ΣΥΝΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΚΑΙ ΒΕΛΤΙΣΤΟ ΣΥΜΦΕΡΟΝ ΤΟΥ ΤΕΚΝΟΥ
- Εκδοση: 2η 2024
- Σχήμα: 17x24
- Βιβλιοδεσία: Εύκαμπτη
- Σελίδες: 360
- ISBN: 978-618-08-0439-3
Η δεύτερη έκδοση της μονογραφίας «Συνεπιμέλεια και βέλτιστο συμφέρον του τέκνου» καλύπτει, με πλήρη θεωρητική και νομολογιακή τεκμηρίωση, τις σημαντικές αλλαγές στην ανατροφή και φροντίδα των ανήλικων τέκνων που επέφερε η ψήφιση του Ν 4800/2021. Εμπλουτίστηκε με την πλούσια νεότερη βιβλιογραφία/αρθρογραφία καθώς και την πλέον πρόσφατη νομολογία δικαστηρίων όλων των βαθμίδων προς τον σκοπό ανάδειξης και επίλυσης σημαντικών πρακτικών και θεωρητικών ζητημάτων. Γίνεται επιπλέον αναφορά σε πορίσματα ειδικών ψυχικής υγείας, λαμβάνοντας υπόψη τη σημασία της διεπιστημονικής προσέγγισης στο οικογενειακό δίκαιο. Επίσης παρουσιάζονται οι καλές πρακτικές μέσα από νομολογιακά παραδείγματα σε αλλοδαπές χώρες που εφαρμόζουν το νομικό καθεστώς της από κοινού άσκησης της γονικής μέριμνας. Σκοπός της μονογραφίας είναι η παρουσίαση και ανάλυση των διατάξεων του οικογενειακού δικαίου που θεσπίστηκαν με τον νόμο για τη συνεπιμέλεια, ώστε να συνδράμει στην ορθή δικαστηριακή τους εφαρμογή, με γνώμονα το βέλτιστο συμφέρον του τέκνου.
Στο έργο αναπτύσσονται, μεταξύ άλλων, οι θεματικές:
• Κοινή ανατροφή τέκνων
• Εναλλασσόμενη κατοικία
• Γονική αποξένωση
• Επικοινωνία τέκνων
• Διασυνοριακές διαφορές
• Φιλική προς το παιδί δικαιοσύνη
Το βιβλίο απευθύνεται ιδίως σε δικηγόρους και δικαστές, φοιτητές νομικών σχολών, αλλά και σε οποιονδήποτε άλλο (ειδικούς ψυχικής υγείας, εκπαιδευτικούς, διαμεσολαβητές) επιθυμεί να ενημερωθεί για τις νέες διατάξεις του οικογενειακού δικαίου που αφορούν τις σχέσεις γονέων και τέκνων.
Πρόλογος 2ης έκδοσης
Πρόλογος 1ης έκδοσης
KΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ
Τα τρία οικογενειακά συστήµατα
Α. Η πατρική εξουσία 1
Β. Ο Ν 1329/1983 4
Γ. Η επικράτηση της αποκλειστικής επιµέλειας 6
Δ. Η πορεία προς το Ν 4800/2021 9
KΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ
Ο Ν 4800/2021
A. Σκοπός του Ν 4800/2021 13
Β. Αντικείµενο του Ν 4800/2021 17
Γ. Μεταβατικές διατάξεις 21
KΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ
Γονική µέριµνα
Α. Η νοµική φύση και το περιεχόµενο της γονικής µέριµνας 27
Β. Κριτήρια για την ανάθεση της γονικής µέριµνας 33
Γ. Καλλιέργεια κλίµατος συνεργασίας 43
Δ. Η από κοινού και εξίσου άσκηση της γονικής µέριµνας 47
Ε. Παρέκκλιση από την από κοινού άσκηση της γονικής µέριµνας 54
ΣΤ. Τέκνα χωρίς γάµο των γονέων τους 67
Ζ. Συνέπειες κακής άσκησης της γονικής µέριµνας 71
KΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ
Επιµέλεια 87
KΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ
Συναπόφαση των γονέων 99
KΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ
Διαµονή του τέκνου
Α. Κατοικία ανηλίκου 109
Β. Μεταβολή του τόπου διαµονής 110
KΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ
Επικοινωνία
Α. Φύση δικαιώματος επικοινωνίας 121
Β. Το τεκμήριο 1/3 124
Γ. Διεύρυνση φορέων επικοινωνίας 131
Δ. Ρύθμιση δικαιώματος επικοινωνίας 134
Ε. Αποκλεισμός - περιορισμός 138
Στ. Δικονομικά ζητήματα 141
KΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ
Εναλλασσόµενη κατοικία
Α. Προϋποθέσεις και μοντέλα χρονικής κατανομής 145
Β. Η συνεργασία των γονέων 148
Γ. Ισόρροπη επαφή και Ν 4800/2021 151
Δ. Διεπιστηµονικές έρευνες 156
KΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ
Γονική αποξένωση
A. Η επιστημονική αναγνώριση του συνδρόμου γονικής αποξένωσης 161
B. Οι αποξενωτικές συμπεριφορές 165
Γ. Νομολογιακή αντιμετώπιση της γονικής αποξένωσης 169
Δ. Οικονομικές και στερητικές της ελευθερίας κυρώσεις 174
KΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ
Ενδοοικογενειακή βία
Α. Ενδοοικογενειακή βία µε θύµα τον έτερο σύζυγο 179
Β. Ενδοοικογενειακή βία µε θύµα το τέκνο 186
KΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΔΕΚΑΤΟ
Προσωρινή ρύθµιση οικογενειακών σχέσεων
Α. Εισαγωγικές παρατηρήσεις 191
Β. Παραχώρηση της χρήσης οικογενειακής στέγης 193
Γ. Μετοίκηση 200
Δ. Κατανοµή των κινητών 202
KΕΦΑΛΑΙΟ ΔΩΔΕΚΑΤΟ
Ειδικά δικονοµικά ζητήµατα
Α. Σώρευση αγωγών 207
B. Συµβιβαστική επίλυση της διαφοράς 209
Γ. Διαµεσολάβηση 212
Δ. Γνώµη τέκνου 219
Ε. Αποδεικτικές αποκλίσεις 224
ΣΤ. Η αξιοποίηση των νέων αποδεικτικών µορφωµάτων 229
Ζ. Απόδοση ή παράδοση τέκνου 234
KΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΤΡΙΤΟ
Ρύθµιση της γονικής µέριµνας σε διασυνοριακές διαφορές
Α. Εφαρµοστέο δίκαιο 239
Β. Κανονισµός 2201/2003 242
Γ. Κανονισµός 2019/1111 250
Δ. Η ελληνική ιθαγένεια ως βάση διεθνούς δικαιοδοσίας 256
Ε. Η διεθνής απαγωγή του παιδιού 257
KΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ
Συγκριτικό δίκαιο
Α. Ιταλία 265
Β. Ισπανία 268
Γ. Γαλλία 271
Δ. Βέλγιο 273
Ε. Σουηδία 275
ΣΤ. Ηνωµένο Βασίλειο 276
Ζ. Λοιπές χώρες 278
Η. Καταληκτικές παρατηρήσεις 280
KΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΠΕΜΠΤΟ
Διεθνείς συνθήκες
Α. Διεθνής Σύµβαση για τα Δικαιώµατα του Παιδιού 283
Β. Σύµβαση της Κωνσταντινούπολης 290
Γ. Συµφέρον του τέκνου και ΕΣΔΑ 295
Δ. Συµφέρον του τέκνου και δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης 300
KΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΕΚΤΟ
Φιλική προς το παιδί αστική δικαιοσύνη
Α. Ίδρυση οικογενειακού δικαστηρίου 303
Β. Αποτελεσματική προστασία του ανηλίκου στην πολιτική δίκη 306
Γ. Φιλική προς τα παιδιά αστική διαδικασία 308
Δ. Επιμόρφωση των δικαστών και δικηγόρων 312
Ε. Προσφυγή ενώπιον της Επιτροπής για τα Δικαιώματα του Παιδιού 313
Επίµετρο 317
Βιβλιογραφία 321
Αλφαβητικό Ευρετήριο 341
Σελ. 1
KΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ
Τα τρία οικογενειακά συστήµατα
Α. Η πατρική εξουσία
Στην ελληνική έννοµη τάξη διακρίνονται τρία αλληλοδιάδοχα οικογενειακά συστήµατα: Πρώτον, το Παραδοσιακό σύστηµα, που ίσχυε στη χώρα µας µέχρι την εισαγωγή του Ν 1329/1983, δεύτερον, το Φιλελεύθερο σύστηµα, που επιβλήθηκε στην πράξη µετά την ισχύ του Ν 1329/1983 και τρίτον, ένα σύγχρονο, που κατέστη αναγκαίο από τις διεθνείς συνθήκες και την ΕΣΔΑ και αναδύεται µε το Ν 4800/2021, το οποίο διέπεται από το νόµιµο σύστηµα της από κοινού άσκησης της γονικής µέριµνας, την αρχή της ισότητας των γονέων στις ευθύνες και τα δικαιώµατα έναντι του τέκνου, την υποχρέωση του γονέα που διαµένει µε το τέκνο να ενισχύσει τη σχέση του µε τον άλλο γονέα και τους συγγενείς του, την αυτονοµία της ιδιωτικής βούλησης, την προαγωγή της διαµεσολάβησης και τον επικουρικό ρόλο του δικαστηρίου.
Το αρχαϊκό ρωµαϊκό δίκαιο θεωρούσε τα παιδιά πράγµατα (res), που ανήκαν, όπως τα ζώα και τα κτήµατα, στον πατέρα, στον οποίο ανήκε η πατρική εξουσία (patria potestas). Δεν τα αντιµετώπιζε ως πρόσωπα, αλλά ως αντικείµενα ιδιοκτησίας. Ο πατέρας είχε απόλυτη και πλήρη εξουσία επί των υπαγοµένων σε αυτόν προσώπων, έχοντας µάλιστα το δικαίωµα ζωής και θανάτου καθώς και πωλήσεως αυτών. Η πατρική εξουσία, συνιστούσε µόνο δικαίωµα, χωρίς µάλιστα η πολιτεία να έχει κάποια εποπτεία.
Στο ελληνικό δίκαιο, οι παλιές διατάξεις που ρύθµιζαν τις σχέσεις γονέων και τέκνων διαπνέονταν από την αρχή της νοµικής υπεροχής του πατέρα και τη δυσπιστία προς τη µητέρα. Η οικογένεια ήταν ένας θεσµός καθαρά πατριαρχικός. Οι ρόλοι των δυο συ-
Σελ. 2
ζύγων ήταν νοµοθετικά προκαθορισµένοι σε άνιση και ανδροκρατική βάση, όπου η γυναίκα ήταν αποκλειστικά αφιερωµένη στην εκτέλεση των οικιακών εργασιών. Χαρακτηριστική ρύθµιση του παλαιού οικογενειακού δικαίου ήταν η διάταξη του άρθρου 1387 ΑΚ, που όριζε ότι ο ανήρ ήταν η κεφαλή της οικογενείας και αποφασίζει περί παντός ό,τι αφορά το συζυγικό βίο και εκείνη του άρθρου 1389 ΑΚ, που ανέθετε την εκτέλεση των οικιακών εργασιών αποκλειστικά στη γυναίκα. Ο άνδρας λοιπόν ήταν η κεφαλή της οικογενείας, η γυναίκα προοριζόταν να διοικεί τα του οίκου.
Χαρακτηριστικά γνωρίσµατα του παραδοσιακού συστήµατος αποτελούσαν η θρησκευτική και συντηρητική ιδεολογικοποίηση του θεσµού του γάµου και της οικογένειας, η διατήρηση του γάµου ανεξάρτητα από την ευτυχία των συζύγων και η προστασία της σχέσης του αναίτιου συζύγου µε το παιδί του. Θρησκευτικά και ηθικά πρότυπα ήθελαν τις οικογενειακές σχέσεις βασισµένες στην εξουσία, την υποταγή και το καθήκον. Την κοινωνική και οικονοµική αυτή ανισότητα εξέφραζε και η υποβολή των τέκνων στην πατρική εξουσία, που σήµαινε την κυριαρχία του πατέρα πάνω στο παιδί, που ασκούνταν προς το συµφέρον του πατέρα και όχι του τέκνου. Ο εγκλωβισµός των γυναικών και των ανδρών σε παραδοσιακούς ρόλους, περιόριζε την προσωπική, εκπαιδευτική και επαγγελµατική τους ανάπτυξη και τις ευκαιρίες που τους παρουσιάζονται στη ζωή.
Πατρική εξουσία αποτελούσε η αναγνωριζόµενη από το νόµο εξουσία του πατέρα που ασκείται στο ανήλικο τέκνο, για λόγους προστασίας του προσώπου και των συµφερόντων του. Σύµφωνα µε το παλαιό άρθρο 1501 ΑΚ η πατρική εξουσία περιλαµβάνει το δικαίωµα και καθήκον του πατέρα: α) να επιµελείται του προσώπου του τέκνου, ήτοι να επιχειρεί κάθε πράξη που αφορά το πρόσωπό του ή την προσωπική του κατάσταση και β) να διοικεί την περιουσία του. Παρεπόµενο δικαίωµα του πατέρα συνιστά η αντιπροσώπευση του τέκνου σε κάθε δικαιοπραξία που αφορά το πρόσωπο του τέκνου, την προσωπική του κατάσταση και τη διοίκηση της περιουσίας του. Επιπλέον η πατρική εξουσία, περιέχει το δικαίωµα επικοινωνίας του τέκνου (παλαιό άρθρο 1504 ΑΚ) καθώς και το δικαίωµα επικαρπίας επί της περιουσίας αυτού (παλαιό άρθρο 1517 ΑΚ).
Σελ. 3
Η πατρική εξουσία ανήκε κατά πρώτον λόγο στον πατέρα, εάν δε αυτός αδυνατούσε να ασκήσει αυτή αναπληρωνόταν από τη µητέρα, η οποία µπορούσε να ζητήσει από το δικαστήριο την παύση της άσκησης της πατρικής εξουσίας (παλαιό άρθρο 1502§2 ΑΚ). Μόνο σε περίπτωση έκπτωσης του πατέρα από την πατρική εξουσία ή θανάτου, διοριζόταν η µητέρα επίτροπος του παιδιού (παλαιό άρθρο 1590 ΑΚ), οπότε ο σύζυγός της µπορούσε να της διορίσει σύµβουλο (παλαιό άρθρο 1591 ΑΚ).
Η επιµέλεια του προσώπου του τέκνου περιελάµβανε ιδίως την ανατροφή, επίβλεψη και εκπαίδευσή του, τον προσδιορισµό της κατοικίας του και τη λήψη των σωφρονιστικών µέτρων (παλαιό άρθρο 1502§1 ΑΚ). Μετά τη λύση της έγγαµης συµβίωσης, το δικαστήριο ανέθετε κατά τις διατάξεις του παλαιού άρθρου 1503 ΑΚ την επιµέλεια των παιδιών στον αναίτιο του διαζυγίου σύζυγο. Ο νοµοθέτης θεωρούσε ότι ο υπαίτιος του διαζυγίου ήταν λιγότερο κατάλληλος για να έχει την επιµέλεια των τέκνων, εκφράζοντας την προτίµησή του στον αναίτιο σύζυγο. Επί συνυπαιτιότητας των συζύγων η επιµέλεια των τέκνων κάτω των 10 ετών ανήκε στη µητέρα. Σε περίπτωση τέκνων άνω των 10 ετών γινόταν διαχωρισµός ανάλογα µε το φύλο των παιδιών και ανέθετε την επιµέλεια των αγοριών στον πατέρα και των κοριτσιών στη µητέρα. Η ρύθµιση αυτή δεν ήταν περιοριστική, καθόσον το δικαστήριο είχε τη δυνατότητα να αναθέσει την επιµέλεια και ανατροφή στη µητέρα, ακόµη και αν ήταν υπαίτια του διαζυγίου, λόγω της νηπιακής ηλικίας του. Εάν η µητέρα δεν υπήρξε καλή ως σύζυγος, δεν σηµαίνει κατ’ ανάγκη, ότι και ως µητέρα θα είναι εξίσου κακή και ακατάλληλη προς ανατροφή του τέκνου της, εκτός αν πρόκειται για εντελώς ανήθικη και ψυχικά διεφθαρµένη γυναίκα. Αντίστροφα, µπορούσε να αναθέσει την ανατροφή του παιδιού στον πατέρα, καίτοι υπαίτιο του διαζυγίου, σε περίπτωση ασθενείας της µητέρας. Εναπόκειται λοιπόν στη διακριτική ευχέρεια του δικαστηρίου να ρυθµίσει µε διαφορετικό τρόπο την ανατροφή του τέκνου, εάν αυτό επιβαλλόταν από το συµφέρον του. Κρίσιµα
Σελ. 4
κριτήρια για την εξειδίκευση του συµφέροντος του τέκνου αποτελούσαν η ηλικία, το φύλο και η κατάσταση της υγείας του παιδιού, η ηθική υπόσταση και το περιβάλλον έκαστου γονέα.
Τρία λοιπόν ήταν τα διαδοχικά κριτήρια µε βάση το άρθρο 1503 ΑΚ. Πρώτον, η υπαιτιότητα των συζύγων στο διαζύγιο. Δεύτερον, το φύλο και η ηλικία του τέκνου, σε περιπτώσεις κοινής υπαιτιότητας για το διαζύγιο. Και τρίτο (ως επικουρικό κριτήριο), το συµφέρον του τέκνου, µε το οποίο ο δικαστής µπορεί να αποκλίνει από τα δυο πρώτα κριτήρια. Με την υιοθέτηση από το νοµοθέτη των ως άνω λεπτοµερών κριτηρίων, υπήρξε µια δέσµευση από πλευράς του δικαστή σε συγκεκριµένες επιλογές.
Β. Ο Ν 1329/1983
Μετά την εισαγωγή του Αστικού Κώδικα που θεσπίστηκε το έτος 1940, το δίκαιο των σχέσεων γονέων και τέκνων µεταρρυθµίστηκε ουσιαστικά µόλις µια φορά. Με το Ν 1329/1983 έγινε τοµή στο οικογενειακό δίκαιο, το οποίο επέφερε πολλές προοδευτικές αλλαγές, σε εναρµόνιση προς τις θεµελιώδεις αρχές της ισότητας των δυο φύλων (4§2 Συντ.) και της προστασίας του συµφέροντος του παιδιού (21§1 Συντ.). Τέθηκαν στο περιθώριο αρκετοί αναχρονιστικοί θεσµοί όπως η διάταξη για το αρχηγικό δικαίωµα του άνδρα, η προίκα, η πατρική εξουσία, ενώ φιλελευθεροποιήθηκε το δίκαιο του διαζυγίου. Βασικό χαρακτηριστικό του ήταν ο φιλελεύθερος και φεµινιστικός του χαρακτήρας. Ο Ν 1329/1983 θεωρήθηκε κατάκτηση του γυναικείου κινήµατος, διότι διαµορφώθηκε µε βάση γυναικεία καταρχήν αιτήµατα. Πρόεδρος της Νοµοπαρασκευαστικής Επιτροπής υπήρξε ο Αρ. Μάνεσης και µέλη της οι διαπρεπείς καθηγητές A. Μαραγκοπούλου, I. Δεληγιάννης, Γ. Κασιµάτης, Γ. Κουµάντος, Γ. Παπαδηµητρίου, N. Παπαντωνίου, M. Σταθόπουλος, ενώ συµµετείχαν και επτά γυναίκες δικηγόροι και εκπρόσωποι των γυναικείων οργανώσεων στη χώρα µας.
Σελ. 5
Με τις µεταρρυθµίσεις που επέφερε ο Ν 1329/1983 καταλύθηκε η παντοδυναµία του συζύγου και πατέρα και χαλάρωσαν οι εξουσιαστικές σχέσεις. Η πατρική εξουσία ως αποκλειστικό και κυριαρχικό δικαίωµα του πατέρα αφέντη αντικαθίσταται από τη γονική µέριµνα, που υποδηλώνει την άσκηση του δικαιώµατος των γονέων προς το συµφέρον των τέκνων τους. Η αντικατάσταση αυτή κρίθηκε αναγκαία και σκόπιµη για να µη δίνεται η εντύπωση ότι ο νοµοθέτης παρέχει στους γονείς κυριαρχική εξουσία λήψης αποφάσεων για τα τέκνα κατά τη δική τους γνώµη.
Το ενδέκατο κεφάλαιο του Ελληνικού Αστικού Κώδικα (παλιά άρθρα 1493 έως 1529) αντικαταστάθηκε από το άρθρο 17 Ν 1329/83, το οποίο περιλαµβάνει τα άρθρα 1505 έως 1541 ΑΚ. Η πατρική εξουσία των παλιών άρθρων 1501 και 1517 ΑΚ που περιλάµβανε την επιµέλεια, την εκπροσώπηση του παιδιού, τη διοίκηση και επικαρπία της περιουσίας του, αντικαταστάθηκε από τα άρθρα 1510 και 1518 ΑΚ περί γονικής µέριµνας και επιµέλειας. Η γονική µέριµνα περιλαµβάνει τη συλλογική εποπτεία του ανηλίκου και από τους δύο γονείς, ενόψει της θεσµοθέτησης της αρχής της ισότητας των δύο φύλων, συνεπώς, και των δύο συζύγων. Συνιστά καθήκον και υποχρέωση των γονέων η οποία ασκείται πλέον και από τους δύο γονείς µε γνώµονα στην προστασία του συµφέροντος των παιδιών.
Το συµφέρον του παιδιού παρέµεινε το µοναδικό βασικό κριτήριο για την ανάθεση της γονικής µέριµνας σε περίπτωση διαζυγίου ή διακοπής της έγγαµης συµβίωσης, καθόσον τα δυο πρώτα κριτήρια του παλαιού άρθρου 1503 ΑΚ (υπαιτιότητα συζύγων για το διαζύγιο, φύλο και ηλικία του τέκνου) καταργήθηκαν. Έτσι η κατανοµή της άσκησης της γονικής µέριµνας εναπόκειται στη διακριτική ευχέρεια του δικαστή, χωρίς καµία καθοδήγηση από το νοµοθέτη. Το φιλελεύθερο οικογενειακό σύστηµα, µε την απερίφραστη διατύπωση στο άρθρο 1513 ΑΚ, που ορίζει ως πρώτη δυνατότητα ότι «η άσκηση της γονικής µέριµνας µπορεί να ανατεθεί στον έναν από τους γονείς», προσανατολίζεται προς το σύστηµα της µονογονεϊκής επιµέλειας. Η εφαρµογή της νοµοθεσίας και των αρχών της µεταφράζεται από τη νοµολογία σε καθαρή προτίµηση της µητέρας στην άσκηση της αποκλειστικής επιµέλειας των τέκνων. Ανακύπτει νέα ανισότητα πλέον σε βάρος των πατέρων, οι οποίοι διατηρούν ελάχιστα δικαιώµατα. Η ανάθεση της γονικής µέριµνας εξαρτάται από µια αόριστη και απροσδιόριστη έννοια όπως αυτή του συµφέροντος του τέκνου, χωρίς να χορηγεί εργαλεία ο νοµοθέτης για την εξειδίκευσή της. Το νοµικό σύστηµα ασκεί ψυχολογική πίεση στους γονείς που χωρίζουν και επηρεάζει τις επιλογές τους µε τη µονογονεϊκή τάση του.
Σελ. 6
Ο Ν 1329/1983, αν και δηµιούργησε ένα προοδευτικό για την εποχή του µοντέλο οικογένειας µακριά από τις πατριαρχικές αντιλήψεις του παρελθόντος, ήταν προφανές ότι δεν µπορούσε να ανταποκριθεί πλέον στις σηµερινές συνθήκες. Αντίθετα στον ευρωπαϊκό χώρο, η νοµοθετική µεταρρύθµιση στις µορφές γονικής ευθύνης είναι συνεχής, µε σκοπό τη βελτίωση και τον εκσυγχρονισµό των υπαρχόντων συστηµάτων.
Γ. Η επικράτηση της αποκλειστικής επιµέλειας
Σύµφωνα, µε το προϊσχύον µε το Ν 1329/1983 νοµικό πλαίσιο, σε περίπτωση διαζυγίου ή ακύρωσης του γάµου ή διακοπής της συµβίωσης, οι επιλογές του δικαστηρίου για την ανάθεση της άσκησης της γονικής µέριµνας (εκπροσώπηση, διοίκηση και επιµέλεια) των τέκνων γεννηµένων σε γάµο είναι οι ακόλουθες τέσσερις: α) να αναθέσει την άσκηση της γονικής µέριµνας σε ένα από τους γονείς, β) να αναθέσει την άσκηση της γονικής µέριµνας και στους δυο γονείς από κοινού, γ) να κατανείµει λειτουργικά ή χρονικά την άσκηση της γονικής µέριµνας µεταξύ των γονέων και δ) να την αναθέσει σε τρίτον (άρθρο 1513§1εδ. 2 και 3 ΑΚ σε συνδυασµό µε το άρθρο 1514 ΑΚ). Αναφορικά µε τα τέκνα που γεννήθηκαν εκτός γάµου, παραµένουν στην αποκλειστική γονική µέριµνα της µητέρας τους, ενώ ο πατέρας σε περίπτωση αναγνώρισης γίνεται και αυτός φορέας της γονικής µέριµνας, την οποία όµως ασκεί υπό προϋποθέσεις, καθόσον αναγνωρίζεται σε αυτόν ένα ρόλος αναπληρωµατικός, εξαρτώµενος ιδίως από τη συναίνεση της µητέρας (1515 ΑΚ).
Στη δικαστηριακή πράξη, ως επί το πλείστον, σε περίπτωση διάστασης ή διαζυγίου, διατηρείται κοινή η γονική µέριµνα, ενώ η επιµέλεια (ανατροφή, µόρφωση, επίβλεψη, εκπαίδευση, επιλογή του τόπου διαµονής), ανατίθεται αποκλειστικά στον ένα από τους δυο γονείς, και κατά κανόνα στη µητέρα. Η κοινή επιµέλεια των τέκνων, που
Σελ. 7
αποτέλεσε καινοτοµία του Ν 1329/1983, ήταν εφικτή µόνο εάν συµφωνηθεί από τους δυο γονείς, οι οποίοι πρέπει να έχουν καθορίσει και τον τόπο διαµονής του παιδιού. Με τη ρύθµιση αυτή αποκλείει ο νοµοθέτης εκ των προτέρων την εφαρμογή της. Στην πράξη, τέτοια συµφωνία δεν υφίσταται, παρά µόνο σε περιπτώσεις συναινετικών διαζυγίων. Συνεπώς, αρκεί να διαφωνήσει ο γονέας που προσδοκά την αποκλειστική ανάθεση της επιµέλειας στον εαυτό του, ώστε να εκλείψει η δυνατότητα αυτή από τις επιλογές του δικαστή. Η συντήρηση της αντιδικίας συνιστά αποτελεσµατική τακτική για τη διάσπαση της κοινής επιµέλειας και τον αποκλεισµό του ενός γονέα από τη φροντίδα του τέκνου. Η ανάθεση της επιµέλειας του παιδιού απονέµεται περίπου ως έπαθλο στον έναν από τους δύο γονείς. Οι δικαστικές αποφάσεις που αναθέτουν το σύνολο της γονικής µέριµνας (συµπεριλαµβανοµένης και της επιµέλειας) και στους δυο γονείς ή που προβαίνουν σε χρονική ή λειτουργική κατανοµή της γονικής µέριµνας µεταξύ των δυο γονέων αποτελούν την εξαίρεση. Η οξεία αντιδικία των γονέων είναι εµφανής ιδίως κατά την εκδίκαση των προσωρινών διαταγών και ασφαλιστικών µέτρων, που η απογοήτευση και οι πικρίες των γονέων είναι νωπές.
Επικράτησε συνεπώς στην ελληνική έννοµη τάξη, το µοντέλο της αποκλειστικής ή µονογονεϊκής επιµέλειας (sole custody). Με το φιλελεύθερο σύστηµα, ο έχων την αποκλειστική επιµέλεια γονέας λαµβάνει όλες τις αποφάσεις για την ανατροφή και εκπαίδευση των ανηλίκων τέκνων, ενώ ο άλλος γονέας διατηρεί το δικαίωµα επικοινωνίας µε τα παιδιά και υποχρεώνεται στην καταβολή διατροφής. Προκύπτει λοιπόν µια ασύµµετρη συµµετοχή των γονέων στην ανατροφή και στην επαφή τους µε το παιδί. Το σύστηµα αυτό, εξασφαλίζει σε έναν από τους γονείς µεγαλύτερα προνόµια στη ζωή του τέκνου, καταλείποντας στον άλλο δευτερεύοντα ρόλο, ο οποίος περιορίζεται συχνά σε τυπική παρουσία, µε αντίστοιχη βλάβη του ανηλίκου. Επισηµαίνεται το φαινόµενο των πανοµοιότυπων φωτογραφικών αποφάσεων – καρµπόν που αφορούν την επιµέλεια και την επικοινωνία. Συµφέρον του τέκνου είναι αυτό µε βάση το οποίο ανατίθεται αποκλειστικά η επιµέλεια στον έναν γονιό, και κατά κανόνα στη µητέρα µε την οποία διαµένει (maternal residence). Ακόµα και οι µπαµπάδες, που αρχικά δείχνουν µεγάλο ενδιαφέρον, σταδιακά περιπίπτουν σε µία κατάσταση αδιαφορίας. Η ρύθµιση της επικοινωνίας του δικαιούχου γονέα µε το τέκνο παγιώνεται σε δυο Σαβ-
Σελ. 8
βατοκύριακα µηνιαίως, λίγες ώρες για µια ή δυο καθηµερινές κάθε εβδοµάδα, επτά ηµέρες κάθε Χριστούγεννα και Πάσχα και δεκαπέντε-είκοσι ηµέρες τα καλοκαίρια.
Η διαδικασία στο δικαστήριο είναι συχνά στερεότυπη και διεκπεραιωτική, ενώ συνιστά πεδίο για την εκδήλωση ανταγωνιστικής και εγωιστικής διάθεσης του ενός γονέα απέναντι στον άλλον. Σε αυτό συµβάλλει η έλλειψη τήρησης της προδικασίας, όπως της υποχρεωτικής κοινωνικής έρευνας και της υποχρεωτικής απόπειρας συµβιβασµού. Καθήκον του δικαστή είναι να εξακριβώσει τον πιο κατάλληλο γονέα, το οποίο συµβάλλει στην όξυνση των οικογενειακών αντιδικιών, µε ελάχιστα περιθώρια για συναινετική επίλυση της διαφοράς. Διεξάγεται έτσι ένας δικαστικός αγώνας που δεν θέτει πρωταρχικό το συµφέρον του τέκνου, αλλά τη συκοφαντία και την εξόντωση του άλλου συζύγου, όπως προκύπτει από τα δικόγραφα των δικηγόρων και τα επικαλούµενα και προσκοµιζόµενα αποδεικτικά στοιχεία. Έκαστος γονέας µετέρχεται κάθε θεµιτό και αθέµιτο µέσο, προκειµένου να αποδείξει την καταλληλότητα του ίδιου και την ακαταλληλότητα του άλλου για την άσκηση της γονικής µέριµνας. Δεν είναι λίγες οι φορές, που πίσω από µια αίτηση ανάθεσης επιµέλειας, υποκρύπτεται (οικονοµική) διαµάχη, για το ύψος του ποσού της διατροφής, την απόσπαση περιουσιακών στοιχείων ή την παραχώρηση της συζυγικής οικίας. Η κατάσταση αυτή οδηγεί στην άµετρη ποινικοποίηση των οικογενειακών υποθέσεων, ενώ δεν λείπουν και οι ψευδείς καταγγελίες για σεξουαλική κακοποίηση των ανηλίκων, που χρησιµοποιούνται ως µέσο εκβίασης κατά του αντιδίκου συζύγου. Συµπερασµατικά, από τη δικαστηριακή πρακτική προκύπτει ότι το προϊσχύον νοµικό πλαίσιο δεν µπορούσε να ανταποκριθεί στην προαγωγή του βέλτιστου συµφέροντος του παιδιού, ασχέτως του
Σελ. 9
αν αυτό οφείλεται τελικά σε νοµοθετική ανεπάρκεια ή δικαστική αβελτηρία ή σε κοινωνικούς παράγοντες.
Ειδικότερα είχε παρατηρηθεί ότι τα δικαιώµατα των τέκνων στην Ελλάδα και στην Ιταλία, προστατεύονταν διαφορετικά από ότι εκείνα των τέκνων άλλων µεσογειακών χωρών, όπως της Γαλλίας και της Ισπανίας, γεγονός που είχε ως συνέπεια σηµαντικές επιπτώσεις και στην κατάσταση της ψυχικής υγείας τους. Σύµφωνα µε στοιχεία του Διεθνούς Συµβουλίου για τη συνεπιµέλεια (International Council on Shared Parenting), ενώ οι Ισπανία και Γαλλία κατατάσσονταν στη δεύτερη κατηγορία όσον αφορά την κοινή ανατροφή, τελευταίες συγκαταλέγονταν οι Ελλάδα, Ιταλία, Πορτογαλία και Τουρκία µε καθηλωµένα ποσοστά κάτω του 2%. Ασκήθηκε κριτική ότι οι τελευταίες τέσσερις χώρες, είτε είχαν υιοθετήσει αναχρονιστικές µορφές γονικής ευθύνης, είτε ήταν απρόθυµες να εφαρµόσουν τη διατήρηση της κοινής γονικής µέριµνας και µετά το διαζύγιο. Παράλληλα οι έννοµες αυτές τάξεις ήταν αντίθετες προς κάθε νοµοθετική µεταβολή και η νοµολογία τηρούσε πιο συντηρητική στάση. Στατιστικά σε αυτές, η πιθανότητα για ένα ανήλικο να χάσει την επαφή µε ένα από τους γονείς µετά το χωρισµό, ξεπερνούσε το 30%.
Δ. Η πορεία προς το Ν 4800/2021
Η καθιέρωση της αποκλειστικής επιµέλειας ως κανόνα προεπιλογής, προσκρούει στις αρχές της ίσης µεταχείρισης των φύλων (4§2 Συντ.) και της προστασίας της παιδικής ηλικίας (21§1 Συντ.), διότι έχει αρνητικές επιπτώσεις στην ανάπτυξη του παιδιού, το οποίο χρειάζεται και τους δυο γονείς. Του στερεί τη δυνατότητα να συνεχίζει να απολαµβάνει τις ψυχολογικές και συναισθηµατικές σταθερές, που βίωνε κατά τη συµβίωση των γονέων του, καταλείποντας το ευάλωτο σε όλες τις αρνητικές συνέπειες που επιφέρει η ανατροπή του οικογενειακού δεσµού. Συνιστά ένα τραυµατικό γεγονός τόσο για το παιδί όσο και για το γονέα που τίθεται στο περιθώριο. Ενθαρρύνει τη λο-
Σελ. 10
γική της ιδιοκτησίας και την εργαλειοποίηση του παιδιού από το γονέα που ασκεί αποκλειστικά την επιµέλεια και ωθεί συχνά σε αυταρχικές συµπεριφορές.
Τη δυσαρµονία αυτή µε την αρχή της ευθύνης και των δυο γονέων για την ανατροφή του παιδιού, που καθιερώνεται από το άρθρο 18§1 της Διεθνούς Σύµβασης για τα Δικαιώµατα του Παιδιού (γνωστή και ως σύµβαση της Νέας Υόρκης), είχε επισηµάνει επανειληµµένως και ο Συνήγορος του Πολίτη, όπως στην από Απριλίου 2012 έκθεσή του προς την Επιτροπή των Δικαιωµάτων του Παιδιού του ΟΗΕ. Αποσκοπώντας στην προαγωγή των δικαιωµάτων του παιδιού, διατυπώνει προτάσεις για νοµοθετικές µεταρρυθµίσεις και ήταν από τους πρώτους που εισηγήθηκαν την καθιέρωση του γενικού κανόνα διατήρησης της άσκησης της γονικής µέριµνας από κοινού και στους δυο γονείς στο σύνολό της (συµπεριλαµβανοµένης και της επιµέλειας) σε περιπτώσεις διαζυγίου, ενώ µόνο κατόπιν δικαστικής απόφασης και εάν το συµφέρον του τέκνου το επιβάλλει, να µπορεί να διασπαστεί κατ’ εξαίρεση η άσκησή της και η επιµέλεια να ανατίθεται σε ένα γονέα.
Σηµαντική επίδραση άσκησε και η ίδρυση των κινηµάτων ιδίως διαζευγµένων µπαµπάδων. Οι οµάδες αυτές επισηµαίνουν ότι το δικαστικό σύστηµα είναι προκατειληµµένο υπέρ των µητέρων κατά τη λήψη των δικαστικών αποφάσεων καθώς και τη ζηµία που υπόκειται το παιδί από την κατάσταση αυτή. Αρκετοί ώριµοι διαζευγµένοι γονείς συνειδητοποιούν ότι, στις σηµερινές συνθήκες, η ισορροπηµένη διαπαιδαγώγηση των παιδιών τους απαιτεί την εξασφάλιση της ενεργούς παρουσίας και της κοινής ανατροφής τους, µακριά από εγωισµούς και αντιδικίες. Για το λόγο αυτό ζητούν ένα πιο δίκαιο και ίσο µερίδιο στη φροντίδα των παιδιών τους µετά το χωρισµό και την υιοθέτηση µέτρων κατά της αποξένωσης. Αιτήµατα τους αποτελούν η καθιέρωση της ισοµερούς κοινής επιµέλειας καθώς και της εναλλασσόµενης κατοικίας ως κανόνα.
Σελ. 11
Βαρύνουσα επιρροή είχε η µετάδοση των παιδαγωγικών, ψυχολογικών και ιατρικών δεδοµένων, σύµφωνα µε τα οποία δεν προκύπτει κανένα αρνητικό αποτέλεσµα από την κοινή ανατροφή, που µοιράζεται ισοµερώς µεταξύ δυο σπιτιών. Τα παιδιά που ζουν εναλλάξ και µε τους δυο γονείς µε ίση κατανοµή του χρόνου, ανέφεραν υψηλότερα επίπεδα ικανοποίησης από τη ζωή τους σε σχέση µε εκείνα που υπάγονται σε άλλη ρύθµιση για χωρισµένες οικογένειες. Επιπλέον κατέδειξαν τις αρνητικές επιπτώσεις που προέρχονται από την αποκλειστική επιµέλεια, στην οποία ο χρόνος συναναστροφής του παιδιού µε το γονέα που δεν συγκατοικεί µε το παιδί είναι κάτω του 33%. Η σύγχρονη έρευνα ανατρέπει τη θεωρία περί βιοκοινωνικής υπεροχής της µητέρας στην ανατροφή των παιδιών, ως κυρίαρχης και µοναδικής και προκρίνει την οµαλοποίηση και εξισορρόπηση των σχέσεων µέσα από σύγχρονες πρακτικές, µε την υποστήριξη της νοµοθεσίας και τη διαµεσολάβηση των ειδικών. Προς το σκοπό αυτό υποστηρίχθηκαν, τόσο η δηµιουργία αποκλειστικού οικογενειακού δικαστηρίου, το οποίο θα λειτουργεί ως πρότυπο κέντρο ενηµέρωσης, µε αλληλοδιάδοχα επίπεδα επεξεργασίας της διαφοράς και η θεσµοθέτηση της υποχρεωτικής απόπειρας επίλυσης της διαφοράς µέσω εξειδικευµένης οικογενειακής διαµεσολάβησης, όσο και ο νέος τρόπος καθορισµού διατροφής, µε την απευθείας ανάθεση των εξόδων και στους δυο γονείς. Με αυτόν τον τρόπο διατηρείται χαµηλό το επίπεδο συγκρούσεως µεταξύ των γονέων, γεγονός που συµβάλλει στη διατήρηση της κοινής επιµέλειας και µετά τη διάσταση ή το διαζύγιο.
Η προσαρµογή προς στις σύγχρονες συνθήκες και αντιλήψεις, επιχειρήθηκε µε τη εκπόνηση διάφορων σχεδίων νοµοπαρασκευαστικών επιτροπών. Η πρώτη από αυτές, µε πρόεδρο την καθηγήτρια Δ. Παπαδοπούλου - Κλαµαρή, µε σκοπό την αναθεώρηση των ρυθµίσεων του Αστικού Κώδικα που αφορούν στην γονική µέριµνα, επιµέλεια (συνεπιµέλεια) τέκνων και γενικότερα στη ρύθµιση των σχέσεων γονέων και τέκνων, εισηγήθηκε το Δεκέµβριο του έτους 2007 τη διατήρηση της κοινής γονικής µέριµνας
Σελ. 12
µετά το διαζύγιο στο ελληνικό δίκαιο. Προέβλεπε ότι στις περιπτώσεις διαζυγίου ή ακύρωσης του γάµου ή διακοπής της συµβίωσης και οι δυο γονείς εξακολουθούν να ασκούν από κοινού τη γονική µέριµνα, οι οποίοι µε συµβολαιογραφική πράξη θα αποφασίζουν τον τόπο κατοικίας του παιδιού και το γονέα µε τον οποίο αυτό θα διαµένει. Σε περίπτωση µονοµερούς µεταβολής του τόπου κατοικίας του παιδιού, αδιαφορίας, καταχρηστικής άσκησης της επιµέλειας εκ µέρους του ενός γονέα, θα επιλαµβάνεται το δικαστήριο, ενώπιον του οποίου κάθε γονέας µπορεί να ζητήσει να του ανατεθεί η γονική µέριµνα για σπουδαίο λόγο. Αν και αναγνωρίζεται ότι το προτεινόµενο σύστηµα ανάθεσης της γονικής µέριµνας προϋποθέτει ώριµους γονείς, εντούτοις επισηµαίνεται η παιδαγωγική λειτουργία του, καθόσον θα συµβάλλει ώστε οι γονείς να αντιλαµβάνονται ότι παρά το χωρισµό τους, είναι και οι δυο υπεύθυνοι για το παιδί. Ακολούθησε η σύσταση άλλων τριών νοµοπαρασκευαστικών επιτροπών µε προέδρους τους Ε. Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη (2009), Δ. Κράνη (2015), Γ. Παπαγεωργίου (2018), τα νοµοσχέδια των οποίων τελικά δεν προωθήθηκαν προς ψήφιση. Αντίθετα καλύτερη τύχη είχε η πέµπτη κατά σειρά νοµοπαρασκευαστική επιτροπή µε πρόεδρο τον Εισαγγελέα του Αρείου Πάγου ε.τ. Ι. Τέντε, καθόσον αρκετές διατάξεις του Ν 4800/2021 υπήρξαν προϊόν της τελευταίας. Οι προσπάθειες για νοµοθετική επίλυση του καθεστώτος των ανήλικων παιδιών σε περίπτωση διαζυγίου είναι ενδεικτικές για την πίεση της κοινωνικής πραγµατικότητας προς την κατεύθυνση νέων επιτυχών λύσεων.
Σελ. 13
KΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ
Ο Ν 4800/2021
A. Σκοπός του Ν 4800/2021
Με το Ν 4800/2021 (ΦΕΚ 81/Α/21-5-2021) υιοθετήθηκε η πολυαναµενόµενη νοµοθετική πρωτοβουλία του Υπουργείου Δικαιοσύνης, υπό τον τίτλο: «Μεταρρυθµίσεις αναφορικά µε τις σχέσεις γονέων και τέκνων, άλλα ζητήµατα οικογενειακού δικαίου και λοιπές επείγουσες διατάξεις». Η συζήτηση γύρω από την από κοινού και εξίσου άσκηση της γονικής µέριµνας µετά το χωρισµό ήταν αρκετά έντονη και η σύγκρουση των φύλων µεταφέρθηκε στις αντικρουόµενες απόψεις που υποστηρίχθηκαν. Οι θιασώτες της συνεπιµέλειας τονίζουν τη σηµασία και τα οφέλη του παιδιού από τη διατήρηση επαφών και µε τους δύο γονείς του και απαιτούν την ισόχρονη παρουσία τους, ενώ οι πολέµιοί της επισηµαίνουν ότι η συνεπιµέλεια διαταράσσει την απαραίτητη σταθερότητα στη ζωή του παιδιού και µπορεί να έχει αρνητική επίδραση λόγω της έκθεσης του παιδιού στην αντιδικία των γονέων. Η ενίσχυση και η νοµική κατοχύρωση της από κοινού άσκησης της γονικής µέριµνας, ως κατάσταση διαµοιρασµού των ευθυνών, δεν πρέπει να αποτελεί πεδίο αντιπαλότητας µεταξύ ανδρών και γυναικών. Αντίθετα, εστιάζεται στην ανάγκη του παιδιού για ίση και απρόσκοπτη φροντίδα και από τους δύο γονείς του, µετά το χωρισµό.
Σύµφωνα µε το άρθρο 1 του Ν 4800/2021, ο παρών νόµος αποσκοπεί στην εξυπηρέτηση του βέλτιστου συµφέροντος του τέκνου διά της ενεργούς παρουσίας και των δύο γονέων κατά την ανατροφή του και την εκπλήρωση της ευθύνης τους έναντι αυτού. Οι διατάξεις του ερµηνεύονται και εφαρµόζονται σύµφωνα µε τις διεθνείς συµβάσεις, που δεσµεύουν τη Χώρα, ιδίως µε τη Διεθνή Σύµβαση για τα Δικαιώµατα του Παιδιού, που κυρώθηκε µε το Ν 2101/1992 και τη Σύµβαση του Συµβουλίου της Ευρώπης για την πρόληψη και την καταπολέµηση της βίας κατά των γυναικών και της ενδοοικογε-
Σελ. 14
νειακής βίας (Σύµβαση Κωνσταντινούπολης), που κυρώθηκε µε το Ν 4531/2018, και δεν µπορεί να θεωρηθεί ότι δικαιολογούν τη µη τήρηση των υποχρεώσεων που απορρέουν από αυτές.
Κεντρικός πυλώνας του Ν 4800/2021 είναι ότι κάθε παιδί δικαιούται να έχει και τους δύο γονείς του παρόντες στην ανατροφή και τη φροντίδα του. Ο γονικός ρόλος εξακολουθεί να υφίσταται, ανεξάρτητα από τη διάλυση του γάµου ή της συµβίωσης. Η ενεργός συµµετοχή και των δύο γονέων είναι υποχρέωσή τους και κυρίως δικαίωµα του παιδιού. Οι διεθνείς συµβάσεις, όπως τα άρθρα 9§3, 10§2 και 18§1 της Διεθνούς Σύµβασης του ΟΗΕ για τα Δικαιώµατα του Παιδιού καθώς και 24§3 του Χάρτη των Θεµελιωδών Δικαιωµάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, προβλέπουν την εξασφάλιση της συνυπευθυνότητας των γονέων για την ανατροφή του παιδιού ανεξαρτήτως οικογενειακής κατάστασης και την άµεση επαφή του τέκνου µε τους δύο γονείς και παροτρύνουν για την από κοινού άσκηση της γονικής µέριµνας µετά το διαζύγιο. Η πραγματική βελτίωση της νομικής θέσης του παιδιού εξαρτάται από το κατά πόσο οι χώρες που υπέγραψαν τη Διεθνή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού, που αποτελεί το «Σύνταγμα» της παιδικής προστασίας, θα τη μετατρέψουν σε εσωτερικό δίκαιο.
Επιπλέον το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωµάτων του Ανθρώπου, κατά την εφαρµογή των άρθρων 8 (δικαίωµα σεβασµού της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής) και 14 (απαγόρευση των διακρίσεων), έχει αποφανθεί ότι βασικό στοιχείο της αξίωσης για σεβασµό της οικογενειακής ζωής αποτελεί η διατήρηση των δεσµών του τέκνου και µε τους δυο γονείς του, ακόµη και µετά τη λύση ή τη διακοπή της έγγαµης συµβίωσης. Ειδικότερα, σύµφωνα µε τη νοµολογία του ΕΔΔΑ, πρωταρχικό µέληµα πρέπει να είναι το βέλτιστο συµφέρον του τέκνου (the best interest of the child), το οποίο περι-
Σελ. 15
λαµβάνει, αφενός µεν τη διατήρηση των δεσµών µε την οικογένειά του, εκτός αν αποδειχθεί η ακαταλληλότητα των γονέων, αφετέρου δε τη διασφάλιση ανάπτυξης σε ένα σταθερό, υγιές και αρµονικό περιβάλλον (sound environment).
Το οικογενειακό δίκαιο επηρεάζεται βαθιά από τις κοινωνικές αλλαγές. Η δοµή της οικογένειας, διαφέρει πολύ από εκείνη της τελευταίας τροποποίησης του Ν 1329/1983, δεδοµένου ότι έχουν παρέλθει 38 χρόνια. Οι αντιλήψεις και οι κοινωνικές συνθήκες έχουν µεταβληθεί αρκετά και τα δεδοµένα είναι άλλα. Η ραγδαία αύξηση των διαζυγίων, η εµφάνιση νέων µορφών οικογένειας και η αύξηση των παιδιών που γεννιούνται εκτός γάµου καθιστούν επιτακτική την ισότιµη µεταχείριση στις σχέσεις γονέων-παιδιών. Το παραδοσιακό µοντέλο της οικογένειας, µε τον πατέρα µοναδική πηγή εισοδήµατος και τη µητέρα οικοκυρά – τροφό έχει πλέον αντικατασταθεί. Ειδικότερα, ο ρόλος του πατέρα πλέον έχει αλλάξει σηµαντικά µε την πάροδο των ετών, εµπλέκεται στη φροντίδα των παιδιών και ανταποκρίνεται περισσότερο στις σύγχρονες αντιλήψεις για το γονικό ρόλο. Επιπλέον, η πλειοψηφία των γυναικών ασκεί επαγγελµατική δραστηριότητα και αντιµετωπίζει τις ίδιες δυσκολίες µε τους άνδρες, µε συνέπεια η φροντίδα των παιδιών που διαµένουν µαζί τους να γίνεται από άλλα πρόσωπα. Στη σηµερινή εποχή, η υιοθέτηση της κοινωνικής αντίληψης ότι το παιδί έχει ανάγκη κυρίως τη µητέρα του δεν προωθεί κανένα από τα ιστορικά αιτήµατα του φεµινιστικού κινήµατος, αλλά διαιωνίζει έµφυλους ρόλους και στερεότυπα. Η συνεπιμέλεια ανταποκρίνεται καλύτερα από την αποκλειστική επιμέλεια στις ανάγκες των σύγχρονων οικογενειών, όπου οι γονείς μοιράζονται εργασία, δουλειές του σπιτιού και ανατροφή των παιδιών.
Η ελληνική κοινωνία έχει επιδείξει δείγµατα ωρίµανσης προς την κατεύθυνση αυτή, λαµβάνοντας υπόψη ότι αυξήθηκαν τα ποσοστά συµφωνιών διατήρησης της από κοινού άσκησης της γονικής µέριµνας στα συναινετικά διαζύγια, που αποτελούν το συνήθη τρόπο λύσης του γάµου των γονέων. Έτσι, σε πρόσφατη έρευνα του Πανεπι-
Σελ. 16
στηµίου Αιγαίου, το 73% των ερωτηθέντων σε δείγµα 1349 ατόµων θεωρεί ότι ο πατέρας είναι εξίσου ικανός µε τη µητέρα στην ανατροφή των παιδιών, ενώ το 86% πιστεύει ότι το κράτος πρέπει να θεσπίσει νόµο για τη συνεπιµέλεια. Στον ευρωπαϊκό χώρο, πρόσφατη επιβεβαίωση των αλλαγών αυτών, αποτελεί η οδηγία (ΕΕ) 20 Ιουνίου 2019/1158 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και Συµβουλίου σχετικά µε την ισορροπία µεταξύ επαγγελµατικής και ιδιωτικής ζωής για τους γονείς και τους φροντιστές, η οποία εισήγαγε την άδεια πατρότητας, τη γονική άδεια, την άδεια φροντίδας και την αίτηση ευέλικτων ρυθµίσεων εργασίας του πατέρα για την ανατροφή του παιδιού του. Η αξία της παρουσίας και των δύο γονέων στην ανατροφή και τη φροντίδα του παιδιού αποτελεί κεντρική επιλογή του νέου νόµου για τις εργασιακές σχέσεις (Ν 4808/2021), µε τη χορήγηση άδειας πατρότητας 14 ηµερών, γονικής άδειας και στους δύο γονείς, καθώς και την προστασία του νέου πατέρα από την απόλυση. Με αυτόν τον τρόπο αναµένεται να τονωθεί η λήψη αδειών για οικογενειακούς λόγους από άνδρες, γεγονός που θα συµβάλει στην αύξηση της συµµετοχής των γυναικών στην αγορά εργασίας, προς ενίσχυση της από κοινού άσκησης της γονικής µέριµνας.
Σύµφωνα µε τα πορίσµατα διεθνών ιατρικών και ψυχολογικών ερευνών, ιδιαίτερη είναι η συµβολή του κάθε γονέα ξεχωριστά στην ανάπτυξη των κοινωνικών δεξιοτήτων των παιδιών, όταν συµµετέχουν ενεργά στην ανατροφή, σε ένα σχετικά µη συγκρουσιακό πλαίσιο. Η συνεπιµέλεια σηµατοδοτεί ότι και οι δύο γονείς διατηρούν τους γονικούς ρόλους και τις ευθύνες τους, ότι και οι δύο είναι απαραίτητοι για την ευηµερία του παιδιού και ότι κανένας δεν πρέπει να απορριφθεί ή να µειωθεί σε δευτερεύοντα ή καθαρά οικονοµικό ρόλο. Η κάθε σχέση δηµιουργεί µοναδικές συνεισφορές και επηρεάζει διαφορετικές πτυχές της ψυχολογικής ανάπτυξης των παιδιών, οι οποίες δεν πρέπει ιεραρχικά να βαθµολογούνται για την ανεύρεση του πιο κατάλληλου γονέα.
Με το Ν 4800/2021, η ελληνική έννοµη τάξη προσαρµόζεται σε όσα ισχύουν σε προηγµένες χώρες της Ευρώπης, όπου νόµιµο σύστηµα αποτελεί η από κοινού άσκηση της γονικής µέριµνας (ΑιτΕκθ). Σε όλες σχεδόν τις σύγχρονες ευρωπαϊκές νοµοθεσίες, κανόνας είναι ότι οι γονείς και µετά τη διάσταση και το διαζύγιο, εξακολουθούν να ασκούν από κοινού τη γονική µέριµνα του ανηλίκου, εκτός αν το συµφέρον του τέ-
Σελ. 17
κνου επιβάλλει να ανατεθεί η άσκησή της σε ένα µόνο γονέα, γεγονός που αποτελεί την εξαίρεση. Την από κοινού άσκηση της γονικής µέριµνας έχουν υιοθετήσει πέντε δίκαια αναφοράς για τη χώρα µας (Γαλλία, Γερµανία, Ισπανία, Βέλγιο και Ιταλία). Το πιο σηµαντικό είναι ότι καµία από τις ευρωπαϊκές χώρες που έχουν θεσπίσει την από κοινού άσκηση της γονικής µέριµνας ή και την εναλλασσόµενη κατοικία, δεν αναθεώρησαν το νοµικό καθεστώς, επιστρέφοντας προς το µοντέλο της αποκλειστικής επιµέλειας. Η τάση αυτή των σύγχρονων νοµοθεσιών, στηριζόµενη στα νέα ερευνητικά δεδοµένα, απορρίπτει την ιδέα της αποκλειστικότητας του δεσµού του τέκνου µε ένα µόνο πρόσωπο και αποσκοπεί στην αποδραµατοποίηση του διαζυγίου και στη συνέχιση των συναισθηµατικών δεσµών και µε τους δυο γονείς. Με επίκληση των διεθνών συµβάσεων και της εµπειρίας αλλοδαπών χωρών, είχε επιπλέον παρατηρηθεί ένας µετριασµός της νοµολογίας αναφορικά µε την αποκλειστική ανάθεση της επιµέλειας στη µητέρα.
Β. Αντικείµενο του Ν 4800/2021
Αντικείµενο του Ν 4800/2021 αποτελεί η αναµόρφωση των σχέσεων µεταξύ γονέων και τέκνου µετά τη διακοπή της συµβίωσης, το διαζύγιο, την ακύρωση του γάµου ή τη λύση του συµφώνου συµβίωσης (άρθρο 2). Οι σηµαντικές µεταρρυθµίσεις του είναι οι ακόλουθες:
α) Καθιερώνεται η αρχή της ισότητας των γονέων στις ευθύνες και τα δικαιώµατα έναντι του τέκνου (άρθρο 4 Συντ.), µε γνώµονα αποκλειστικά και µόνο το συµφέρον αυτού. Η µη διάκριση µεταξύ των γονέων επιτυγχάνεται, µε την από κοινού και εξίσου άσκηση της γονικής µέριµνας κατά την έγγαµη συµβίωση και µετά το χωρισµό των γονέων, την προηγούµενη συναίνεση του γονέα που δεν συγκατοικεί µε το τέκνο για σηµαντικά ζητήµατα του τελευταίου, την υποχρέωση ενηµέρωσης εκ µέρους του γονέα που διαµένει µε το τέκνο προς τον άλλο γονέα σχετικά µε την επίδοση εγγράφων που το αφορούν καθώς και κατά τη διενέργεια των καθηµερινών και επειγουσών πράξεων και την υποχρέωση του γονέα που διαµένει µε το τέκνο
Σελ. 18
να ενισχύει τη σχέση του µε τον άλλον γονέα και τους συγγενείς αυτού, προκειµένου να αποφεύγεται το φαινόµενο της γονεϊκής αποξένωσης.
Καινοτοµία συνιστά η κοινή άσκηση της γονικής µέριµνας του παιδιού που γεννήθηκε και παραµένει χωρίς γάµο των γονέων του από την αναγνώρισή του, είτε αυτή επήλθε εκούσια είτε δικαστικά (1515 ΑΚ). Τα τέκνα πρέπει να έχουν την ίδια µεταχείριση, ανεξάρτητα από το αν οι γονείς τους, είναι σε έγγαµο καθεστώς ή όχι. Η Ελλάδα είναι από τις πρώτες χώρες στην Ευρώπη µε ζευγάρια που συζούν εκτός γάµου. Ο θεσµός του γάµου δεν σχετίζεται µε τους συναισθηµατικούς δεσµούς που αναπτύσσει ο κάθε γονέας µε τα τέκνα του και µε τη συµβολή του στη φροντίδα και ανατροφή τους. Το γεγονός ότι οι γονείς δεν παντρεύτηκαν, δεν σηµαίνει ότι ο πατέρας αγαπάει λιγότερο το παιδί του ή ότι δεν επιθυµεί την ευηµερία του.
β) Κυρίαρχη είναι η προώθηση του διαλόγου και η διαµόρφωση κουλτούρας συνεννόησης µεταξύ των γονέων. Οι τελευταίοι πρέπει να οµονοούν, αφήνοντας το παιδί έξω από το πεδίο των προσωπικών τους διαφορών. Η εξεύρεση κοινά αποδεκτών λύσεων γίνεται µε τρεις τρόπους: 1) Με την ενθάρρυνση της σύναψης συµφωνιών (1512, 1514§1 ΑΚ), που επιβεβαιώνει τη διείσδυση της ιδιωτικής αυτονοµίας και τη βαθµιαία υποχώρηση του αναγκαστικού χαρακτήρα των διατάξεων του οικογενειακού δικαίου, 2) µε την ενίσχυση του θεσµού της διαµεσολάβησης (1514§2 και 3περ.γ ΑΚ), που οδηγεί σε αµοιβαία αποδεκτές λύσεις, χωρίς εντάσεις και διαφωνίες και 3) µε την υιοθέτηση ιδίως υποστηρικτικών θεσµών. Ειδικότερα θεσπίζονται αρνητικές υποχρεώσεις, όπως η απειλή δυσµενών µέτρων για όποιο γονέα δεν συµµορφώνεται στις δικαστικές αποφάσεις, στις εισαγγελικές διατάξεις και στις µεταξύ τους συµφωνίες, παρεµποδίζει ή παραβαίνει υπαίτια την άσκηση του δικαιώµατος επικοινωνίας και αρνείται αδικαιολόγητα να καταβάλλει τη διατροφή (1532§2 ΑΚ) καθώς και η δυνατότητα προσφυγής σε διαµεσολάβηση ή στο δικαστήριο σε περιπτώσεις αδιαφορίας ή άσκησης της γονικής µέριµνας αντίθετα προς το συµφέρον του τέκνου (1514§2 ΑΚ). Επιπλέον καθιερώνονται θετικές υποχρεώσεις, όπως η υποχρέωση του κάθε γονέα να διαφυλάσσει και να ενισχύει τη σχέση του τέκνου µε τον έτερο γονέα, τους αδελφούς του, καθώς και µε την οικογένεια του άλλου γονέα, ιδίως όταν οι γονείς δεν ζουν µαζί ή ο άλλος γονέας έχει αποβιώσει (1518 εδ. τελ. ΑΚ). Το πνεύµα συνεργασίας που διακατέχει ένα γονέα ορίζεται ως πλεονέκτηµα, ενώ η έλλειψη σύµπραξης, η δηµιουργία αποξένωσης προς τον άλλο και η έκθεση του παιδιού σε κίνδυνο, θεωρούνται µειονεκτήµατα, µε συνέπεια να δίνεται ένα σαφές µήνυµα στους γονείς για το ποιες συµπεριφορές πρέπει να αποφεύγουν και ποιες να επιδιώκουν.
Σελ. 19
γ) Το δικαίωµα επικοινωνίας, διευρύνεται ως προς το περιεχόµενο, την έκταση και τους φορείς. Συνιστά πλέον δικαίωµα πρωτίστως του παιδιού να έχει φυσική επικοινωνία και µε τους δύο γονείς και υποχρέωση αµφότερων των γονέων να συµµετέχουν στην ικανοποίηση του δικαιώµατος αυτού. Εισάγεται ελάχιστο τεκµήριο χρόνου επικοινωνίας του τέκνου µε τον γονέα µε τον οποίο δεν διαµένει. Η καθιέρωση του µαχητού τεκµηρίου 1/3 του συνολικού χρόνου του παιδιού δηµιουργεί µια υπαρκτή βάση διαλόγου µεταξύ των γονέων, ώστε να αποφεύγονται οι έριδες και οι διαφωνίες µεταξύ τους, οι οποίες αντιβαίνουν το συµφέρον του τέκνου και παρακωλύουν την ανάπτυξη της προσωπικότητας του (ΑιτΕκθ). Σύµφωνα µε τη διεθνή βιβλιογραφία απαιτείται περίπου το 35% του χρόνου του παιδιού ως ελάχιστο όριο για να επιτρέψει και να προωθήσει την ανάπτυξη και τη διατήρηση ουσιαστικών σχέσεων γονέα-παιδιού, καθιστώντας δυνατή τη συµµετοχή του σε ποικίλες δραστηριότητες (σχολική προετοιµασία, ψυχαγωγία, ύπνος). Η νοµολογία του ΕΔΔΑ έχει αναδείξει το πρόβληµα της αποτελεσµατικής υλοποίησης του δικαιώµατος προσωπικής επικοινωνίας, µε αρκετές καταδίκες σε βάρος της χώρας µας. Η έλλειψη συνεργασίας των γονέων δεν απαλλάσσει τις εθνικές αρχές από τη χρήση όλων των µέτρων που θα επιτρέψουν τη διατήρηση του οικογενειακού δεσµού. Εάν µέτρα καταναγκασµού για παιδιά δεν είναι επιθυµητά στον ευαίσθητο αυτό τοµέα, η χρήση κυρώσεων δεν πρέπει να αποκλείεται σε περίπτωση παράνοµης συµπεριφοράς του γονέα µε τον οποίο διαµένουν τα τέκνα. Με την υιοθέτηση αυτών των αλλαγών, ο νοµοθέτης επιχειρεί να δηµιουργήσει τις καλύτερες δυνατές συνθήκες για τη ρύθµιση του δικαιώµατος επικοινωνίας.
δ) Καθιερώνονται ενδεικτικά κριτήρια κακής άσκησης γονικής µέριµνας, ώστε το δικαστήριο να δύναται ευχερώς να προβεί στην αφαίρεση της γονικής µέριµνας από τον υπαίτιο γονέα. Με τη θέσπιση έξι αντικειµενικών κριτηρίων, ο νοµοθέτης διευκολύνει το έργο του δικαστή, χωρίς όµως να τον υποκαθιστά, λαµβάνοντας υπόψη
Σελ. 20
τις ιδιαιτερότητες κάθε υπόθεσης. Παράλληλα υποβοηθά την εκτέλεση των δικαστικών αποφάσεων, καθόσον γνωρίζει ο γονέας ότι σε περίπτωση µη συµµόρφωσής του κινδυνεύει να απολέσει τη γονική µέριµνα του τέκνου.
ε) Με το νέο νοµοθετικό πλαίσιο καθιερώνονται διαδικαστικά στάδια. Προβλέπεται η δυνατότητα των γονέων να ρυθµίσουν τα ειδικότερα ζητήµατα µε έγγραφη συµφωνία, εφόσον υπάρχει το πλαίσιο της συνεννόησης µεταξύ τους. Προς την κατεύθυνση αυτή, ήτοι την επίλυση οικογενειακών συγκρούσεων ή διαφωνιών, σηµαντική συµβολή θα έχει η χρήση από τους γονείς υπηρεσιών οικογενειακής συµβουλευτικής υποστήριξης. Χωρίς συµβουλευτική και ψυχοθεραπευτική πλαισίωση, πολλοί γονείς δεν είναι σε θέση να επεξεργαστούν το θυµό, την πικρία και την απογοήτευση που δηµιουργούνται από τις συνθήκες χωρισµού. Παράλληλα, υφίσταται η δυνατότητα προσφυγής σε οικογενειακό διαµεσολαβητή, προκειµένου να τους βοηθήσει σε εύλογο χρόνο να βρουν κοινά σηµεία επαφής και αµοιβαία αποδεκτές λύσεις. Η προσφυγή στο αρµόδιο δικαστήριο προβλέπεται ως το τελευταίο στάδιο, σε περίπτωση διαφωνίας µεταξύ των γονέων. Το δικαστήριο θα κληθεί να υποκαταστήσει πλέον τη βούληση των γονέων και να τους επιβάλει λύσεις αναφορικά µε την ανατροφή των παιδιών τους, είτε εξειδικεύοντας τις λεπτοµέρειες της κοινής άσκησης της γονικής µέριµνας, είτε κατανέµοντας αυτή χρονικά και λειτουργικά µεταξύ των γονέων, είτε και αναθέτοντάς την κατ’ αποκλειστικότητα στον ένα µόνο γονέα (ή σε τρίτο), που αποτελεί πλέον ύστατη επιλογή. Το ίδιο το δικαστήριο, εφόσον το κρίνει σκόπιµο, δύναται να διατάξει διαµεσολάβηση ή την επανάληψη διακοπείσας διαµεσολάβησης, τη διενέργεια πραγµατογνωµοσύνης ή να λάβει οποιοδήποτε άλλο πρόσφορο µέτρο (1514§3 ΑΚ).
στ) Η εκδίκαση των υποθέσεων του Ν 4800/2021 γίνεται από δικαστές, που έχουν παρακολουθήσει επιτυχώς ειδικά σεµινάρια επιµόρφωσης στην Εθνική Σχολή Δικαστικών Λειτουργών (άρθρο 17) ακόµη και από ειδικούς επιστήµονες, ιδίως ψυχολόγους και κοινωνικούς λειτουργούς, προς την εξασφάλιση της διεπιστηµονικής κατάρτισης των δικαστικών λειτουργών. Η µη παρακολούθηση όµως των εν λόγω σεµιναρίων δεν συνιστά λόγο κακής σύνθεσης δικαστηρίου κατά την έννοια του άρθρου 559 αρ.2 ΚΠολΔ.