ΘΕΜΕΛΙΩΔΗ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ

Σελ. 1

Σελ. 3

Σελ. 4

Σελ. 5

1Τα θεμελιώδη δικαιώματα, όπως τα γνωρίζουμε στη σημερινή τους μορφή, συνιστούν το απαύγασμα μακροχρόνιων ιστορικών, πολιτικών, κοινωνικών και τεχνολογικών εξελίξεων. Ο κατάλογος των θεμελιωδών δικαιωμάτων εμπλουτίζεται στην πάροδο του χρόνου με νέα δικαιώματα, ενώ αντιστρόφως ορισμένα από τα παλαιά, «κλασικά» δικαιώματα χάνουν την αλλοτινή σημασία τους. Σήμερα λ.χ. κατοχυρώνονται τα δικαιώματα στην προστασία του περιβάλλοντος, στην κοινωνία της πληροφορίας και στην προστασία των προσωπικών δεδομένων, δικαιώματα δηλαδή άγνωστα μέχρι πριν από ορισμένες δεκαετίες στο «συνταγματικό λεξιλόγιο», ενώ «κλασικά» δικαιώματα, όπως αυτό της αναφοράς προς τις αρχές, έχουν χάσει σημαντικό μέρος από την κανονιστική τους αξία. Ιδίως η επιρροή της τεχνολογικής εξέλιξης στα θεμελιώδη δικαιώματα είναι τόσο καθοριστική, ώστε να αναρωτιέται κάποιος εάν εξακολουθούν να έχουν νόημα συνταγματικές ρυθμίσεις, όπως αυτές περί της κατάσχεσης εντύπων, στην εποχή της κυριαρχίας του διαδικτύου.

Σελ. 6

2Πάντως, το σίγουρο είναι ότι η κατοχύρωση των θεμελιωδών δικαιωμάτων ιστορικά υπήρξε το αποτέλεσμα διεκδικήσεων εκ μέρους των ενδιαφερόμενων κοινωνικών ομάδων. Έτσι και πέρα από την κατοχύρωση των δικαιωμάτων στην ιδιοκτησία και στη θρησκευτική ελευθερία, «σταθμός» υπήρξε αναμφισβήτητα η Γαλλική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη του 1789. Οι επαναστατικές ιδέες, οι εργατικές κινητοποιήσεις και το «εμβληματικό» Σύνταγμα της Βαϊμάρης του 1919 συνέβαλαν αναμφισβήτητα στην κατοχύρωση των κοινωνικών δικαιωμάτων, ενώ οι οδυνηρές εμπειρίες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και της ναζιστικής θηριωδίας έδωσαν έναν περισσότερο ανθρωπιστικό χαρακτήρα στα μεταπολεμικά Συντάγματα και τα υπόλοιπα νομικά κείμενα προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων, όπως αποδεικνύει λ.χ. η αναγωγή της ανθρώπινης αξίας ως της καταστατικής αρχής στις περισσότερες συνταγματικές τάξεις των σύγχρονων δημοκρατιών. Η σημερινή εποχή χαρακτηρίζεται από την έντονη επιρροή τόσο της τεχνολογικής εξέλιξης όσο και της διεθνοποίησης στην προστασία των βασικότερων ελευθεριών, για την τάση δε αυτή θα γίνει αναλυτικά αναφορά στη συνέχεια.

3Ένα είναι πάντως το σίγουρο: Ο σκοπός, το πεδίο εφαρμογής και οι δυνητικές απειλές των θεμελιωδών δικαιωμάτων δεν αποτελούν «διαχρονικά μεγέθη», αποκομμένα από το εκάστοτε ιστορικό, κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο. Έτσι, δεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι η μεταβολή των κοινωνικών αντιλήψεων διαφοροποιεί και την κανονιστική εμβέλεια των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Πριν από ορισμένες δεκαετίες λ.χ. η ετερόλογη τεχνητή γονιμοποίηση εθεωρείτο προσβολή της ανθρώπινης αξίας, ενώ σήμερα αποτελεί -μαζί με πολύ πιο «προχωρημένες» μορφές υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, όπως η παρένθετη μητρότητα- μια αυτονόητη ειδικότερη έκφανση της συνταγματικά κατοχυρωμένης (άρθρο 5 παρ. 1 Συντ.) αναπαραγωγικής ελευθερίας. Όταν περαιτέρω θεσπίσθηκε το Σύνταγμα του 1975, κανείς δεν συζητούσε -όπως αντίθετα συμβαίνει σήμερα- το ζήτημα της συνταγματικής κατοχύρωσης των νομικών ενώσεων προσώπων του ίδιου φύλου. Εξάλλου, στη σημερινή εποχή, τα τρομοκρατικά χτυπήματα έχουν οδηγήσει στην τάση διαμόρφωσης ενός «δικαιώματος στην ασφάλεια», το οποίο απειλεί να συρρικνώσει την κανονιστική εμβέλεια παλαιότατων ατομικών δικαιωμάτων (π.χ. εγγυήσεις για τη σύλληψη και φυλάκιση, πλήρης δικαστική προστασία) και να αμφισβητήσει ακόμα και την έως σήμερα αδιαφιλονίκητη θέση της ανθρώπινης αξίας ως καταστατικής αρχής του πολιτεύματος (π.χ. ως προς τη χρησιμοποίηση βασανιστηρίων για την αποκάλυψη τρομοκρατικών ενεργειών). Πέραν τούτου και σε χώρες όπως η Ελλάδα, η πρόσφατη οικονομική κρίση έχει αναγάγει τη δημοσιονομική ισορροπία της χώρας σε «επιτακτικό δημόσιο συμφέρον», που απειλεί να μειώσει την κανονιστική εμβέλεια όχι μόνο κοινωνικών δικαιωμάτων (π.χ. εργασία και κοινωνική ασφάλιση) αλλά και ατομικών ελευθεριών, όπως της προστασίας της περιουσίας (ανταλλαγή

Σελ. 7

4Όλα τα ανωτέρω αποτελούν δυσεπίλυτα ζητήματα, τα οποία προφανώς δεν μπορούν να αναλυθούν με πληρότητα στο πλαίσιο της παρούσας εισαγωγής στο γενικό μέρος των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Κατευθυντήρια πάντως αρχή για τον ερμηνευτή και εφαρμοστή του δικαίου πρέπει να παραμένει πάντοτε η σκέψη ότι όσο και εάν το δίκαιο οφείλει να λαμβάνει υπόψη του τη μεταβαλλόμενη κοινωνική και οικονομική πραγματικότητα προκειμένου να μην καταλήξει σε ένα απλό κείμενο χωρίς πρακτική σημασία στον αφηρημένο «κόσμο των νομικών ιδεών», άλλο τόσο τα θεμελιώδη δικαιώματα θεσπίσθηκαν και κατοχυρώθηκαν σε κείμενα με αυξημένη τυπική ισχύ προκειμένου να προστατεύουν την ανθρώπινη προσωπικότητα παρά τα όποια πρόσκαιρα «κελεύσματα των καιρών». Η εύρεση της λεπτής αυτής ισορροπίας αποτελεί το δύσκολο καθήκον, αλλά ταυτόχρονα και την πεμπτουσία της εργασίας όποιου καταπιάνεται με το απαιτητικό και συνάμα γοητευτικό πεδίο των θεμελιωδών δικαιωμάτων.

5Παράλληλα με τον όρο «θεμελιώδη δικαιώματα» χρησιμοποιούνται και πολλοί άλλοι παραπλήσιοι όροι: «Ατομικά», «ανθρώπινα», «συνταγματικά δικαιώματα», «ατομικές ελευθερίες». Από τη στιγμή που είναι αντιληπτό σε τι αναφερόμαστε, η χρήση του ενός ή του άλλου όρου δεν έχει μεγάλη πρακτική σημασία και η διαμάχη γύρω από το ποιος όρος είναι ο ορθότερος, αποτελεί εκδήλωση μιας υπερβολικής εννοιοκρατίας. Με τη διευκρίνιση αυτή, η παρούσα μελέτη χρησιμοποιεί τον όρο «θεμελιώδη δικαιώματα», κυρίως επειδή τονίζει τη σημασία των εν λόγω δικαιωμάτων και υποδηλώνει ότι η προστασία τους πλέον δεν περιορίζεται σε εθνικό συνταγματικό επίπεδο, αλλά πηγάζει και από το διεθνές και ενωσιακό δίκαιο. Ο όρος «θεμελιώδη δικαιώματα» προτιμάται επίσης σε σχέση με τους όρους «ατομικά δικαιώματα» και «ατομικές ελευθερίες», επειδή οι τελευταίοι αυτοί όροι, αφενός, δεν αποδίδουν την κοινωνική διάσταση των δικαιωμάτων και, αφετέρου, μπορεί εσφαλμένως να ταυτιστούν μόνο με τα «αμυντικά» δικαιώματα παραλείποντας τα «κοινωνικά» και τα «πολιτικά» δικαιώματα (για τις διακρίσεις αυτές, βλ. αμέσως κατωτέρω). Τέλος, ο όρος «ανθρώπινα δικαιώματα» δεν είναι απολύτως ακριβής αφού φορείς των εν λόγω δικαιωμάτων είναι σε πολλές περιπτώσεις και τα νομικά πρόσωπα, ενώ ταυτόχρονα «ανοίγει» και μια σειρά

Σελ. 8

6Όσον αφορά τις διακρίσεις των θεμελιωδών δικαιωμάτων, ακόμη και σήμερα αναφέρεται η «κλασική» τριχοτόμηση του Georg Jellinek σε αμυντικά («status negativus»), κοινωνικά («status positivus») και πολιτικά («status activus») δικαιώματα, όπου τα πρώτα υποχρεώνουν σε παράλειψη και αποχή του Κράτους από επέμβαση στην ελευθερία, τα δεύτερα σε θετική ενέργεια και παροχή εκ μέρους της κρατικής εξουσίας, ενώ τα τρίτα παρέχουν τη δυνατότητα στους πολίτες να συμμετέχουν στην άσκηση της κρατικής εξουσίας. Η τριχοτόμηση όμως αυτή εξυπηρετεί μόνο λόγους διδασκαλίας και κατανόησης και έχει πολύ σχετική αξία, αφού τα περισσότερα θεμελιώδη δικαιώματα μετέχουν και των τριών εκφάνσεων. Έτσι λ.χ. το δικαίωμα της αναφοράς προς τις αρχές (άρθρο 10 Συντ.,) μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για πολιτικά θέματα και έχει τόσο αμυντική όσο και θετική διάσταση, αφού υποχρεώνει τις κρατικές αρχές όχι μόνο να μην παρεμποδίζουν την άσκηση του δικαιώματος αλλά και να απαντούν στις νομίμως υποβληθείσες αναφορές. Η ελευθερία του συνέρχεσθαι (συγκεντρώσεις, διαδηλώσεις κ.λπ.) κατά το άρθρο 11 Συντ. υποχρεώνει το Κράτος αφενός να μην παρεμποδίζει τις συναθροίσεις αυτές και αφετέρου να τις προστατεύει π.χ. από επιθετικούς αντιδιαδηλωτές, έχει δε και έντονο πολιτικό χαρακτήρα αφού με συγκεντρώσεις και διαδηλώσεις επήλθαν ιστορικές πολιτειακές μεταβολές (π.χ. επανάσταση 3ης Σεπτεμβρίου 1843, πτώση του τείχους του Βερολίνου και του καθεστώτος της Ανατολικής Γερμανίας το 1990). Αλλά και η άσκηση του πολιτικού δικαιώματος του εκλέγειν στις βουλευτικές εκλογές (άρθρο 51 παρ. 3 Συντ.) προϋποθέτει, από τη μία, την αποχή της κρατικής εξουσίας από αθέμιτες παρεμβάσεις επηρεασμού της βούλησης των ψηφοφόρων και, από την άλλη, μια σειρά από θετικές ενέργειες του Κράτους που σχετίζονται με τη διενέργεια των εκλογών, όπως τον διορισμό δικαστικών αντιπροσώπων, τη συγκρότηση εφορευτικών υποδομών, την τοποθέτηση παραβάν κ.λπ.

Σελ. 9

7Συχνά τονίζεται η ιδιαιτερότητα των κοινωνικών δικαιωμάτων, υπό την έννοια ότι ενώ τα αμυντικά και πολιτικά δικαιώματα παρέχουν «αγώγιμη αξίωση» στους φορείς τους, αυτό δεν ισχύει για τα κοινωνικά δικαιώματα. Δεν μπορεί βέβαια να αμφισβητηθεί ότι τα κοινωνικά δικαιώματα, κατά κανόνα, δεν θεσπίζουν αγώγιμη αξίωση και το επίπεδο προστασίας τους εξειδικεύεται από τον κοινό νομοθέτη ως συνάρτηση των διαθέσιμων οικονομικών πόρων. Όταν λ.χ. το Σύνταγμα στο άρθρο 21 παρ. 4 προβλέπει ότι η «απόκτηση κατοικίας από αυτούς που τη στερούνται ή που στεγάζονται ανεπαρκώς αποτελεί αντικείμενο ειδικής φροντίδας του Κράτους», αυτό δεν σημαίνει ότι μπορώ να εξαναγκάσω με αγωγή το Κράτος να μου βρει κατοικία. Ομοίως, η υποχρέωση μέριμνας του Κράτους «για τη δημιουργία συνθηκών απασχόλησης όλων των πολιτών» (άρθρο 22 παρ. 1 Συντ.) δεν παρέχει στον πολίτη δικαστικά επιδιώξιμη αξίωση για την απόκτηση εργασίας. Ωστόσο, υπάρχουν και περιπτώσεις, όπου κατ’ εξαίρεση τα κοινωνικά δικαιώματα παρέχουν αγώγιμη αξίωση στον φορέα τους. Έχει κριθεί λ.χ. νομολογιακά με βάση τα άρθρα 21 παρ. 3 και 22 παρ. 5 Συντ. περί προστασίας της υγείας και κοινωνικής ασφάλισης των εργαζομένων ότι, όταν αυτό είναι αναγκαίο προκειμένου να αποφευχθεί κίνδυνος της ζωής ή της υγείας του ασφαλισμένου, οι κοινωνικοασφαλιστικοί οργανισμοί είναι υποχρεωμένοι να καλύπτουν τις δαπάνες νοσηλείας σε μη συμβεβλημένα ιδιωτικά θεραπευτήρια. Κυρίως όμως πρέπει να τονισθεί ότι η (κατά κανόνα) έλλειψη αγώγιμης αξίωσης στο πεδίο των κοινωνικών δικαιωμάτων δεν σημαίνει ότι η συνταγματική τους κατοχύρωση στερείται κανονιστικής αξίας, αφού τα κοινωνικά δικαιώματα δικαιολογούν διαφοροποιήσεις υπέρ των φορέων τους, όπως λ.χ. όταν γίνεται δεκτό ότι η ευμενέστερη μισθολογική μεταχείριση των εγγάμων υπαλλήλων στηρίζεται συνταγματικά στο άρθρο 21 Συντ., στο πλαίσιο του οποίου «ο κοινός νομοθέτης εξουσιοδοτείται, μεταξύ άλλων, να θεσπίσει πρόσθετη αμοιβή για τους εργαζομένους που συνάπτουν γάμο και δημιουργούν οικογένεια» . Εξάλλου, δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις εκείνες, όπου με βάση τις συνταγματικές διατάξεις περί κοινωνικών δικαιωμάτων η νομολογία έκρινε νομοθετικές διατάξεις ως αντισυνταγματικές, όπως λ.χ. σε σχέση με τη μη χορήγηση πολυτεκνικού επιδόματος όταν το οικογενειακό εισόδημα υπερβαίνει ένα ανώτατο όριο.

8Τις τελευταίες πάντως δεκαετίες έχει επέλθει μια μετατόπιση της στόχευσης των θεμελιωδών δικαιωμάτων: Χωρίς να εγκαταλείπεται η παραδοσιακή τους λειτουργία που συνίσταται στη διασφάλιση ενός πεδίου ελευθερίας στο οποίο δεν μπορεί να υπεισέλθει η κρατική εξουσία, συνεχώς κερδίζει έδαφος η «προστατευτική» τους διάσταση που υποχρεώνει το Κράτος να παρεμβαίνει και να προστατεύει τον φορέα του δικαιώματος από τους πολλαπλούς κινδύνους που προέρχονται από την κοινωνία (π.χ. προστασία της προσωπικότητας από προσβολές των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης, των διαδηλωτών από επιθετικές αντιδιαδηλώσεις, του κοινωνικού συνόλου από βιομηχανικές δραστηριότητες που μπορούν να βλάψουν το περιβάλλον). Η διάσταση αυτή συμβαδίζει με τη γενικότερη μεταβολή του ρόλου

Σελ. 10

9Η εποχή κατά την οποία τα εθνικά Συντάγματα αποτελούσαν την μοναδική πηγή προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων, έχει πλέον παρέλθει. Στα συνταγματικά κείμενα έχουν προστεθεί δύο πηγές προστασίας: Το διεθνές και το ενωσιακό δίκαιο.

10Όσον αφορά το διεθνές δίκαιο που είναι εξοπλισμένο με υπέρτερη τυπική ισχύ έναντι του κοινού νόμου σύμφωνα με το άρθρο 28 παρ. 1 Συντ., είναι πάρα πολλές οι διεθνείς συμβάσεις που έχει υπογράψει και κυρώσει η Χώρα μας και προστατεύουν τόσο γενικώς τα θεμελιώδη δικαιώματα (βλ. λ.χ. το Διεθνές Σύμφωνο του ΟΗΕ για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα) όσο και ειδικώς ορισμένα εξ αυτών (βλ. λ.χ. τη Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και τη Βιοιατρική, γνωστή και ως Σύμβαση του Οβιέδο). Ο πρωταγωνιστικός πάντως ρόλος ανήκει στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) και το δικαιοδοτικό της όργανο, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) που εδρεύει στο Στρασβούργο. Πρόκειται για μια Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης που συνήφθη στη Ρώμη το 1950 και η οποία, παρότι δεν τροποποιείται, επικαιροποιείται και εμπλουτίζεται συνεχώς τόσο μέσω της εξελικτικής νομολογίας του ΕΔΔΑ όσο και μέσω του μηχανισμού των Πρόσθετων Πρωτοκόλλων. Η συμβολή του Δικαστηρίου του Στρασβούργου στην προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων στην Χώρα μας υπήρξε αναμφισβήτητα σημαντική, ιδίως στα πεδία της προστασίας της περιουσίας, της θρησκευτικής ελευθερίας και του δικαιώματος της δικαστικής προστασίας, και αυτό είναι κάτι που θα διαπιστώσει πολύ εύκολα ο αναγνώστης του παρόντος τόμου από τις πολλαπλές αναφορές των επόμενων συγγραφέων για τα κατ’ ιδίαν θεμελιώδη δικαιώματα στη νομολογία του ΕΔΔΑ. Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό ότι τα

Σελ. 11

11Σε σχέση με το δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, παρατηρείται επίσης μια εξελικτική πορεία: Αρχικώς, το δίκαιο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων ήταν προσανατολισμένο στην προστασία των θεμελιωδών κοινοτικών ελευθεριών (κυκλοφορίας εργαζομένων, εμπορευμάτων, κεφαλαίων και υπηρεσιών) που είχαν έντονο οικονομικό χαρακτήρα και μεγάλη σημασία για την κοινή αγορά. Στη συνέχεια όμως το ενωσιακό δίκαιο επεκτάθηκε και πέρα από τις προαναφερθείσες κλασικές ελευθερίες και πέρα από το πεδίο των οικονομικών δικαιωμάτων, έτσι ώστε το άρθρο 6 παρ. 2 της Συνθήκης της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣυνθΕΕ) να ορίζει ότι τα «θεμελιώδη δικαιώματα, όπως κατοχυρώνονται από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την Προάσπιση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θεμελιωδών Ελευθεριών [ΕΣΔΑ] και όπως απορρέουν από τις κοινές συνταγματικές παραδόσεις των κρατών μελών, αποτελούν μέρος των γενικών αρχών του δικαίου της Ένωσης». Το αποφασιστικό όμως βήμα συντελέσθηκε με τον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΧΘΔΕΕ), ο οποίος αποτελεί τον πληρέστερο ίσως κατάλογο θεμελιωδών δικαιωμάτων και έχει πλέον (ύστερα από τη Συνθήκη της Λισσαβόνας) δεσμευτική ισχύ στο πλαίσιο εφαρμογής του ενωσιακού δικαίου, απολαμβάνοντας μάλιστα το ίδιο νομικό κύρος με τις Συνθήκες. Όλα αυτά βέβαια υπό την καθοριστική επιρροή των δικαιοδοτικών οργάνων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, δηλαδή του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΕΕ, τέως Δικαστήριο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, ΔΕΚ) και του Γενικού Δικαστηρίου (τέως Πρωτοδικείου).

12Η πολλαπλότητα των πηγών προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων σε εθνικό και υπερεθνικό επίπεδο αποτιμάται σίγουρα θετικά, δημιουργεί ωστόσο και πολλά ερμηνευτικά ζητήματα, κυρίως ως προς το ποια διάταξη εφαρμόζεται όταν το ίδιο δικαίωμα προστατεύεται λ.χ. ταυτόχρονα από το Σύνταγμα, την ΕΣΔΑ και τον ΧΘΔΕΕ. Το ζήτημα αυτό έχει και πρακτικές συνέπειες, δεδομένου ότι το επίπεδο προστασίας του ίδιου δικαιώματος μπορεί να είναι διαφορετικό σε κάθε μία από τις πηγές αυτές προστασίας και, αντιστοίχως, οι επιτρεπόμενοι περιορισμοί στενότεροι ή ευρύτεροι.

13Επειδή όμως δεν είναι ορθό η πολλαπλή προστασία ενός δικαιώματος να καταλήγει σε βάρος του φορέα του δικαιώματος, η επίλυση τέτοιων περιπτώσεων πρέπει να προσανατολίζεται στην αρχή της «μείζονος προστασίας», υπό την έννοια της εφαρμογής της διάταξης εκείνης που παρέχει στον φορέα του δικαιώματος τη μεγαλύτερη δυνατή προστασία.

Σελ. 12

14Την πρώτη μεγάλη κατηγορία φορέων των θεμελιωδών δικαιωμάτων αποτελούν τα φυσικά πρόσωπα. Όταν το συνταγματικό κείμενο κατοχυρώνει το εκάστοτε θεμελιώδες δικαίωμα με τις λέξεις «Καθένας (έχει το δικαίωμα)» ή «Κανένας (δεν στερείται)», φορείς του δικαιώματος είναι όλα τα φυσικά πρόσωπα ανεξαρτήτως ιθαγένειας και όχι μόνον οι έλληνες πολίτες. Όταν, αντιθέτως, το Σύνταγμα χρησιμοποιεί τη διατύπωση «οι Έλληνες» ή «πολίτες», η συνταγματική προστασία επιφυλάσσεται στους έλληνες πολίτες. Το τελευταίο συμβαίνει κυρίως για τα πολιτικά δικαιώματα, δεδομένης και της αρχής της λαϊκής κυριαρχίας (άρθρο 1 παρ. 3 Συντ.) κατά την οποία όλες οι εξουσίες πηγάζουν από τον λαό. Υπάρχουν όμως και ορισμένα αμυντικά και κοινωνικά δικαιώματα, η συνταγματική προστασία των οποίων περιορίζεται στους Έλληνες.

15Tο ποιοι είναι οι φορείς των θεμελιωδών δικαιωμάτων, αποτελεί τμήμα των αναπτύξεων που θα ακολουθήσουν στον παρόντα τόμο κατά την ανάλυση των κατ’ ιδίαν δικαιωμάτων. Εισαγωγικά όμως πρέπει να επισημανθεί η τάση της επέκτασης των περισσοτέρων δικαιωμάτων και στους αλλοδαπούς, για περισσότερους μάλιστα λόγους: Ο πρώτος λόγος έχει να κάνει με την προαναφερθείσα διεθνοποίηση των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Όταν λ.χ. η (υπερνομοθετικής ισχύος) ΕΣΔΑ κατοχυρώνει τα δικαιώματα του συνέρχεσθαι και του συνεταιρίζεσθαι για όλα τα φυσικά πρόσωπα που κατοικούν στο έδαφος των συμβαλλομένων κρατών και όχι μόνο για τους εκάστοτε ημεδαπούς, με αποτέλεσμα οι δυσμενείς διακρίσεις σε βάρος των αλλοδαπών κατά την άσκηση των δικαιωμάτων αυτών να τυγχάνουν ανεφάρμοστες ακόμη και εάν προβλέπονται από νόμο, ο περιορισμός της συνταγματικής κατοχύρωσης των ως άνω δικαιωμάτων μόνο στους Έλληνες σύμφωνα με τη γραμματική διατύπωση των άρθρων 11 και 12 Συντ. χάνει την πρακτική του σημασία. Παρότι ακόμη η γραμματική διατύπωση του Συντάγματός μας συνδέει το δικαίωμα της παιδείας με την ιδιότητα του Έλληνα (άρθρο 16), δύσκολα μπορεί να γίνει δεκτό -και υπό το πρίσμα του ανθρωπιστικού πνεύματος του Συντάγματος που προϋποθέτει την κατοχύρωση των βασικών δικαιωμάτων και για τους αλλοδαπούς- ότι η συνταγματική τάξη μας δεν επιθυμεί

Σελ. 13

16Ειδική κατηγορία αποτελούν οι πολίτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σήμερα πλέον τείνει να κυριαρχήσει η θέση της υπεροχής του ενωσιακού δικαίου έναντι των εθνικών Συνταγμάτων, παρά τις επιφυλάξεις των δικαιοδοτικών οργάνων ορισμένων κρατών όπως του γερμανικού Ομοσπονδιακού Συνταγματικού Δικαστηρίου. Υπό το δεδομένο αυτό και λαμβάνοντας υπόψη την κατοχύρωση των θεμελιωδών δικαιωμάτων στον ΧΘΔΕΕ και το ενωσιακό δίκαιο γενικότερα, πολύ δύσκολα μπορούν να «σταθούν» δυσμενείς διακρίσεις σε βάρος των πολιτών των άλλων κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Πέρα από τη συμμετοχή των πολιτών της Ευρωπαϊκής Ένωσης στις αυτοδιοικητικές εκλογές, το παράδειγμα του άρθρου 4 παρ. 4 Συντ. είναι χαρακτηριστικό. Μπορεί η διάταξη αυτή να ορίζει ότι «Μόνο Έλληνες πολίτες είναι δεκτοί σε όλες τις δημόσιες λειτουργίες, εκτός από τις εξαιρέσεις που εισάγονται με ειδικούς νόμους», ο συνταγματικός αυτός κανόνας έχει όμως πλέον αντιστραφεί για τους πολίτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης που έχουν πρόσβαση σε όλες σχεδόν τις κρατικές λειτουργίες με την εξαίρεση κάποιων αρμοδιοτήτων του «σκληρού πυρήνα» του Κράτους.

17Το εάν οι ανήλικοι συγκαταλέγονται στους φορείς των θεμελιωδών δικαιωμάτων, είναι ένα ερώτημα που δεν επιδέχεται γενική απάντηση και εξαρτάται από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του κάθε δικαιώματος. Έτσι λ.χ. η συνταγματική προστασία της ανθρώπινης αξίας (άρθρο 2 παρ. 1 Συντ.) ή της υγείας (άρθρο 5 παρ. 5 Συντ.) προφανώς συμπεριλαμβάνει και τους ανήλικους. Από την άλλη, οι ανήλικοι δεν έχουν κατά κανόνα τα πολιτικά δικαιώματα, χωρίς πάντως να εμποδίζεται ο κοινός νομοθέτης να επεκτείνει ορισμένα από αυτά και σε ορισμένες ηλικιακές κατηγορίες ανηλίκων (π.χ. δικαίωμα του εκλέγειν, όπου το κατώτατο όριο ηλικίας καθορίζεται από τον νόμο κατ’ άρθρο 51 παρ. 3 Συντ.). Σε άλλα δικαιώματα, όπως π.χ. στα περιουσιακά (άρθρο 17 Συντ. περί ιδιοκτησίας) ή στα διαδικαστικά (π.χ. δικαίωμα δικαστικής προστασίας κατ’ άρθρο 20 παρ. 1 Συντ.), οι ανήλικοι είναι φορείς, οι ειδικότερες όμως εξουσίες που απορρέουν από τα δικαιώματα αυτά ασκούνται από τους έχοντες τη γονική μέριμνα. Όσον αφορά τα δικαιώματα πνευματικής φύσεως (π.χ. ελευθερία γνώμης και έκφρασης [άρθρο 14 Συντ.], θρησκευτική ελευθερία [άρθρο 13 Συντ.]), το εάν ο ανήλικος αποτελεί φορέα, εξαρτάται από τον βαθμό της πνευματικής του ωριμότητας και το κατά πόσο η συμπεριφορά του αποτελεί συνειδητή επιλογή. Το πότε συμβαίνει αυτό συναρτάται προς τις εκάστοτε συγκεκριμένες συνθήκες, υπάρχουν όμως κάποια ακρότατα όρια που δύσκολα μπορεί να παραβλέψει κάποιος, έτσι ώστε λ.χ. να μην μπορεί να αρνηθεί το δικαίωμα του δεκαεπτάχρονου να αλλάξει θρήσκευμα ή, αντιστρόφως, να μην μπορεί να δεχθεί το δικαίωμα του εξάχρονου παιδιού να αρνηθεί ιατρική επέμβαση που είναι απαραίτητη για την αποκατάσταση της υγείας του.

Σελ. 14

18Στο σημείο αυτό εντάσσεται και η προβληματική των τελούντων σε «ειδική σχέση εξουσίασης» ή σε «ειδική κυριαρχική σχέση». Πρόκειται για τα πρόσωπα εκείνα που τελούν σε σχέση εξάρτησης και εξουσίασης από άλλα φυσικά πρόσωπα ή το Κράτος, όπως είναι λ.χ. οι μαθητές, οι δημόσιοι υπάλληλοι και λειτουργοί, οι υπηρετούντες στις ένοπλες δυνάμεις και τα σώματα ασφαλείας, οι κρατούμενοι στα σωφρονιστικά καταστήματα κ.λπ. Υπάρχουν περιπτώσεις όπου το ίδιο το Σύνταγμα εξαιρεί ορισμένες κατηγορίες προσώπων που τελούν σε ειδική κυριαρχική σχέση από τον κύκλο των φορέων συγκεκριμένων δικαιωμάτων, όπως λ.χ. στο άρθρο 23 παρ. 2 εδ. β’ Συντ. που απαγορεύει ρητώς την απεργία με οποιαδήποτε μορφή στους δικαστικούς λειτουργούς και στους υπηρετούντες στα σώματα ασφαλείας. Κατά τα λοιπά όμως, και οι τελούντες σε «ειδικές κυριαρχικές σχέσεις» είναι φορείς των θεμελιωδών δικαιωμάτων, μπορούν όμως να υποστούν δικαιολογημένους περιορισμούς βάσει της ιδιαιτερότητας της εκάστοτε ειδικής σχέσης (π.χ. περιορισμός της ελευθερίας της κίνησης των κρατούμενων σε σωφρονιστικό κατάστημα) υπό την προϋπόθεση της τήρησης της αρχής της αναλογικότητας (για την οποία θα γίνει λόγος στη συνέχεια κατά την ανάλυση των «περιορισμών των περιορισμών»).

19Τα νομικά πρόσωπα αποτελούν φορείς εκείνων των θεμελιωδών δικαιωμάτων, τα οποία προσιδιάζουν προς τη φύση τους υπό την έννοια ότι δεν προϋποθέτουν την ανθρώπινη ιδιότητα. Έτσι, τα νομικά πρόσωπα είναι φορείς, μεταξύ άλλων, της αρχής της ισότητας (άρθρο 4 παρ. 1 Συντ.), της οικονομικής ελευθερίας (άρθρο 5 παρ. 1 Συντ.), της ενώσεως (άρθρο 12 Συντ.), της προστασίας της ιδιοκτησίας (άρθρο 17 παρ. 1 Συντ.) και του δικαιώματος δικαστικής προστασίας (άρθρο 20 παρ. 1 Συντ.), αλλά προφανώς όχι της ανθρώπινης αξίας (άρθρο 2 παρ. 1 Συντ.), της υγείας (άρθρα 5 παρ. 5 και 21 παρ. 3 Συντ.), της απαγόρευσης των βασανιστηρίων και της θανατικής ποινής (άρθρο 7 παρ. 2 και 3 Συντ.). Σε ορισμένες δε περιπτώσεις, το εάν τα νομικά πρόσωπα είναι φορείς του σχετικού δικαιώματος δεν προκαθορίζεται από το ίδιο το Σύνταγμα, όπως στην περίπτωση της προστασίας προσωπικών δεδομένων όπου η κείμενη νομοθεσία (Ν 2472/1997) σε συμφωνία με το ενωσιακό δίκαιο περιορίζει την προστασία των προσωπικών δεδομένων στα φυσικά πρόσωπα.

20Οι ανωτέρω αναπτύξεις ισχύουν προφανώς για τα νομικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου. Τα νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου που έχουν μεν ξεχωριστή νομική προσωπικότητα θα μπορούσαν όμως κάλλιστα να είχαν ενταχθεί στο νομικό πρόσωπο του Κράτους αποτελώντας διοικητικές υπηρεσίες του, δεν μπορούν καταρχήν να επικαλεσθούν τα θεμελιώδη δικαιώματα, αφού η κατοχύρωσή τους αποσκοπεί στην προστασία από το Κράτος και όχι στην προστασία του Κράτους. Υπάρχουν όμως και εδώ οι εξαιρέσεις: Η Εκκλησία της Ελλάδος (άρθρα 3 και 13 Συντ.), τα Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα (άρθρο 16 Συντ.) και οι Οργανισμοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης (άρθρο 102 Συντ.), με κοινό τους χαρακτηριστικό την εκ του Συντάγματος κατοχυρωμένη αυτοδιοίκησή τους. Τα νομικά αυτά πρόσωπα δημοσίου δικαίου είναι φορείς εκείνων των θεμελιωδών δικαιωμάτων, τα οποία συνδέονται με την εκπλήρωση της συνταγματικής τους αποστολής και έτσι μπορούν να επικαλεσθούν, μεταξύ

Σελ. 15

21Ιστορικά, τα θεμελιώδη δικαιώματα κατοχυρώθηκαν προκειμένου να προστατεύσουν τον πολίτη από την κρατική εξουσία. Έτσι λοιπόν, ο κύριος αποδέκτης των θεμελιωδών δικαιωμάτων είναι αναμφισβήτητα το Κράτος και υπό τις τρεις λειτουργίες του (νομοθετική, εκτελεστική, δικαστική). Ομοίως από ιστορική άποψη, η σοβαρότερη απειλή των θεμελιωδών δικαιωμάτων προέρχεται από τα όργανα της εκτελεστικής εξουσίας (αστυνομία, φορολογική διοίκηση κ.λπ.), ενώ η δικαστική εξουσία αποτελούσε το κύριο μέσο προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Παρόλα ταύτα, ορισμένα θεμελιώδη δικαιώματα αποσκοπούν προεχόντως στον περιορισμό της δικαστικής εξουσίας (βλ. λ.χ. τις απαγορεύσεις της αναδρομικής επιβολής του δυσμενέστερου ποινικού νόμου, της γενικής δήμευσης και της θανατικής ποινής του άρθρου 7 Συντ.). Περαιτέρω, τα θεμελιώδη δικαιώματα προφανώς δεσμεύουν και τη νομοθετική εξουσία, με αποτέλεσμα το ανεφάρμοστο (άρθρο 93 παρ. 4 Συντ.) των νομοθετικών διατάξεων που τα παραβιάζουν. Μάλιστα, η αρχή της ισότητας (άρθρο 4 παρ. 1 Συντ.) έχει ως κύριο αποδέκτη τη νομοθετική και όχι την εκτελεστική εξουσία, αφού η αρχή αυτή προσβάλλεται συνηθέστερα από τη ψήφιση νομοθετικών διατάξεων που μεταχειρίζονται άνισα ορισμένες κατηγορίες πολιτών (και σπανιότερα από τη δράση των οργάνων της εκτελεστικής εξουσίας που συχνά λειτουργούν βάσει δέσμιας αρμοδιότητας).

22Στο πλαίσιο της οριοθέτησης των αποδεκτών των θεμελιωδών δικαιωμάτων, το Κράτος θα πρέπει να εκληφθεί υπό την ευρεία έννοια. Συνεπώς, από τα θεμελιώδη δικαιώματα δεσμεύονται όχι μόνον τα όργανα του δημόσιου νομικού προσώπου του Κράτους αλλά και τα νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου, ακόμα και τα νομικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου του δημόσιου τομέα (αυτά δηλαδή που ελέγχονται, όσον αφορά τα οικονομικά ή/και τη

Σελ. 16

23Το εάν μπορεί να γίνει επίκληση των θεμελιωδών δικαιωμάτων μόνον έναντι των κρατικών οργάνων ή και έναντι των ιδιωτών, το εάν με άλλες λέξεις τα δικαιώματα ισχύουν και στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών, αποτελεί ένα από τα πιο αμφιλεγόμενα «διαχρονικά» ζητήματα της γενικής θεωρίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται η θεωρία της «τριτενέργειας» και υπό τις δύο ειδικότερες εκφάνσεις της: Της «άμεσης τριτενέργειας», της άμεσης δηλαδή ισχύος των θεμελιωδών δικαιωμάτων και στις σχέσεις των ιδιωτών μεταξύ τους, και της «έμμεσης τριτενέργειας», της αποδοχής δηλαδή μιας τέτοιας διαπροσωπικής ισχύος στο μέτρο και στο βαθμό που έχει παρέμβει ο κοινός νομοθέτης και έχει θεσπίσει νομοθετικές διατάξεις που επεκτείνουν το πεδίο εφαρμογής των θεμελιωδών δικαιωμάτων και στις σχέσεις μεταξύ των ιδιωτών.

1. 24

25Από εκεί και πέρα όμως, υπάρχουν πολλά δικαιώματα τα οποία απευθύνονται εξίσου και στο Κράτος και στους ιδιώτες, επειδή ακριβώς προσιδιάζουν και στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών κατά τη διατύπωση του άρθρου 25 παρ. 1 εδ. γ΄ Συντ. To δικαίωμα λ.χ. του συνέρχεσθαι (άρθρο 11 Συντ.) απαγορεύει εξίσου και στην αστυνομία και στους ιδιώτες (που δεν συμφωνούν με το μήνυμα της συνάθροισης) να παρεμποδίσουν μια διαδήλωση, το άρθρο 9Α Συντ. προστατεύει τα προσωπικά δεδομένα από τυχόν αθέμιτη επεξεργασία τους είτε

Σελ. 17

26Περαιτέρω, υφίσταται και μια τρίτη κατηγορία δικαιωμάτων που ισχύουν και στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών, η κανονιστική τους όμως εμβέλεια μπορεί να διαφοροποιηθεί ανάλογα με το εάν πρόκειται για ιδιωτικές σχέσεις ή σχέσεις Κράτους-πολίτη. Η αρχή της ισότητας (άρθρο 4 παρ. 1 Συντ.) αποτελεί ίσως το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα: Ισχύει και στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών, εάν ωστόσο δεν θέλουμε να αναιρέσουμε την ελευθερία των συμβάσεων (άρθρο 5 παρ. 1 Συντ.), θα πρέπει να γίνει δεκτό ότι έχει «ελαστικότερο» περιεχόμενο σε σχέση με την ισότητα στις σχέσεις Κράτους-ιδιώτη, όπου απαγορεύεται κάθε είδους αδικαιολόγητη διάκριση (υπό την έννοια της άνισης μεταχείρισης ουσιωδώς ομοίων περιπτώσεων και της ίσης μεταχείρισης ουσιωδώς ανόμοιων περιπτώσεων). Με το σκεπτικό αυτό και σε αντίθεση με τον δημόσιο τομέα όπου η τήρηση της αρχής της ισότητας αποτελεί απαρέγκλιτη συνταγματική επιταγή, ο ιδιώτης δεν μπορεί λ.χ. να υποχρεωθεί σε τήρηση της αρχής της ισότητας κατά την πρόσληψη του προσωπικού της επιχείρησής του ή κατά τη εκμίσθωση του διαμερίσματός του και γενικότερα κατά την επιλογή του αντισυμβαλλόμενού του. Και εδώ βεβαίως πρέπει να γίνουν δεκτές εξαιρέσεις που πηγάζουν από τις διατάξεις της κείμενης νομοθεσίας ή και του ίδιου του Συντάγματος, όπως προκύπτει λ.χ. από την συνδυαστική εφαρμογή της αρχής της ισότητας με την καταστατική αρχή της έννομης τάξης μας, την προστασία της ανθρώπινης αξίας κατ’ άρθρο 2 παρ. 1 Συντ. (βλ. απαγορευμένη άρνηση πρόσληψης κάποιου εργαζόμενου αποκλειστικά λόγω του φύλου του ή άρνηση εκμίσθωσης διαμερίσματος σε πρόσωπο λόγω του χρώματός του).

27Τέλος, το Κράτος και οι ιδιώτες ως αποδέκτες των θεμελιωδών δικαιωμάτων δεν μπορούν να εξομοιωθούν στο πλαίσιο της προαναφερθείσας «προστατευτικής» διάστασης των δικαιωμάτων. Ενώ λ.χ. ενώ η απαγόρευση αφαίρεσης της ανθρώπινης ζωής (άρθρο 5 παρ. 2 Συντ.) ισχύει αυτονοήτως εξίσου και για κρατικά όργανα και για τους ιδιώτες, ο ιδιώτης υποχρεούται να λυτρώσει κάποιον άλλον από κίνδυνο της ζωής του μόνο εντός των ορίων που χαράσσουν οι οικείες διατάξεις του Ποινικού Κώδικα.

28Το Σύνταγμά μας προβλέπει μια και μόνον περίπτωση αναστολής, δηλαδή προσωρινής μη ισχύος, ορισμένων θεμελιωδών δικαιωμάτων για την περίπτωση που η Χώρα ή τμήμα της κηρυχθεί σε «κατάσταση πολιορκίας» με απόφαση της Βουλής (ή σε περίπτωση κατεπείγοντος με προεδρικό διάταγμα) σύμφωνα με τους ορισμούς του άρθρου 48 Συντ., εάν κηρυχθεί πόλεμος, επιστράτευση εξαιτίας εξωτερικών κινδύνων ή άμεσης απειλής της εθνικής ασφάλειας ή εάν εκδηλωθεί ένοπλο κίνημα για την ανατροπή του δημοκρατικού πολιτεύματος.

Σελ. 18

29Συνήθως ο φορέας ενός δικαιώματος μπορεί να παραιτηθεί από αυτό, αλλιώς παύει να είναι δικαίωμα και καθίσταται υποχρέωση. Ειδικά όμως στα θεμελιώδη δικαιώματα και λόγω της σημασίας τους, δεν επιτρέπεται η γενική και εκ των προτέρων παραίτηση, ενώ μια δήλωση με τέτοιο περιεχόμενο δεν παράγει έννομες συνέπειες. Αυτό ωστόσο που επιτρέπεται στον φορέα των θεμελιωδών δικαιωμάτων, είναι να μην ασκήσει ή να παραιτηθεί από συγκεκριμένες εκφάνσεις των δικαιωμάτων του, ιδίως περιουσιακής ή διαδικαστικής φύσεως, με τον τρόπο που προβλέπεται στην κείμενη νομοθεσία. Είναι λ.χ. καθόλα επιτρεπτή η δωρεά περιουσιακών στοιχείων, η αποποίηση κληρονομιάς, η μη άσκηση ενός ενδίκου βοηθήματος ή η παραίτηση από αυτό. Σε άλλες εξάλλου περιπτώσεις, μπορεί ένα πρόσωπο να εξαιρεί τις ενέργειές του από το προστατευόμενο πεδίο ενός θεμελιώδους δικαιώματος. Όταν λ.χ. δημοσιοποιώ με τη θέλησή μου την ιδιωτική μου ζωή ή τα προσωπικά δεδομένα ή την αλληλογραφία μου με τρίτα πρόσωπα, δεν μπορώ να επικαλεσθώ τη συνταγματική προστασία της ιδιωτικής ζωής, των προσωπικών δεδομένων και του απορρήτου της αλληλογραφίας (άρθρα 9, 9Α και 19 Συντ.). Υπό την έννοια αυτή, τα θεμελιώδη δικαιώματα είναι δικαιώματα «αυτοδιάθεσης» του προσώπου.

30Δυσεπίλυτα ζητήματα και γενικότερες φιλοσοφικές δικαιοπολιτικές αναζητήσεις για το «φιλελεύθερο» ή «πατερναλιστικό» Κράτος γεννώνται σε οριακές περιπτώσεις, όταν η κρατική εξουσία παρεμβαίνει για την προστασία (αληθή ή υποτιθέμενη) του φορέα του δικαιώματος, ακόμα και εις βάρος της ελεύθερης βούλησής του (όταν δηλαδή πρόκειται για ενήλικο πρόσωπο που έχει συνείδηση των πράξεών του). Στην προβληματική αυτή εντάσσεται ένα φάσμα (σε μεγάλο βαθμό ανόμοιων) περιπτώσεων, όπως η απαγόρευση του καπνίσματος σε δημόσιους χώρους, η απαγόρευση της ευθανασίας, η επιβολή κυρώσεων σε ραδιοτηλεοπτικά μέσα για αυτοεξευτελισμό κάποιων προσώπων που αναζητούν κάποια

Σελ. 19

31Τα θεμελιώδη δικαιώματα τυποποιούν και προστατεύουν συγκεκριμένες κατηγορίες ανθρώπινης συμπεριφοράς. Το ποιες πράξεις ή παραλείψεις εμπίπτουν στο προστατευόμενο πεδίο του εκάστοτε θεμελιώδους δικαιώματος, προκύπτει καταρχάς από το ίδιο το κείμενο του Συντάγματος, το οποίο οριοθετεί το πεδίο εφαρμογής της κρίσιμης συνταγματικής διάταξης και αφήνει ορισμένες ανθρώπινες συμπεριφορές εκτός προστασίας.

32Όταν λ.χ. το άρθρο 10 Συντ. κατοχυρώνει τη δυνατότητα των πολιτών να αναφέρονται «εγγράφως» στις αρχές, είναι προφανές ότι η προφορική υποβολή αναφοράς δεν υπάγεται στο πεδίο προστασίας του άρθρου 10 Συντ. Ακόμα πιο χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του άρθρου 11 Συντ., το οποίο προστατεύει το δικαίωμα των Ελλήνων «να συνέρχονται ήσυχα και χωρίς όπλα». Ήδη από τη γραμματική διατύπωση της διάταξης αυτής, προκύπτει ότι ένοπλες και «μη ήσυχες» (υπό την έννοια της πρόθεσης πρόκλησης ταραχών) συναθροίσεις βρίσκονται εκτός συνταγματικής προστασίας. Εξάλλου, το άρθρο 13 Συντ. ορίζει ότι «Κάθε γνωστή θρησκεία είναι ελεύθερη και τα σχετικά με τη λατρεία της τελούνται ανεμπόδιστα υπό την προστασία των νόμων». Συνεπώς, οι οπαδοί μιας «μη γνωστής» θρησκείας (υπό την έννοια αυτής που έχει κρύφια δόγματα και λατρευτικές τελετές) δεν μπορούν να επικαλεσθούν τη συνταγματική προστασία της θρησκευτικής ελευθερίας.

33Τα παραδείγματα είναι πολλά και θα αναπτυχθούν στο πλαίσιο της ανάλυσης των κατ’ ιδίαν ατομικών δικαιωμάτων. Σημασία στο σημείο αυτό έχει απλά να τονισθεί ότι το Σύνταγμα

Σελ. 20

34Το γράμμα του Συντάγματος δεν είναι όμως το μόνο που οριοθετεί το πεδίο προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Υπάρχουν ανθρώπινες συμπεριφορές που κείνται εκτός συνταγματικής προστασίας με βάση την τελολογική προσέγγιση του εκάστοτε θεμελιώδους δικαιώματος. Και τούτο διότι όταν ο συνταγματικός νομοθέτης κατοχύρωνε ένα θεμελιώδες δικαίωμα, είχε σκοπό να προστατεύσει τον φορέα του δικαιώματος από συγκεκριμένους τύπους απειλών που συνδέονται με την άσκηση του δικαιώματος αυτού.

35Η συνταγματική κατοχύρωση λ.χ. της ελευθερίας της τέχνης στο άρθρο 16 αποσκοπούσε στο να προστατεύσει την πνευματική αυτή δημιουργία από τον κίνδυνο επιβολής περιορισμών, οι οποίοι ανακύπτουν λόγω του προκλητικού, «σοκαριστικού», πρωτοποριακού ή ανατρεπτικού περιεχομένου του καλλιτεχνικού έργου. Αντιθέτως, η καλλιτεχνική ελευθερία δεν είχε ως σκοπό να «απελευθερώσει» τον καλλιτέχνη από την τήρηση των διατάξεων της κείμενης νομοθεσίας, οι οποίες ισχύουν για όλους τους κοινωνούς του δικαίου και αποσυνδεδεμένα από το καλλιτεχνικό έργο και το περιεχόμενό του. Ως εκ τούτου, ο καλλιτέχνης του οποίου διακόπτεται η μουσική ή θεατρική παράσταση επειδή δεν τηρήθηκαν οι διατάξεις περί αντισεισμικής προστασίας ή πυρασφάλειας του χώρου της παράστασης δεν μπορεί να επικαλεσθεί την ελευθερία της τέχνης, όπως επίσης προφανώς δεν μπορεί να επικαλεσθεί το ατομικό δικαίωμα του άρθρου 16 Συντ. ο σκηνοθέτης που αποφασίζει τη διάπραξη ανθρωποκτονίας επί σκηνής προκειμένου να γίνει πιο «ρεαλιστική» η παράσταση.

36Παρά το ότι επιβάλλεται κατά τα ανωτέρω εκτεθέντα ο προσεκτικός προσδιορισμός του πεδίου εφαρμογής της συνταγματικής διάταξης που προστατεύει το εκάστοτε θεμελιώδες δικαίωμα, δεν σπανίζουν και οι περιπτώσεις εκείνες που μια ανθρώπινη συμπεριφορά υπάγεται καταρχήν στο πεδίο προστασίας του θεμελιώδους δικαιώματος, μπορεί όμως παρόλα ταύτα να περιορίζεται σε συγκεκριμένες εκδηλώσεις της κυρίως για λόγους προστασίας άλλων εννόμων αγαθών. Πρόκειται για τις περιπτώσεις των θεμιτών περιορισμών των θεμελιωδών δικαιωμάτων.