής ύλης και αναλωσίμων ειδών
γραφείου βάσει της βέλτιστης σχέσης ποιότητας - τιμής
(Δήμος Ludwigsburg, Γερμανία, 2020) 172

4.4. Ορθή εκτίμηση αναγκών και σχεδιασμός συμφωνίας πλαίσιο
για χαρτί γραφής και γραφική ύλη (HMRC, Ηνωμένο Βασίλειο, 2013) 174

II. Εξοπλισμός ΤΠΕ (Η/Υ, Οθόνες, Ταμπλέτες και Έξυπνα Τηλέφωνα) 177

1. Εισαγωγή 177

2. Πράσινα κριτήρια για τον εξοπλισμό ΤΠΕ 179

3. Case studies - Καλές πρακτικές 184

3.1. Συμφωνίες πλαίσιο για την προμήθεια Η/Υ, οθονών και laptop
της ΕΚΑΑ του Υπουργείου Ανάπτυξης 186

3.2. Συμφωνία πλαίσιο για μίσθωση Η/Υ και οθονών (Κέντρο
Πληροφοριακών Συστημάτων, Εσθονία, 2022) 186

3.3. Προμήθεια βιώσιμων υπολογιστών, εκτυπωτών και συναφών
υπηρεσι­ών με ενσωμάτωση κριτηρίων κοινωνικής ευθύνης
(Περιφέρεια Τοσκάνης, Ιταλία, 2022) 187

3.4. Βιώσιμη αξιοποίηση εξοπλισμού πληροφορικής γραφείου
(Στοκχόλμη, Σουηδία, 2011) 187

III. Εξοπλισμός απεικόνισης, αναλώσιμα και υπηρεσίες
διαχείρισης εκτυπώσεων 189

1. Εισαγωγή 189

2. Πράσινα κριτήρια για τον εξοπλισμό απεικόνισης, τα αναλώσιμα
αυτού και τις υπηρεσίες διαχείρισης εκτυπώσεων 190

3. Case studies - Καλές πρακτικές 195

3.1. Αγορά υπηρεσιών αντιγραφής, εκτύπωσης και σάρωσης
στη Ζυρίχη, 2015 195

3.2. Προμήθεια τόνερ με μειωμένες περιβαλλοντικές επιπτώσεις
(Τοσκάνη, Ιταλία), 2014 196

3.3. Χρηματοδοτική μίσθωση εξοπλισμού απεικόνισης χαμηλού
αποτυπώματος άνθρακα (Πόρτο, Πορτογαλία, 2017) 198

IV. Case studies για έπιπλα γραφείου, υπηρεσίες
καθαριότητας και κτίρια 199

1. Έπιπλα γραφείου 199

1.1. Συμφωνία πλαίσιο επίπλων που εφαρμόζονται αρχές κυκλικής
οικονομίας, Δήμος του Malmö (Σουηδία, 2019) 200

1.2. Επαναχρησιμοποίηση και ανακατασκευή επίπλωσης σε καινούρια
γραφεία (Υπηρεσία Δημόσιας Υγείας της Ουαλίας (PHW), NHS,
Ουαλία, Ηνωμένο Βασίλειο, 2017) 203

2. Υπηρεσίες καθαριότητας και υλικά καθαριότητας 204

2.1. Δημόσια σύμβαση από κοινού για υπηρεσίες καθαριότητας
σε τρία Πανεπιστήμια της Καταλονίας (Ισπανία, 2015) 206

3. Σχεδιασμός, κατασκευή και διαχείριση κτιρίων γραφείων 208

3.1. Κατασκευής ενός κτιρίου σχεδόν μηδενι­κής κατανάλωσης ενέργειας
μέσω δημόσιας σύμβασης για τη μετεγκατάστα­ση της έδρας
του Ανώτατου Ελεγκτικού Συνεδρίου (Πράγα, Τσεχία, 2020) 209

Noμοθεσία - Νομολογία - Βιβλιογραφία

1. Νομοθεσία 217

1.1 Κανονισμοί ΕΕ 217

1.2. Προτάσεις Κανονισμών ΕΕ 220

1.3. Οδηγίες ΕΕ 220

1.4. Προτάσεις Οδηγιών ΕΕ 222

1.5. Αποφάσεις Ευρωπαϊκής Επιτροπής 222

1.6. Ανακοινώσεις Ευρωπαϊκής Επιτροπής 223

1.7. Έγγραφα Εργασίας Ευρωπαϊκής Επιτροπής 224

1.8. Ελληνική Νομοθεσία - Κατευθυντήριες Γραμμές ΕΑΔΗΣΥ 225

2. Νομολογία 226

2.1. Νομολογία ΔΕΕ 226

2.2. Προτάσεις Γενικού Εισαγγελέα ΔΕΕ 228

2.3. Εθνική Νομολογία 229

3. Βιβλία - Άρθρα 229

3.1. Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία 229

3.2. Ελληνική Βιβλιογραφία και Αρθρογραφία 236

4. Miscellaneous 237

ΑΛΦΑΒΗΤΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 247

Εισαγωγή

I. Ενσωμάτωση περιβαλλοντικών κριτηρίων στις δημόσιες συμβάσεις

Συγχαρητήρια για την απόφασή σας να διαβάσετε αυτό το σύγγραμμα. Η επιλογή σας είναι σοφή. Και τούτο διότι, οι δημόσιες συμβάσεις για την αγορά αγαθών (όπως εξοπλισμού γραφείου, κτιριακού εξοπλισμού, μεταφορικών μέσων), για υπηρεσίες (όπως συντήρηση κτιρίων, υπηρεσίες μεταφοράς, καθαρισμού και τροφοδοσίας), καθώς και για έργα αντιπροσωπεύουν περίπου το 14% του ΑΕΠ της ΕΕ. Δεδομένου του μεγέθους τους και της σημασίας τους για την οικονομία των κρατών μελών της ΕΕ, οι δημόσιες συμβάσεις μπορούν να επηρεάσουν τη διαμόρφωση των τάσεων στην παραγωγή και την κατανάλωση. Κατά συνέπεια, στο δρόμο προς την πράσινη μετάβαση, οι δημόσιες συμβάσεις μπορούν και πρέπει να αξιοποιηθούν ως ένα εργαλείο άσκησης πολιτικής για τη ζήτηση πράσινων αγαθών, υπηρεσιών και έργων.

Αναμφίβολα λοιπόν η σημασία των Πράσινων Δημοσίων Συμβάσεων (εφεξής «ΠΔΣ») ως μέσου άσκησης πολιτικής έχει έρθει στο προσκήνιο και αναγνωρίζεται προοδευτικά ολοένα και πιο έντονα σε εθνικό, ενωσιακό και διεθνές επίπεδο, ειδικά στην παρούσα συγκυρία που γίνεται κατανοητό ότι η αειφόρος ανάπτυξη είναι αναγκαιότητα και όχι απλά πολυτέλεια. Στην ΕΕ, η σημασία των ΠΔΣ

αναδείχθηκε για πρώτη φορά ήδη από το 2003 από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή σε ανακοίνωσή της με θέμα την Ολοκληρωμένη Πολιτική Προϊόντων, όπου διατυπώθηκε σύσταση προς τα κράτη μέλη να θεσπίσουν εθνικά σχέδια δράσης για τις ΠΔΣ μέχρι τα τέλη του 2006.

Οι ΠΔΣ αποτελούν καθοριστικό παράγοντα στη σύγχρονη προσπάθεια για τη βιώσιμη ανάπτυξη και την προστασία του περιβάλλοντος. Σύμφωνα με σχετική ανακοίνωση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής του 2008, ως ΠΔΣ νοείται η «…διαδικασία με την οποία οι δημόσιες αρχές επιδιώκουν να συνάψουν συμβάσεις για αγαθά, υπηρεσίες και έργα με μικρότερες περιβαλλοντικές επιπτώσεις καθ’ όλη τη διάρκεια του κύκλου ζωής τους, σε σύγκριση με αγαθά, υπηρεσίες και έργα που επιτελούν την ίδια πρωταρχική λειτουργία τα οποία θα αποτελούσαν το αντικείμενο της σύμβασης υπό άλλες συνθήκες».

Η ενσωμάτωση περιβαλλοντικών κριτηρίων στις δημόσιες συμβάσεις δεν είναι απλώς μια τεχνική λεπτομέρεια, αλλά μια στρατηγική επιλογή με βαθιές επιδράσεις στην κοινωνία, την οικονομία και το οικοσύστημα. Καθώς οι δημόσιες συμβάσεις αντιπροσωπεύουν ένα σημαντικό μέρος των κρατικών δαπανών, μπορούν να λειτουργήσουν ως μοχλός πίεσης για την υιοθέτηση πιο βιώσιμων πρακτικών από τον ιδιωτικό τομέα.

Οι Ευρωπαϊκές Οδηγίες για τις δημόσιες συμβάσεις και η εθνική νομοθεσία ήδη από το 2004 και πιο έντονα μετά το 2014 περιλαμβάνουν προαιρετικές διατάξεις και παροτρύνουν τις αναθέτουσες αρχές να υιοθετούν περιβαλλοντικά κριτήρια στις τεχνικές προδιαγραφές, να συνυπολογίζουν το κόστος του κύκλου ζωής, και να θέτουν ως κριτήριο επιλογής τη συμμόρφωση των επιχειρήσεων με συστήματα περιβαλλοντικής διαχείρισης βάσει προτύπων. Πέραν των προαιρετικών διατάξεων όμως, στην ειδικότερη τομεακή νομοθεσία ανευρίσκεται και ένα πλέγμα διατάξεων υποχρεωτικής φύσεως τις οποίες οι αναθέτουσες

πρέπει να λαμβάνουν υπόψη κατά την επιλογή των κριτηρίων ανάθεσης. Η ειδικότερη αυτή νομοθεσία αφορά στα πλαστικά μιας χρήσης, στην ενεργειακή απόδοση κτιρίων, στα Κτίρια Σχεδόν Μηδενικής Κατανάλωσης Ενέργειας, και στην προώθηση «καθαρών» (ηλεκτροκίνητων) οχημάτων.

Ωστόσο, καθώς η μετάβαση προς μια οικονομία με ουδέτερο ισοζύγιο άνθρακα τέθηκε ως θεμελιώδης στόχος, ο ενωσιακός νομοθέτης συνειδητοποίησε ότι η επίτευξη του στόχου αυτού απαιτούσε την αξιοποίηση όλων των διαθέσιμων εργαλείων που είχε σε κάθε πεδίο της δράσης του. Ως εκ τούτου, στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας και της δέσμης μέτρων «Fit for 55», συμπεριελήφθησαν προτάσεις για τη μετάβαση από τη δυνητική σφαίρα εφαρμογής πράσινων κριτηρίων στην υποχρεωτικότητα αυτών σε ορισμένους τομείς ώστε να επιτευχθούν οι κλιματικοί στόχοι της ΕΕ, γεγονός το οποίο αποτελεί σημαίνουσα εξέλιξη στην πολιτική προς τη βιώσιμη ανάπτυξη.

II. Μεταρρυθμίσεις προς τη νομική υποχρεωτικότητα

Η εισαγωγή υποχρεωτικών πράσινων κριτηρίων στις δημόσιες συμβάσεις έχει ήδη εκκινήσει με μια σειρά νομοθετικών μεταρρυθμίσεων και προτάσεων. Ο δρόμος είναι ακόμα μακρύς καθότι για την ολοκλήρωση της νομοθετικής μεταρρύθμισης απαιτείται η έκδοση κατ’ εξουσιοδότηση και εκτελεστικών πράξεων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Ωστόσο, το πρώτο βήμα έχει γίνει και οι εν λόγω μεταρρυθμίσεις και προτάσεις προς την υποχρεωτικότητα αφορούν στα εξής:

α. Οικολογικός σχεδιασμός προϊόντων: Ο προσφάτως ψηφισθείς Κανονισμός 2024/1781 θέτει υποχρεωτικά κριτήρια για τον οικολογικό σχεδιασμό βιώσιμων προϊόντων (ecodesign requirements for sustainable products). Το πνεύμα του Κανονισμού εκκινεί από την κοινή παραδοχή ότι τα προϊόντα που διατίθενται στους καταναλωτές είναι συχνά σχεδιασμένα κατά τέτοιο τρόπο ώστε να καθίστανται μη λειτουργικά σε σύντομο χρονικό διάστημα από την αγορά τους (π.χ. λόγω σκόπιμης βαθμιαίας παλαίωσής/αχρήστευσής τους ή κακής ποιότητας), γεγονός που απαιτεί την αντικατάστασή τους άμεσα από νέα προϊόντα σχεδιασμένα κατά τον ίδιο τρόπο. Είναι σαφές ότι αυτός ο τρόπος παραγωγής και κατανάλωσης βραχύβιων προϊόντων δεν είναι βιώσιμος, καθώς επιβαρύνουν τόσο τους καταναλωτές όσο και το περιβάλλον.

Κρίθηκε συνεπώς απαραίτητη η αλλαγή του σχεδιασμού των προϊόντων ώστε αυτά να διαρκούν περισσότερο, να είναι ευκολότερα στην επισκευή και την ανακύκλωση και να είναι πιο αποδοτικά από πλευράς ενέργειας και κατανάλωσης πόρων για την κατασκευή και επιδιόρθωσή τους. Ο Κανονισμός επιτρέπει στην ΕΕ να θέτει απαιτήσεις σχεδιασμού για ένα ευρύ φάσμα προϊόντων που θα πωλούνται στην ΕΕ, ενώ ταυτόχρονα θεσπίζει «ψηφιακό διαβατήριο προϊόντος» για όλα τα προϊόντα που ρυθμίζονται από τον εν λόγω Κανονισμό, το οποίο παρέχει πληροφορίες για την προέλευση των προϊόντων και πόσο εύκολα μπορούν να επισκευαστούν. Η εφαρμογή του Κανονισμού θα πραγματοποιηθεί προοδευτι-

κά μέσω κατ’ εξουσιοδότηση και εκτελεστών πράξεων, και αναμένεται να μειώσει τα απόβλητα, καθώς απαγορεύει σε μεγάλες και μεσαίες επιχειρήσεις να καταστρέφουν αδιάθετα υφάσματα και υποδήματα.

Ειδικότερα, αναφορικά με τη θέσπιση υποχρεωτικών πράσινων κριτηρίων στις δημόσιες συμβάσεις, στο άρθρο 65 του Κανονισμού ορίζεται ότι οι αναθέτουσες αρχές σύμφωνα με την Οδηγία 2014/24/ΕΕ και 2014/25/ΕΕ, θα πρέπει να αναθέτουν δημόσιες συμβάσεις που θα συμμορφώνονται με ελάχιστες απαιτήσεις που θα καθοριστούν από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή μέσω εκτελεστικών πράξεων υπό μορφή τεχνικών προδιαγραφών, κριτηρίων ανάθεσης, όρων ή στόχων εκτέλεσης της σύμβασης. Οι απαιτήσεις αυτές θα καθοριστούν λαμβάνοντας υπόψη την αξία και τον όγκο των δημοσίων συμβάσεων που ανατίθενται για τις σχετικές ομάδες προϊόντων και την οικονομική σκοπιμότητα για τις αναθέτουσες αρχές να αγοράζουν πιο βιώσιμα από περιβαλλοντικής απόψεως προϊόντα χωρίς δυσανάλογο κόστος.

β. Ενεργειακή Απόδοση: Τον Σεπτέμβριο του 2023 δημοσιεύτηκε στην Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης η αναδιατυπωμένη Οδηγία (ΕΕ) 2023/1791 για την ενεργειακή απόδοση, όπου στο άρθρο 7 αυτής θεσπίζονται υποχρεωτικά κριτήρια που πρέπει να λαμβάνουν υπόψη οι αναθέτουσες αρχές κατά τη σύναψη δημοσίων συμβάσεων. Ειδικότερα, οι αναθέτουσες αρχές οφείλουν να προμηθεύονται μόνο προϊόντα, να λαμβάνουν υπηρεσίες, και να κατασκευάζουν κτίρια και άλλα έργα υψηλής ενεργειακής απόδοσης, σύμφωνα με το παράρτημα IV της εν λόγω Οδηγίας, εκτός εάν αυτό δεν είναι τεχνικώς εφικτό. Επίσης, οι αναθέτουσες αρχές οφείλουν να εφαρμόζουν την αρχή της προτεραιότητας στην ενεργειακή απόδοση σύμφωνα με το άρθρο 3 της Οδηγίας, μεταξύ άλλων και για τις δημόσιες συμβάσεις και τις συμβάσεις παραχώρησης για τις οποίες δεν προβλέπονται ειδικές απαιτήσεις στο παράρτημα IV της Οδηγίας.

Τα πράσινα κριτήρια παύουν να είναι υποχρεωτικά εάν υπονομεύουν τη δημόσια ασφάλεια ή παρεμποδίζουν την ανταπόκριση σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης στον τομέα της δημόσιας υγείας, ενώ εφαρμόζονται στις συμβάσεις των ενόπλων δυνάμεων μόνον στον βαθμό που η εφαρμογή τους δεν συγκρούεται

με τον χαρακτήρα και την πρωταρχική επιδίωξη των δραστηριοτήτων των ενόπλων δυνάμεων.

Καθότι η Οδηγία εισάγει ρυθμίσεις ελάχιστης εναρμόνισης, τα κράτη μέλη μπορούν να εισάγουν ρυθμίσεις με τις οποίες θα απαιτούν από τις αναθέτουσες αρχές να λαμβάνουν υπόψη, κατά περίπτωση, ευρύτερες πτυχές βιωσιμότητας, κοινωνικές και περιβαλλοντικές πτυχές, όπως επίσης και πτυχές κυκλικής οικονομίας στις πρακτικές δημοσίων συμβάσεων, με σκοπό την επίτευξη των στόχων απανθρακοποίησης και μηδενικής ρύπανσης της ΕΕ.

γ. Καθαρά Οχήματα: Από τις 2 Αυγούστου 2021 και έπειτα, η Οδηγία για την προώθηση καθαρών και ενεργειακώς αποδοτικών οχημάτων οδικών μεταφορών εφαρμόζεται ratione materiae μεταξύ άλλων στις προμήθειες οχημάτων που συνάπτονται από αναθέτουσες αρχές όταν προμηθεύονται οχήματα με βάση τις διαδικασίες ανάθεσης δημοσίων συμβάσεων των Οδηγιών 2014/24/ΕΕ και 2014/25/ΕΕ. Με το άρθρο 1 της Οδηγίας εισάγεται η υποχρέωση για τα κράτη μέλη να διασφαλίσουν ότι οι αναθέτουσες αρχές λαμβάνουν υπόψη τις επιπτώσεις που αφορούν στην κατανάλωση ενέργειας και το περιβάλλον καθ’ όλη τη διάρκεια ζωής του οχήματος, συμπεριλαμβανομένης της κατανάλωσης ενέργειας και των εκπομπών CO2 και άλλων ρύπων, όταν προμηθεύονται οχήματα οδικών μεταφορών. Τα κράτη μέλη πρέπει να μεριμνήσουν ώστε οι συμβάσεις προμήθειας οχημάτων και παροχής υπηρεσιών, όπως αναφέρονται στο άρθρο 3 της Οδηγίας, συμμορφώνονται με τους ελάχιστους στόχους προμηθειών οχημάτων που καθορίζονται στο παράρτημα της Οδηγίας (στον πίνακα 3 για τα καθαρά ελαφρά οχήματα και στον πίνακα 4 για τα καθαρά βαρέα οχήματα).

δ. Ενεργειακή Αναβάθμιση Κτιρίων: Με την προσφάτως αναθεωρηθείσα ενωσιακή Οδηγία 2024/1275/ΕΕ προωθείται η βελτίωση της ενεργειακής από-

δοσης των κτιρίων και η μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου από τα κτίρια εντός της ΕΕ. Τίθεται ο στόχος να επιτευχθεί κτιριακό δυναμικό μηδενικών εκπομπών έως το 2050, λαμβάνοντας υπόψη τις εξωτερικές κλιματολογικές καθώς και τις τοπικές συνθήκες, τις απαιτήσεις για την ποιότητα του περιβάλλοντος εσωτερικών χώρων και τη σχέση κόστους/οφέλους.

Στο πλαίσιο αυτό τα κράτη μέλη οφείλουν να διασφαλίσουν μεταξύ άλλων ότι τα νέα κτίρια που ανήκουν σε δημόσιους φορείς αποτελούν κτίρια μηδενικών εκπομπών από την 1η Ιανουαρίου 2028, ενώ η υποχρέωση αυτή τίθεται για όλα τα νέα κτίρια από την 1η Ιανουαρίου 2030. Παράλληλα στα κτίρια που ανήκουν σε δημόσιους φορείς ή χρησιμοποιούνται από αυτούς, πρέπει να εξασφαλιστεί η εγκατάσταση προκαλωδίωσης για τουλάχιστον 50 % των θέσεων στάθμευσης αυτοκινήτων έως την 1η Ιανουαρίου 2033. Κατά συνέπεια, τυχόν διαγωνιστική διαδικασία από δημόσιο φορέα που ενεργεί ως αναθέτουσα αρχή και που αφορά στα ανωτέρω πρέπει υποχρεωτικώς να περιλαμβάνει σχετικά πράσινα κριτήρια προς επίτευξη των στόχων της Οδηγίας.

ε. Κανονισμός Μπαταριών ο οποίος τέθηκε σε ισχύ στις 17.08.2023 και αντικατέστησε την Οδηγία που ρύθμιζε το εν λόγω θέμα. Ο Κανονισμός έχει στόχο να διασφαλίσει ότι, στο μέλλον, οι μπαταρίες θα έχουν χαμηλό αποτύπωμα άνθρακα, θα χρησιμοποιούν ελάχιστες επιβλαβείς ουσίες και θα χρειάζονται λιγότερες πρώτες ύλες από τρίτες χώρες, ενώ θα συλλέγονται, επαναχρησιμοποιούνται και ανακυκλώνονται σε μεγάλο βαθμό στην Ευρώπη. Αυτό θα στηρίξει τη μετάβαση σε μια κυκλική οικονομία, θα αυξήσει την ασφάλεια εφοδιασμού για πρώτες ύλες και ενέργεια και θα ενισχύσει τη στρατηγική αυτονομία της ΕΕ. Αρχής γενομένης από το 2025, ο Κανονισμός θα εισαγάγει σταδιακά απαιτήσεις δήλωσης, κατηγορίες επιδόσεων και ανώτατα όρια για το αποτύπωμα άνθρακα

των ηλεκτρικών οχημάτων, των ελαφρών μέσων μεταφοράς (όπως τα ηλεκτρικά ποδήλατα και τα σκούτερ) και των επαναφορτιζόμενων μπαταριών βιομηχανικού τύπου. Ο Κανονισμός για τις μπαταρίες θα διασφαλίσει ότι οι μπαταρίες που διατίθενται στην ενιαία αγορά της ΕΕ θα επιτρέπεται να περιέχουν μόνο περιορισμένη ποσότητα επιβλαβών ουσιών που είναι απαραίτητες. Οι ουσίες που προκαλούν ανησυχία που χρησιμοποιούνται στις μπαταρίες θα επανεξετάζονται τακτικά. Με τον Κανονισμό αυτό, η Επιτροπή έκανε ένα ακόμη βήμα προς την εισαγωγή ελάχιστων υποχρεωτικών κριτηρίων για τις ΠΔΣ. Αυτή η πρωτοβουλία βασίζεται στις προηγούμενες δεσμεύσεις και εκθέσεις που ενέκρινε η Επιτροπή, συμπεριλαμβανομένου του «στρατηγικού σχεδίου δράσης για τις μπαταρίες», «του νέου σχεδίου δράσης κυκλικής οικονομίας», «της νέας βιομηχανικής στρατηγικής για την Ευρώπη» και «της στρατηγικής βιώσιμης και έξυπνης κινητικότητας». Ειδικότερα, το άρθρο 85 του Κανονισμού ορίζει ότι οι αναθέτουσες αρχές που υπόκεινται στο πεδίο εφαρμογής του Κανονισμού όταν προμηθεύονται μπαταρίες ή προϊόντα που περιέχουν μπαταρίες, πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις των μπαταριών κατά τη διάρκεια του κύκλου ζωής τους, προκειμένου να διασφαλίσουν ότι οι επιπτώσεις των μπαταριών που θα προμηθεύονται περιορίζονται στο ελάχιστο. Η ενσωμάτωση των όρων αυτών σε διαγωνισμό προμήθειας πρέπει να γίνει βάσει τόσο των τεχνικών προδιαγραφών όσο και των κριτηρίων ανάθεσης των άρθρων 7 έως 10 και 89 του Κανονισμού. Σημειώνεται ότι τα πρότυπα αυτών των άρθρων για το «αποτύπωμα άνθρακα», το «ανακυκλωμένο περιεχόμενο» και την «απόδοση και ανθεκτικότητα» πρέπει να διαμορφωθούν και να εξειδικευτούν από την Επιτροπή μέσω κατ’ εξουσιοδότηση πράξεων. Ο Κανονισμός κινείται σε δύο άξονες. Αφενός στον άξονα της μέγιστης εναρμόνισης (maximum harmonisation), π.χ. για τα ανώτατα όρια του αποτυπώματος του άνθρακα του κύκλου ζωής των μπαταριών (άρθρο 7), και αφετέρου στον άξονα της ελάχιστης

εναρμόνισης, π.χ. ελάχιστα μερίδια επαναχρησιμοποιούμενου κοβαλτίου, μολύβδου, λιθίου ή νικελίου (άρθρο 8) ή ελάχιστες τιμές απόδοσης και επαναχρησιμοποίησης (άρθρο 10).

στ. Πρόταση Κανονισμού για συσκευασίες και απορρίμματα συσκευασιών: Το κεφάλαιο IX (άρθρο 57) της Πρότασης Κανονισμού αφορά στις οικολογικές δημόσιες συμβάσεις και ειδικότερα στη δυνατότητα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής να εκδίδει κατ’ εξουσιοδότηση πράξεις για τη θέσπιση απαιτήσεων που θα ισχύουν για τις δημόσιες συμβάσεις (π.χ. τεχνικές προδιαγραφές, κριτήρια επιλογής, κριτήρια ανάθεσης κ.λπ.), με βάση τις απαιτήσεις βιωσιμότητας που καθορίζονται στον υπό πρόταση Κανονισμό. Ειδικότερα, σύμφωνα με το άρθρο 57, κατά την ανάθεση οποιωνδήποτε δημόσιων συμβάσεων για συσκευασίες ή συσκευασμένα προϊόντα ή για υπηρεσίες στο πλαίσιο των οποίων χρησιμοποιούνται συσκευασίες ή συσκευασμένα προϊόντα, εφαρμόζονται τα κριτήρια οικολογικών δημόσιων συμβάσεων που θα αναπτυχθούν σε κατ’ εξουσιοδότηση πράξεις.

Συνολικά είναι εμφανές από τα ανωτέρω ότι οι μεταρρυθμίσεις και προτάσεις που περιγράφονται άνωθι κινούνται - ορθώς - προς την κατεύθυνση της νομικής υποχρεωτικότητας των πράσινων κριτηρίων σε ορισμένους τομείς. Αναμφίβολα, η μεταστροφή προς την υποχρεωτική φύση των κριτηρίων αποτελεί αναγκαία συνθήκη ώστε να αξιοποιηθεί η δυναμική των ΠΔΣ ως ένα ακόμα εργαλείο για την επίτευξη της πράσινης μετάβασης και αντικατοπτρίζει τη βούληση του ενωσιακού νομοθέτη να κινηθεί προς την κατεύθυνση αυτή.

III. Γιατί οι ΠΔΣ είναι η επιλογή του παρόντος για το μέλλον;

Η μετάβαση από τη δυνητική σφαίρα στην υποχρεωτικότητα των ΠΔΣ αντανακλά τη δέσμευση των δημόσιων αρχών να διαδραματίσουν κεντρικό ρόλο στην προώθηση της βιωσιμότητας και στην προστασία του περιβάλλοντος. Η σταδιακή έμφαση που δίδεται στην ευρεία αξιοποίηση των ΠΔΣ οφείλεται σε πλείονες λόγους που συνοψίζονται κάτωθι:

Επιτάχυνση της Πράσινης Μετάβασης και ενίσχυση μακροπρόθεσμης ανθεκτικότητας: Η κλιματική αλλαγή και οι περιβαλλοντικές κρίσεις απαιτούν γρήγορη και αποτελεσματική δράση. Οι εθελοντικές προσεγγίσεις συχνά δεν ήταν αρκετά γρήγορες ή εκτεταμένες για να επιφέρουν τις αναγκαίες αλλαγές. Η υποχρεωτικότητα διασφαλίζει ότι όλες οι δημόσιες αρχές θα υιοθετήσουν πράσινες πρακτικές, επιταχύνοντας τη μετάβαση προς μια βιώσιμη οικονομία. Ταυτόχρονα, η ενσωμάτωση περιβαλλοντικών κριτηρίων στις δημόσιες συμβάσεις ενισχύει την ανθεκτικότητα των υποδομών και των υπηρεσιών απέναντι στις περιβαλλοντικές και κλιματικές προκλήσεις.

Μείωση Κόστους και Πόρων: Οι ΠΔΣ μπορούν να οδηγήσουν σε μακροπρόθεσμες οικονομίες κλίμακας μέσω της χρήσης ενεργειακά αποδοτικών και βιώσιμων προϊόντων και υπηρεσιών.

Δημιουργία Σταθερής Ζήτησης για Πράσινα Προϊόντα και Υπηρεσίες: Η υποχρεωτικότητα δημιουργεί μια σταθερή και προβλέψιμη ζήτηση για πράσινα προϊόντα και υπηρεσίες. Αυτό ενθαρρύνει τις επιχειρήσεις να επενδύσουν στην ανάπτυξη και παραγωγή βιώσιμων προϊόντων, γνωρίζοντας ότι υπάρχει εξασφαλισμένη αγορά. Η αύξηση της ζήτησης μπορεί να οδηγήσει σε οικονομίες κλίμακας, με αποτέλεσμα τη μείωση του κόστους των πράσινων προϊόντων και τη διευκόλυνση της ευρύτερης διάδοσής τους.

Ενίσχυση της Περιβαλλοντικής Υπευθυνότητας: Η υποχρεωτικότητα ενισχύει την περιβαλλοντική υπευθυνότητα των δημόσιων αρχών, καθιστώντας σαφές ότι

η προστασία του περιβάλλοντος αποτελεί προτεραιότητα. Οι δημόσιες αρχές καλούνται να δώσουν το παράδειγμα και να ηγηθούν στις προσπάθειες για βιώσιμη ανάπτυξη, θέτοντας υψηλά πρότυπα για τις ιδιωτικές επιχειρήσεις και την κοινωνία.

Ευθυγράμμιση με Ευρωπαϊκές και Διεθνείς Δεσμεύσεις: Η Ευρωπαϊκή Ένωση και άλλοι διεθνείς οργανισμοί έχουν θέσει φιλόδοξους στόχους για τη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου και την προώθηση της βιώσιμης ανάπτυξης. Η υποχρεωτική υιοθέτηση των ΠΔΣ βοηθά τα κράτη μέλη να ευθυγραμμιστούν με αυτές τις δεσμεύσεις και να συμβάλλουν αποτελεσματικά στην επίτευξη των στόχων. Η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία και η δέσμη μέτρων «Fit for 55» είναι χαρακτηριστικά παραδείγματα των προσπαθειών αυτών.

Αντιμετώπιση των Περιβαλλοντικών Κινδύνων: Οι περιβαλλοντικοί κίνδυνοι, όπως η ρύπανση, η απώλεια βιοποικιλότητας και η εξάντληση των φυσικών πόρων, αποτελούν απειλές για την ανθρώπινη υγεία και ευημερία. Η υποχρεωτική εφαρμογή των ΠΔΣ συμβάλλει στην αντιμετώπιση αυτών των κινδύνων, προωθώντας την αειφόρο χρήση των πόρων και μειώνοντας τις αρνητικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις.

Προώθηση της Καινοτομίας: Η υποχρεωτικότητα των ΠΔΣ μπορεί να αποτελέσει κινητήριο μοχλό για την καινοτομία, καθώς οι επιχειρήσεις αναγκάζονται να αναπτύξουν νέες, βιώσιμες λύσεις για να ανταποκριθούν στα κριτήρια των ΠΔΣ. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε τεχνολογικές καινοτομίες, βελτιώσεις στη διαδικασία παραγωγής και νέες επιχειρηματικές ευκαιρίες.

Παρά τα εμπόδια που ακόμα υφίστανται και θέτουν προσκόμματα στην αξιοποίηση των ΠΔΣ σε ευρεία κλίμακα και τα οποία θα συζητηθούν στο κεφάλαιο Ε, προκύπτει αβίαστα από τα διαληφθέντα η σπουδαιότητα των ΠΔΣ και συνεπώς η σημασία εξέτασης του πλαισίου που τις διέπει καθώς και της εφαρμογής των ειδικότερων πράσινων κριτηρίων στην πράξη. Στην κατεύθυνση αυτή, σκοπός του παρόντος συγγράμματος είναι να παρέχει μια ολοκληρωμένη κατανόηση των ΠΔΣ, να αναδείξει τη σημασία τους για την περιβαλλοντική και οικονομική βιωσιμότητα και να προσφέρει πρακτικές οδηγίες για την εφαρμογή τους. Με την κατάλληλη γνώση και εργαλεία, οι δημόσιες αναθέτουσες αρχές μπορούν να διαδραματίσουν πρωταγωνιστικό ρόλο στην προώθηση της βιώσιμης ανάπτυξης και στην προστασία του περιβάλλοντος.

IV. Δομή και περιεχόμενο

Το παρόν σύγγραμμα δομείται σε έξι κεφάλαια. Ειδικότερα:

Στο πρώτο μέρος του συγγράμματος, θα εξετάσουμε τους βασικούς ορισμούς και τις θεμελιώδεις έννοιες που διέπουν τις ΠΔΣ. Θα αναλύσουμε τις συμβά-

σεις στρατηγικής σημασίας, ενώ θα εξετάσουμε την αναγκαιότητα, τα οφέλη και την προστιθέμενη αξία των ΠΔΣ. Η ενσωμάτωση περιβαλλοντικών κριτηρίων στις δημόσιες συμβάσεις έργων, υπηρεσιών και προμηθειών συμβάλλει στη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, στην εξοικονόμηση πόρων και στην προώθηση της καινοτομίας.

Στη συνέχεια, θα στραφούμε στην ευρωπαϊκή πολιτική για τις ΠΔΣ. Ειδικής μνείας σε αυτό το σημείο χρήζει η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία και η δέσμη μέτρων «Fit for 55» τα οποία καθορίζουν το πλαίσιο για τη μετάβαση προς μια κλιματικά ουδέτερη οικονομία έως το 2050. Ταυτόχρονα, θα αναλύσουμε τα Εθνικά Σχέδια Δράσης που έχουν υιοθετήσει τα κράτη μέλη της ΕΕ για την ενίσχυση των ΠΔΣ.

Το τρίτο μέρος του συγγράμματος επικεντρώνεται στην εθνική πολιτική για τις ΠΔΣ. Θα εξετάσουμε τις ευρύτερες εθνικές στρατηγικές που συνδέονται με τις ΠΔΣ και θα παρουσιάσουμε το Εθνικό Σχέδιο Δράσης για τις ΠΔΣ. Η εναρμόνιση των εθνικών πολιτικών με τις ευρωπαϊκές οδηγίες είναι κρίσιμη για την επίτευξη των περιβαλλοντικών στόχων.

Στο τέταρτο μέρος, θα αναλύσουμε την εξέλιξη του θεσμικού πλαισίου για τις ΠΔΣ από τη σφαίρα της δυνητικής εφαρμογής πράσινων κριτηρίων στις δημόσιες συμβάσεις προς την υποχρεωτικότητα εφαρμογής αυτών εξετάζοντας το νομικό πλαίσιο το οποίο επιτάσσει την υιοθέτηση πράσινων πρακτικών στις δημόσιες συμβάσεις, με έμφαση στις δημόσιες συμβάσεις προμηθειών.

Το πέμπτο μέρος του συγγράμματος θα εξετάσει τα εμπόδια και τις προκλήσεις που πρέπει να επιλυθούν ώστε να ανοίξει ο δρόμος προς μια πλήρη και αποτελεσματική αξιοποίηση των ΠΔΣ.

Το έκτο μέρος θα επικεντρωθεί στα εργαλεία που δύνανται να χρησιμοποιηθούν ώστε μια δημόσια σύμβαση να καταστεί πράσινη. Συναφώς, θα αναλύσουμε πράσινα κριτήρια, οικολογικά σήματα και πρότυπα περιβαλλοντικής διαχείρισης, ενώ ιδιαίτερη έμφαση θα δοθεί στην κοστολόγηση του κύκλου ζωής μιας δημόσιας σύμβασης. Τα εργαλεία αυτά είναι απαραίτητα για την αξιολόγηση και επιλογή των πλέον βιώσιμων προϊόντων και υπηρεσιών.

Τέλος, στο έβδομο μέρος του συγγράμματος, θα παρουσιαστούν ειδικότερα ζητήματα εφαρμογής των πράσινων κριτηρίων καθώς και καλές πρακτικές σχετικά με την εφαρμογή αυτών μέσα από την ανάλυση case studies σε διάφορους τομείς και προϊόντα. Έμφαση θα δοθεί στις καλές πρακτικές και τα παραδείγματα επιτυχούς εφαρμογής πράσινων κριτηρίων σε δημόσιες συμβάσεις οι οποίες μπορούν να αποτελέσουν πηγή έμπνευσης και καθοδήγησης για την ενίσχυση των πράσινων συμβάσεων στη χώρα μας.

Α. Ορισμοί - Βασικές έννοιες

I. Δημόσιες συμβάσεις στρατηγικού χαρακτήρα

1. Ποιες είναι οι δημόσιες συμβάσεις στρατηγικού χαρακτήρα

Προτού υπεισέλθουμε στην ανάλυση των ΠΔΣ, αρμόζει να εξετάσουμε το ευρύτερο πλαίσιο εντός του οποίου εντάσσονται οι ΠΔΣ, ήτοι αυτό των συμβάσεων στρατηγικής σημασίας. Στην έννοια των δημοσίων συμβάσεων στρατηγικής σημασίας ανήκουν οι ΠΔΣ, οι δημόσιες συμβάσεις κοινωνικής αναφοράς, οι βιώσιμες δημόσιες συμβάσεις, και οι δημόσιες συμβάσεις καινοτομίας.

Οι ΠΔΣ στοχεύουν στη μείωση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων κατά τη διάρκεια του κύκλου ζωής τους και στην ταυτόχρονη προώθηση της καινοτομίας στον τομέα των περιβαλλοντικών τεχνολογιών, προϊόντων και υπηρεσιών. Στις ΠΔΣ ανήκουν και οι Κυκλικές Δημόσιες Συμβάσεις, οι οποίες συμβάλλουν στην ελαχιστοποίηση πόρων, ενέργειας και υλικών εντός των αλυ-

σίδων εφοδιασμού, καθώς και στην αποφυγή δημιουργίας αποβλήτων, κατά τη διάρκεια του κύκλου ζωής μιας δημόσιας σύμβασης. Χαρακτηριστικά παραδείγματα ΠΔΣ αποτελούν (α) η προμήθεια βιολογικών τροφίμων για δημοτικούς παιδικούς σταθμούς, (β) η μίσθωση ιατροτεχνολογικών μηχανημάτων χαμηλής ενεργειακής κατανάλωσης και χαμηλής κατανάλωσης νερού, (γ) η παροχή υπηρεσιών καθαριότητας με προϊόντα καθαριότητας σε ανακυκλώσιμες συσκευασίες μεγάλου όγκου και πιστοποιημένα με οικολογικό σήμα, (δ) ο σχεδιασμός, κατασκευή και συντήρηση κτιρίων γραφείων με σχεδόν μηδενική κατανάλωση ενέργειας.

Αναφορικά με τις δημόσιες συμβάσεις κοινωνικής αναφοράς, αυτές λαμβάνουν υπόψη ένα ή περισσότερα κοινωνικά ζητήματα, όπως ευκαιρίες απασχόλησης, αξιοπρεπή εργασία, συμμόρφωση με τα κοινωνικά και εργασιακά δικαιώματα, κοινωνική ένταξη (συμπεριλαμβανομένων των ατόμων με αναπηρίες), ίσες ευκαιρίες, προσβασιμότητα-σχεδιασμός για όλους, βιωσιμότητα κριτηρίων, και ευρύτερη εθελοντική συμμόρφωση με την εταιρική κοινωνική ευθύνη. Χαρακτηριστικά παραδείγματα συμβάσεων κοινωνικής αναφοράς αποτελούν η (α) προμήθεια βαμβακερών στολών εργασίας από βαμβάκι δίκαιου εμπορίου, (β) παροχή υπηρεσιών τροφοδοσίας αποκλειστικά από κοινωνικές επιχειρήσεις (π.χ. επιχειρήσεις που απασχολούν μακροχρόνια ανέργους, αποφυλακισμένους κλπ), (γ) κατασκευή αθλητικού κέντρου με ειδικές παροχές και προσβασιμότητα για ΑΜΕΑ, (δ) παροχή υπηρεσιών καθαριότητας από επιχειρήσεις που απασχολούν άντρες και γυναίκες στο ίδιο ποσοστό.

Οι βιώσιμες δημόσιες συμβάσεις αποτελούν το μέσον ώστε οι δημόσιες αρχές να προμηθεύονται αγαθά, υπηρεσίες και να κατασκευάζουν έργα με τρόπο που να επιτυγχάνεται μια σχέση «value for money» σε ολόκληρο τον κύκλο ζωής της σύμβασης, από την άποψη της δημιουργίας οφελών όχι μόνο για τη δημόσια αρχή, αλλά και για την κοινωνία και την οικονομία, με ταυτόχρονη σημαντική μείωση των αρνητικών επιπτώσεων στο περιβάλλον. Χαρακτηριστικά παραδείγματα βιώσιμων συμβάσεων αποτελούν (α) η παροχή υπηρεσιών επισκευής και αναπαλαίωσης επίπλων από επιχειρήσεις που απασχολούν σε κάποιο ποσοστό μακροχρόνια ανέργους, (β) η κατασκευή κολυμβητηρίου που θερμαίνεται με καύση βιομάζας, με προσβασιμότητα και ειδικές παροχές για ΑΜΕΑ, (γ) η παροχή υπηρεσιών καθαριότητας από επιχειρήσεις που απασχολούν άντρες και γυναίκες στο ίδιο ποσοστό και χρησιμοποιούν υλικά καθαριότητας πιστοποιημένα με το Ευρωπαϊκό οικολογικό σήμα.

Τέλος, δημόσιες συμβάσεις καινοτομίας είναι εκείνες που εμπερικλείουν μία ή και τις δύο ακόλουθες πτυχές:

(α) την αγορά μιας διαδικασίας καινοτομίας (υπηρεσίας έρευνας και ανάπτυξης). Στην περίπτωση αυτή η αναθέτουσα αρχή περιγράφει την ανάγκη της, δίνοντας το έναυσμα στις επιχειρήσεις και στους ερευνητές να αναπτύξουν προϊόντα, υπηρεσίες ή διαδικασίες καινοτομίας για την κάλυψη αυτής της ανάγκης, οι οποίες δεν υφίστανται ακόμη στην αγορά.

(β) την αγορά των αποτελεσμάτων της καινοτομίας. Στη δεύτερη αυτή περίπτωση, ο δημόσιος φορέας ως αγοραστής ενεργεί ως «πρώιμος χρήστης» και αγοράζει ένα προϊόν, μια υπηρεσία ή μια διαδικασία που είναι νέα στην αγορά και περιλαμβάνει ουσιωδώς νέα χαρακτηριστικά. Ορισμένα παραδείγματα καινοτόμων δημοσίων συμβάσεων αποτελούν (i) η αξιοποίηση των προηγμένων χαρακτηριστικών των σημάτων του EGNOS και του Galileo σε εφαρμογές στον τομέα της δημόσιας ασφάλειας και της πολιτικής προστασίας σε περίπτωση καταστροφών, (ii) η απολύμανση νοσοκομειακών κλινών με ρομποτική τεχνολογία, (iii) η διαφύλαξη της πολιτιστικής κληρονομιάς σε καινοτόμα ψηφιακά

αρχεία ανοικτού κώδικα μεγάλης ακρίβειας και βελτιωμένης ποιότητας ψηφιοποίησης.

2. Στόχος δημοσίων συμβάσεως στρατηγικού χαρακτήρα

Οι στρατηγικές δημόσιες συμβάσεις, σε αντιδιαστολή με τις μη στρατηγικές, είναι εκείνες τις οποίες οι αναθέτουσες αρχές σχεδιάζουν ώστε να διασφαλιστεί ότι τα έργα, αγαθά και υπηρεσίες αποκτώνται, ανάλογα με τις ανάγκες και τον προϋπολογισμό, με τον βέλτιστο τρόπο, λαμβάνοντας υπόψη την επιλογή προμηθευτή/αναδόχου, τους όρους πληρωμής, το περιβαλλοντικό αντίκτυπο, την ελαχιστοποίηση των κινδύνων εφοδιασμού κλπ.

Οι στρατηγικές συμβάσεις επιδιώκουν μια καλύτερη συνολική αξία και απόδοση για το έργο, αγαθό ή υπηρεσία στα οποία στοχεύουν, επιδιώκοντας την ελαχιστοποίηση δαπανών, την προμήθεια αγαθών ή υπηρεσιών ή κατασκευή έργων υψηλότερης ποιότητας, καθώς και την ενίσχυση της έρευνας και ανάπτυξης, ώστε οι δημόσιες συμβάσεις να μετουσιώνονται σε οικονομική ανάπτυξη, ανταγωνιστικότητα, και βιωσιμότητα.

Οι στρατηγικές δημόσιες συμβάσεις αποτελούν προτεραιότητα για την ΕΕ η οποία επιδιώκει να διαμορφώσει τις κατάλληλες συνθήκες ώστε οι δημόσιες αρχές των κρατών μελών να μπορούν να τις χρησιμοποιήσουν ως παράγοντα μόχλευσης με στρατηγικό τρόπο «προκειμένου να εξασφαλίσουν τη βέλτιστη οικονομική απόδοση για κάθε ευρώ δημόσιου χρήματος που δαπανάται και να συμβάλουν σε μια περισσότερο καινοτόμα, βιώσιμη και ανταγωνιστική οικονομία χωρίς αποκλεισμούς». Ο στρατηγικός σχεδιασμός δημοσίων συμβάσεων μπορεί να στηρίξει τη μετάβαση σε μια κυκλική οικονομία με αποδοτική

χρήση των πόρων και ενεργειακή απόδοση, και να ενισχύσει τη βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη. Ο στόχος μιας κυκλικής οικονομίας είναι να διατηρήσει την αξία των προϊόντων, των υλικών και των πόρων στην οικονομία όσο το δυνατόν περισσότερο και ελαχιστοποιώντας τη δημιουργία αποβλήτων.

Η Επιτροπή έχει τονίσει σε Ανακοίνωσή της το 2017 ότι οι δυνατότητες σύναψης στρατηγικών συμβάσεων δεν αξιοποιούνται επαρκώς σε επίπεδο ΕΕ. Στο 55% των διαδικασιών δημόσιων προμηθειών χρησιμοποιείται ακόμη ως μοναδικό κριτήριο ανάθεσης η χαμηλότερη τιμή, ενώ το κριτήριο βέλτιστης σχέσης ποιότητας-τιμής δεν χρησιμοποιείται ακόμα επαρκώς από τις αναθέτουσες αρχές των κρατών μελών. Το κριτήριο βέλτιστης σχέσης ποιότητας-τιμής είναι αναγκαία συνθήκη ώστε μια δημόσια σύμβαση να αποκτήσει χαρακτηριστικά στρατηγικής σύμβασης καθώς επιτρέπει στις αναθέτουσες αρχές να περιλαμβάνουν στα έγγραφα του διαγωνισμού κοινωνικά, περιβαλλοντικά, καινοτόμα κριτήρια, κριτήρια προσβασιμότητας ή άλλα ποιοτικά κριτήρια.

Στην ίδια Ανακοίνωση του 2017, η Επιτροπή σημείωσε την ανάγκη για ενσωμάτωση στις δημόσιες συμβάσεις καινοτόμων, οικολογικών και κοινωνικών κριτηρίων, καθώς και για εκτεταμένη χρήση του μέτρου της διαβούλευσης, καθώς η διαδικασία θέσπισης κριτηρίων πρέπει να είναι διαφανής και ανοικτή στο κοινό ώστε να διασφαλιστεί η αποτελεσματικότητα και αποδοχή τους. Η συστηματική εφαρμογή στρατηγικών κριτηρίων μπορεί να επιτευχθεί μέσω κατάρτισης προτύπων, μεθοδολογιών, τακτικών επικαιροποιήσεων σημάτων και κριτηρίων αξιολόγησης, καθώς και δημιουργίας αποθετηρίου ορθών πρακτικών.

Παρότι η ευρύτερη εφαρμογή των στρατηγικών δημοσίων συμβάσεων αποτελεί προτεραιότητα, η Επιτροπή αναγνωρίζει ότι σε πολλά κράτη μέλη δεν έχουν εφαρμοστεί πλήρως ακόμη οι βασικές πτυχές ενός λειτουργικού συστήματος δημόσιων συμβάσεων, γεγονός το οποίο θέτει προσκόμματα στην αξιοποίηση στρατηγικών δημοσίων συμβάσεων.

Στόχος της εφαρμογής στρατηγικών κριτηρίων στις δημόσιες συμβάσεις είναι να καταστούν αυτές αποτελεσματικότερες τόσο για τις ίδιες τις αναθέτουσες αρχές όσο και για τις επιχειρήσεις και την ιδιωτική αγορά ευρύτερα.

Σημειώνεται ότι πέραν της μέριμνας για τη χρήση στρατηγικών δημοσίων συμβάσεων (σχέση ποιότητας - κόστους, περιβαλλοντικά και κοινωνικά κριτήρια, καινοτόμες λύσεις, προκαταρκτικές διαβουλεύσεις με την αγορά), οι δημόσιες συμβάσεις μπορούν να καταστούν αποτελεσματικότερες με την υιοθέτηση μιας σειράς μέτρων τα οποία περιλαμβάνουν την ενίσχυση του επαγγελματικού χαρακτήρα των αγοραστών του δημοσίου τομέα, τη βελτίωση της πρόσβασης εταιρειών (συμπεριλαμβανομένων των ΜμΕ) στις αγορές δημοσίων συμβάσεων και διασυνοριακά, την αυξανομένη διαφάνεια, ακεραιότητα, την πρόσβαση σε καλυτέρα δεδομένα, την προώθηση της ψηφιοποίησης των δημοσίων συμβάσεων, και τη συνεργασία με στόχο την από κοινού σύναψη δημοσίων συμβάσεων.

3. Θεσμικό Πλαίσιο δημοσίων συμβάσεων στρατηγικού χαρακτήρα

Το θεσμικό πλαίσιο που διέπει τις στρατηγικές δημόσιες συμβάσεις ταυτίζεται με αυτό που διέπει όλες τις δημόσιες συμβάσεις. Ειδικότερα, το πλέγμα των διατάξεων που βρίσκουν εφαρμογή συντίθεται από τη Συνθήκη για τη Λειτουργία της ΕΕ (ΣΛΕΕ), τις Οδηγίες της ΕΕ για τις δημόσιες συμβάσεις, ήτοι την 2014/23/ΕΕ (ανάθεση συμβάσεων παραχώρησης έργων και υπηρεσιών - N 4413/2016), 2014/24/ΕΕ (κλασσικός τομέας - N 4412/2016) και 2014/25/ΕΕ (εξαιρούμενοι τομείς - Ν 4412/2016), οι Οδηγίες 89/665/ΕΟΚ και 92/13/ΕΟΚ για τα ένδικα μέσα της ΕΕ όπως τροποποιήθηκαν από τις 2007/66/ΕΚ και 2014/23/ΕΕ, η εθνική νομοθεσία εφαρμογής (N 4412/2016 και N 4799/2021), τομεακή νομοθεσία της ΕΕ π.χ. Οδηγία για την ενεργειακή απόδοση, η νομολογία του Δικαστηρίου της ΕΕ καθώς και αυτή των εθνικών δικαστηρίων, όπως επίσης και η Συμφωνία ΠΟΕ για τις κρατικές προμήθειες.