ΘΕΜΕΛΙΩΔΗ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Β΄ ΕΚΔΟΣΗΣ VII

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Α΄ ΕΚΔΟΣΗΣ IX

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ XXXVII

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

ΓΕΝΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ

[1] ΓΕΝΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΘΕΜΕΛΙΩΔΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ

Ι. Εισαγωγή 5

Α. Ιστορική εξέλιξη 5

Β. Ονομασίες, κατηγοριοποίηση, παλαιές και νέες διαστάσεις
των θεμελιωδών δικαιωμάτων 7

Γ. Τα θεμελιώδη δικαιώματα ως υπερεθνικό μέγεθος: Διεθνές και ενωσιακό δίκαιο 10

ΙΙ. Φορείς 12

Α. Φυσικά πρόσωπα 12

Β. Νομικά πρόσωπα 14

ΙΙΙ. Αποδέκτες 15

Α. Κρατική εξουσία 15

Β. Ιδιώτες 16

IV. Ισχύς 17

Α. Αναστολή 17

Β. Παραίτηση 18

V. Πεδίο προστασίας 19

Α. Οριοθέτηση από το συνταγματικό κείμενο 19

Β. Οριοθέτηση με βάση τον σκοπό του δικαιώματος 20

VI. Περιορισμοί 20

Α. Από το συνταγματικό κείμενο 21

Β. Επιφύλαξη υπέρ του νόμου 22

Γ. Σύγκρουση με άλλες συνταγματικές διατάξεις 23

Δ. Περιορισμοί των περιορισμών 25

VII. Συρροή 26

Α. Γενικές και ειδικές διατάξεις 26

Β. Αληθείς συρροές 27

VIII. Μέσα προστασίας 27

IΧ. Θεμελιώδη δικαιώματα και συνταγματικές υποχρεώσεις 28

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

ΤΑ «ΜΗΤΡΙΚΑ» ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ

[2] Η ΑΞΙΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

Ι. Εισαγωγικές παρατηρήσεις 34

ΙΙ. Νομικές βάσεις 35

Α. Σύνταγμα 35

B. Δίκαιο ΕΕ 35

Γ. Διεθνές Δίκαιο 36

ΙΙΙ. Φορείς 36

IV. Αποδέκτες 37

V. Πεδίο προστασίας 39

A. Αξία του ανθρώπου 39

B. Σωματική και ψυχική ακεραιότητα του ανθρώπου 41

VΙ. Συρροή 44

VII. Περιορισμοί 48

[3] ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΙΣΟΤΗΤΑΣ

I. Εισαγωγικές παρατηρήσεις 52

II. Νομικές βάσεις 52

Α. Σύνταγμα 52

Β. Δίκαιο ΕΕ 53

Γ. Διεθνές Δίκαιο 53

III. Φορείς 54

IV. Αποδέκτες 55

V. Πεδίο προστασίας 56

A. Το περιεχόμενο της αρχής 56

B. Η έκταση της δικαστικής προστασίας: επεκτατική εφαρμογή
ευνοϊκής ρύθμισης; 60

VI. Συρροή 63

VII. Περιορισμοί 63

VIII. Ειδικές μορφές της αρχής 65

A. Ισότητα των δύο φύλων 65

B. Ισότητα στα δημόσια βάρη 67

Γ. Ισότητα στην στρατολογική υποχρέωση 69

Δ. Ισότητα στην αμοιβή εργασίας 70

Ε. Ισότητα στην πρόσβαση σε δημόσιες θέσεις 71

[4] Η ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ

Ι. Εισαγωγικές παρατηρήσεις 76

ΙΙ. Νομικές βάσεις 76

Α. Σύνταγμα 76

B. Δίκαιο ΕΕ 76

Γ. Διεθνές Δίκαιο 76

ΙΙΙ. Φορείς 76

IV. Αποδέκτες 77

V. Πεδίο προστασίας 77

A. Επιμέρους εκδηλώσεις της προσωπικότητας 80

1. Σεξουαλική ελευθερία - Σύμφωνο Συμβίωσης Ομοφυλοφίλων
και δικαίωμα μεταβολής φύλου 80

2. Δικαίωμα στο όνομα, δικαίωμα στην εικόνα, δικαίωμα αναζήτησης
της καταγωγής 83

3. Λοιπές νομολογιακές περιπτώσεις 87

VΙ. Συρροή 89

VII. Περιορισμοί 89

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ

ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΦΥΣΙΚΗΣ ΥΠΟΣΤΑΣΗΣ ΚΑΙ ΙΔΙΩΤΙΚΟΥ ΒΙΟΥ

[5] ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗ ΖΩΗ

I. Εισαγωγικές παρατηρήσεις 95

ΙΙ. Νομικές βάσεις 96

A. Σύνταγμα 96

B. Δίκαιο Ε.Ε. 97

Γ. Διεθνές Δίκαιο 97

ΙΙΙ. Φορείς 97

Α. Έναρξη της ανθρώπινης ζωής 98

Β. Λήξη της ανθρώπινης ζωής 100

ΙV. Αποδέκτες 101

Α. Κράτος 101

Β. Ιδιώτες 102

V. Προστατευτικό πεδίο 102

Α. Υποχρέωση ουσιαστικής προστασίας 102

1. Αρνητική υποχρέωση 102

2. Θετικές υποχρεώσεις 103

i. Υιοθέτηση του κατάλληλου νομικού και διοικητικού πλαισίου 103

ii. Λήψη προληπτικών μέτρων 104

Β. Υποχρέωση δικονομικής προστασίας 105

VI. Συρροή δικαιωμάτων 106

VII. Περιορισμοί 107

Α. Διεθνές δίκαιο των ενόπλων συγκρούσεων 107

Β. Θανατική ποινή 107

Γ. Χρήση θανάσιμης βίας από όργανα του κράτους 108

Δ. Δικαίωμα αυτοσυντήρησης (κατάσταση άμυνας) 109

Ε. Δικαίωμα στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας της εγκύου 109

VIII. Δικαίωμα στον θάνατο; 110

[6] Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΓΕΝΙΚΑ
(η φυσική ή κυρίως ελευθερία του προσώπου)

Ι. Εισαγωγικές παρατηρήσεις 114

ΙΙ. Νομικές βάσεις 115

Α. Σύνταγμα 115

Β. Δίκαιο ΕΕ 115

Γ. Διεθνές Δίκαιο 115

ΙΙΙ. Φορείς του δικαιώματος 116

IV. Αποδέκτες 116

V. Πεδίο προστασίας 117

A. Η κυρίως προσωπική ελευθερία ή προσωπική ελευθερία εν γένει 117

B. Εκφάνσεις - εξειδικεύσεις του δικαιώματος της εν γένει προσωπικής
ελευθερίας - Το «τρισυπόστατο» της εν γένει (φυσικής) ελευθερίας
του προσώπου 118

Γ. Απαγόρευση δουλείας και ειλωτείας 118

VI. Συρροή 121

VIΙ. Περιορισμοί 121

Η έκταση του απαραβιάστου της προσωπικής ελευθερίας - Η γενική επιφύλαξη
νόμου - Η στέρηση της προσωπικής ελευθερίας stricto sensu 121

[7] Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ - ΟΙ ΕΙΔΙΚΟΤΕΡΕΣ ΕΚΦΑΝΣΕΙΣ

Ι. Εισαγωγικές παρατηρήσεις 127

ΙΙ. Νομικές βάσεις 128

Α. Σύνταγμα 128

Β. Δίκαιο ΕΕ 128

Γ. Διεθνές Δίκαιο 128

ΙΙΙ. Φορείς 129

IV. Αποδέκτες 129

V. Περιορισμοί 130

VI. Ειδικότερες εκδηλώσεις της προσωπικής ελευθερίας 130

Α. Ελευθερία κίνησης, διαμονής και εγκατάστασης 130

1. Εισαγωγικές παρατηρήσεις 130

2. Νομικές βάσεις 130

i. Σύνταγμα 130

ii. Δίκαιο ΕΕ 133

iii. Διεθνές Δίκαιο 133

3. Φορείς 133

4. Αποδέκτες 134

5. Πεδίο προστασίας 134

i. Ελευθερία κίνησης Ελλήνων πολιτών εντός της χώρας 134

ii. Ελευθερία διαμονής και εγκατάστασης 135

6. Συρροή 135

7. Περιορισμοί 135

Β. Η ελευθερία εισόδου Ελλήνων πολιτών στην Ελλάδα και εξόδου από τη χώρα 139

1. Ελευθερία εισόδου Ελλήνων πολιτών στη χώρα 139

i. Εισαγωγικές παρατηρήσεις 139

ii. Νομικές βάσεις 139

α) Σύνταγμα 139

β) Δίκαιο της ΕΕ 139

γ) Διεθνές Δίκαιο 140

iii. Φορείς 140

iv. Aποδέκτες 141

v. Πεδίο προστασίας 141

vi. Περιορισμοί 141

2. Η ελευθερία εξόδου Ελλήνων πολιτών από την Ελλάδα 142

i. Εισαγωγικές παρατηρήσεις 142

ii. Νομικές βάσεις 143

α) Σύνταγμα 143

β) Δίκαιο ΕΕ 143

γ) Διεθνές δίκαιο 144

iii. Φορείς 144

iv. Πεδίο προστασίας 145

v. Περιορισμοί 145

VII. Ειδικά θέματα: Αλλοδαποί 146

[8] Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ

Ι. Εισαγωγικές παρατηρήσεις 151

ΙΙ. Νομικές βάσεις 151

Α. Σύνταγμα 151

Β. Δίκαιο ΕΕ 151

Γ. Διεθνές δίκαιο 152

ΙΙΙ. Φορείς 152

IV. Αποδέκτες 152

V. Πεδίο προστασίας 152

Α. Το κυρίως περιεχόμενο της προσωπικής ασφάλειας
(Βασικές εννοιολογικές προσεγγίσεις) 152

B. Προϋποθέσεις, διαδικασία και θεσμικές εγγυήσεις για την σύλληψη
και την προσωρινή κράτηση 155

Γ. Ένταλμα σύλληψης και προσωρινής κράτησης 157

Δ. Προσαγωγή στον ανακριτή 161

Ε. Διάρκεια προσωρινής κράτησης 162

Στ. Κυρώσεις για την παράνομη σύλληψη και κράτηση 163

VI. Συρροή 164

VII. Περιορισμοί 164

[9] Η ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΗ ΤΟΥ ΠΟΙΝΙΚΟΥ ΚΟΛΑΣΜΟΥ

Ι. Η αρχή της νομιμότητας των ποινών (Το δικαίωμα στη νόμιμη ποινή) 168

Α. Εισαγωγικές παρατηρήσεις 168

Β. Νομικές βάσεις 170

1. Σύνταγμα και εθνική νομοθεσία 170

2. Δίκαιο ΕΕ 170

3. Διεθνές Δίκαιο 171

Γ. Φορείς 171

Δ. Αποδέκτες 172

Ε. Πεδίο προστασίας 172

1. Οι συνταγματικές προϋποθέσεις του ποινικού κολασμού 172

i. Η ύπαρξη εγκλήματος 172

ii. Η ύπαρξη νόμου 173

α. Η ουσιαστική έννοια του νόμου - Τυπικός νόμος 173

β. Ουσιαστικός νόμος - Ζητήματα «ποινικής» νομοθετικής εξουσιοδότησης 174

iii. Νόμος που να ισχύει πριν από την τέλεση της πράξης 175

α) Απαγόρευση αναδρομικής εφαρμογής ποινικού νόμου -
Αναδρομική εφαρμογή ηπιότερου νόμου 175

β) Αναδρομική ισχύς και νόμοι προσωρινής ισχύος, μέτρα ασφαλείας,
«λευκοί» ποινικοί νόμοι και παρεπόμενες ποινές 176

γ) Ζητήματα ερμηνείας των ποινικών νόμων και συνταγματικές απαιτήσεις 178

iv. Η πρόβλεψη στο νόμο της αξιόποινης πράξης και ο ορισμός των στοιχείων της 178

α) Η έννοια της πράξης 178

β) Ο ορισμός των στοιχείων της πράξης 179

v. Μη επιβολή ποινής βαρύτερης από εκείνη που προβλεπόταν κατά την τέλεση
της πράξης (άρθρο 7 παρ. 1 εδ. β΄ Συντ.) 180

2. Η ποινή 180

i. Έννοια και όρια 180

ii. Η προβληματική για τις πειθαρχικές, διοικητικές ποινές (κυρώσεις) 181

ΣΤ. Συρροή 182

Ζ. Περιορισμοί 183

Η. Ειδικά θέματα 184

1. Τεκμήριο αθωότητας 184

2. Ne bis in idem 186

ΙΙ. Συνταγματική οριοθέτηση μεθόδων κρατικής καταστολής
και απαγορευμένες ποινές 189

ΙΙΙ. Απαγόρευση γενικής δήμευσης και θανατικής ποινής 192

Α. Γενική δήμευση 192

Β. Θανατική ποινή 193

IV. Αποζημίωση αδίκως ή παρανόμως καταδικασθέντων 194

[10] ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ - ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

Ι. Εισαγωγικές παρατηρήσεις 199

ΙΙ. Νομικές βάσεις 200

Α. Σύνταγμα 200

Β. Δίκαιο της ΕΕ 200

Γ. Διεθνές Δίκαιο 202

ΙΙΙ. Φορείς 204

IV. Αποδέκτες 204

V. Πεδίο προστασίας 204

VI. Συρροή 208

VII. Περιορισμοί 212

[11] Ο ΙΔΙΩΤΙΚOΣ ΒIΟΣ, Η ΠΡΟΣΤΑΣIΑ ΠΡΟΣΩΠΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ
ΚΑΙ ΤΟ ΑΠΟΡΡΗΤΟ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

Ι. Εισαγωγικές παρατηρήσεις 217

ΙΙ. Το δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή και το άσυλο της κατοικίας 218

Α. Νομικές βάσεις 218

1. Σύνταγμα 218

2. Δίκαιο ΕΕ 218

3. Διεθνές Δίκαιο 219

Β. Φορείς 220

Γ. Αποδέκτες 220

Δ. Πεδίο προστασίας 221

Ε. Περιορισμοί 226

ΙΙΙ. Το δικαίωμα προστασίας του ατόμου από την αθέμιτη επεξεργασία
προσωπικών δεδομένων (άρθρο 9Α Συντ.) 228

Α. Νομικές βάσεις 228

1. Σύνταγμα 228

2. Δίκαιο ΕΕ 229

3. Διεθνές Δίκαιο 231

Β. Φορείς 232

Γ. Αποδέκτες 232

Δ. Πεδίο προστασίας 233

Ε. Περιορισμοί 239

ΙV. Το απόρρητο της επικοινωνίας και η απαγόρευση χρήσης παρανόμως
κτηθέντων αποδεικτικών μέσων 241

Α. Νομικές βάσεις 241

1. Σύνταγμα 241

2. Δίκαιο ΕΕ 242

3. Διεθνές Δίκαιο 242

Β. Φορείς 243

Γ. Αποδέκτες 243

Δ. Πεδίο προστασίας 243

Ε. Περιορισμοί 245

ΣΤ. Η απαγόρευση χρήσης παρανόμως κτηθέντων αποδεικτικών μέσων 246

ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ

ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΕΚΦΡΑΣΗΣ

[12] Η ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡIΑ

Ι. Εισαγωγικές παρατηρήσεις 254

ΙΙ. Νομικές βάσεις 255

Α. Σύνταγμα 255

Β. Δίκαιο ΕΕ 255

Γ. Διεθνές Δίκαιο 256

ΙΙΙ. Φορείς 256

IV. Αποδέκτες 257

V. Πεδίο προστασίας 258

Α. Η θρησκευτική συνείδηση και η εκδήλωσή της 258

Β. Η θρησκευτική λατρεία 260

VI. Συρροή 263

VII. Περιορισμοί 263

VIII. Ειδικά θέματα 265

Α. Η ίση μεταχείριση των πολιτών ανεξαρτήτως θρησκευτικών πεποιθήσεων 265

Β. Καθεστώς θρησκευτικών λειτουργών 266

Γ. Προσηλυτισμός 267

Δ. Θρησκευτικά σύμβολα 268

Ε. Θρησκευτική ελευθερία και μειονότητες 270

[13] ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΗΣ ΕΚΦΡΑΣΗΣ, ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ ΚΑΙ ΡΑΔΙΟΤΗΛΕΟΡΑΣΗ

I. Εισαγωγή 273

II. Ιστορική εξέλιξη 274

III. Νομικές βάσεις 275

Α. Σύνταγμα 275

Β. Δίκαιο Ε.Ε. 275

Γ. Διεθνές δίκαιο 275

ΙV. Φορείς 276

V. Αποδέκτες 276

VI. Προστασία 276

VII. Συρροή 279

VΙΙΙ. Περιορισμοί 279

ΙΧ. Ειδικά θέματα 286

Α. Ηλεκτρονικός τύπος - Διαδίκτυο 286

Β. Ελευθερία του τύπου και ιδιωτικότητα 289

Γ. Δικαίωμα στην πληροφόρηση 291

Δ. Βλάσφημος και μισαλλόδοξος λόγος 291

Ε. Η συνταγματική ρύθμιση της ραδιοτηλεόρασης 293

[14] Η ΕΛΕΥΘΕΡIΑ ΤΗΣ ΤEΧΝΗΣ

Ι. Εισαγωγικές παρατηρήσεις 298

Α. Σύνταγμα 298

Β. Δίκαιο ΕΕ 298

Γ. Διεθνές Δίκαιο 298

ΙΙ. Φορείς 299

III. Αποδέκτες 300

ΙV. Πεδίο προστασίας 300

V. Συρροή 302

VI. Περιορισμοί 302

VII. Ειδικά θέματα 308

Α. Η τέχνη που εξωθεί σε βία 308

Β. Πνευματική Ιδιοκτησία 312

[15] Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ, ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ.
ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ - ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ

Ι. Εισαγωγικές παρατηρήσεις 318

ΙΙ. Νομικές βάσεις 319

Α. Σύνταγμα 319

Β. Δίκαιο ΕΕ 319

Γ. Διεθνές Δίκαιο 319

ΙΙΙ. Φορείς 320

IV. Αποδέκτες 322

V. Πεδίο προστασίας 323

Α. Η ελευθερία της επιστήμης, της έρευνας και της διδασκαλίας 323

Β. Η ακαδημαϊκή ελευθερία 323

Γ. Η ελευθερία της παιδείας 324

VΙ. Συρροή 328

VII. Περιορισμοί 329

VIII. Ειδικά θέματα 331

Α. Αυτοδιοίκηση των ΑΕΙ 331

Β. Δημόσιος και δωρεάν χαρακτήρας ανώτατης εκπαίδευσης 334

Γ. Επαγγελματική εκπαίδευση 335

Δ. Ιδιωτική εκπαίδευση 337

ΜΕΡΟΣ ΠΕΜΠΤΟ

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ

[16] ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ

Ι. Νομικές βάσεις 344

Α. Το Σύνταγμα του 1975 (Σ 1975), όπως ισχύει 344

Β. Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) 347

Γ. Διεθνές Δίκαιο 348

1. Οικουμενικό Διεθνές Δίκαιο 348

2. Περιφερειακό Διεθνές Δίκαιο - Η περίπτωση της ΕΣΔΑ
και των Πρόσθετων Πρωτοκόλλων της 349

ΙΙ. Φορείς (Υποκειμενικό πεδίο προστασίας) - Η θεμελιοδικαιική ικανότητα 350

Α. Τα φυσικά πρόσωπα 350

1. Το ζήτημα της θεμελιοδικαιικής ικανότητας των ανηλίκων 350

2. Το ζήτημα της θεμελιοδικαιικής ικανότητας των μη ημεδαπών 351

Β. Τα νομικά πρόσωπα 352

1. Το ζήτημα της θεμελιοδικαιικής ικανότητας των ΝΠΙΔ
και άλλων ενώσεων ή ομάδων χωρίς νομική προσωπικότητα 352

2. Το ζήτημα της θεμελιοδικαιικής ικανότητας του Δημοσίου και των ΝΠΔΔ 353

3. Το ζήτημα της θεμελιοδικαιικής ικανότητας των ΝΠΙΔ
που ανήκουν εξ ολοκλήρου στο Δημόσιο ή σε λοιπά ΝΠΔΔ 353

III. Αποδέκτες 354

Α. Γενικά 354

Β. Οι ιδιώτες ως αποδέκτες της οικονομικής ελευθερίας; 354

IV. Αντικειμενικό πεδίο προστασίας 355

Α. Η επαγγελματική ελευθερία ή ελευθερία της εργασίας και του επαγγέλματος 356

Β. Η επιχειρηματική ελευθερία 356

Γ. Η συμβατική ελευθερία 357

Δ. Η ελευθερία του ανταγωνισμού 358

Ε. Η ελευθερία κατανάλωσης 358

ΣΤ. Η ελευθερία διαφήμισης 359

Ζ. Η ελευθερία ίδρυσης κερδοσκοπικών ενώσεων 359

V. Συρροή θεμελιωδών δικαιωμάτων 360

VI. Περιορισμοί 361

Α. Γνήσιοι περιορισμοί 361

Β. Μη γνήσιοι ή εγγενείς περιορισμοί (οριοθέτηση του πεδίου προστασίας) 364

Γ. Συνταγματική δικαιολόγηση των περιορισμών 366

1. Η τριάδα του άρθρου 5 παρ. 1 Σ 366

2. Τα όρια του άρθρου 106 παρ. 2 Σ 368

Δ. Οι περιορισμοί των περιορισμών (Schranken-Schranken) 369

1. Η αρχή της επιφύλαξης του νόμου 369

2. Η αρχή της απαγόρευσης της παραβίασης του πυρήνα του δικαιώματος 370

3. Η αρχή της αναλογικότητας 370

VII. Ειδικά θέματα 371

Α. Οικονομική ελευθερία και θεωρία του οικονομικού Συντάγματος 371

Β. Οικονομική ελευθερία και κρατικός προγραμματισμός-παρεμβατισμός 373

[17] Η ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΑΤΟΜΙΚΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΣ

I. Εισαγωγικές παρατηρήσεις 377

ΙΙ. Νομικές βάσεις 378

Α. Σύνταγμα 378

Β. Δίκαιο ΕΕ 379

Γ. Διεθνές Δίκαιο 380

III. Φορείς 381

Α. Φυσικά και νομικά πρόσωπα 381

Β. Έλληνες και αλλοδαποί 381

Γ. Υπήκοοι της Ευρωπαϊκής Ένωσης 381

Δ. Το κράτος και τα νομικά του πρόσωπα 382

IV. Αποδέκτες 383

V. Πεδίο προστασίας 384

Α. Το αντικείμενο προστασίας 384

1. Η αρχική συσταλτική ερμηνεία του αντικειμένου προστασίας της ιδιοκτησίας 384

2. Η συμβολή της ΕΣΔΑ στην προστασία της περιουσίας 386

3. Η διεύρυνση του αντικειμένου προστασίας του άρθρου 17 Συντ. 389

Β. Τα δικαιώματα που απορρέουν από την ιδιοκτησία 389

VI. Συρροή 391

VII. Περιορισμοί 392

Α. Οι περιορισμοί του δικαιώματος 392

1. Το γενικό συμφέρον 393

2. Τα λοιπά δικαιώματα 394

3. Οι περιορισμοί στην προστασία της ιδιοκτησίας στο Δίκαιο της ΕΕ και της ΕΣΔΑ 394

4. Οι περιορισμοί των περιορισμών 396

Β. Η στέρηση της ιδιοκτησίας - Αναγκαστική απαλλοτρίωση 396

VIII. Ειδικά θέματα 400

ΜΕΡΟΣ ΕΚΤΟ

ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΥΛΛΟΓΙΚΗΣ ΔΡΑΣΗΣ

[18] Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΣΥΝΑΘΡΟΙΣΗΣ

Ι. Εισαγωγικές παρατηρήσεις 404

ΙΙ. Νομικές βάσεις 405

Α. Σύνταγμα 405

Β. Δίκαιο ΕΕ 406

Γ. Διεθνές Δίκαιο 406

ΙΙΙ. Φορείς 407

ΙV. Αποδέκτες 409

V. Πεδίο προστασίας 410

Α. Η έννοια της συνάθροισης 410

Β. Είδη συνάθροισης 412

Γ. Το περιεχόμενο της ελευθερίας συνάθροισης 414

VI. Συρροή 416

VII. Περιορισμοί 417

VIII. Ειδικά θέματα 422

[19] Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΕΝΩΣΕΩΣ

I. Εισαγωγικές παρατηρήσεις 426

II. Νομικές βάσεις 427

Α. Σύνταγμα 427

Β. Δίκαιο ΕΕ 427

Γ. Διεθνές Δίκαιο 427

III. Φορείς 427

IV. Αποδέκτες 429

V. Πεδίο προστασίας 429

Α. Έννοια της ελευθερίας ένωσης 429

Β. Περιεχόμενο της ελευθερίας ένωσης 432

VI. Συρροή 438

VII. Περιορισμοί 440

Α. Γενικοί περιορισμοί 440

Β. Διάλυση σωματείου 441

Γ. Περιορισμοί λόγω ειδικών κυριαρχικών σχέσεων 443

VIII. Ειδικά θέματα 444

[20] Η ΣΥΝΔΙΚΑΛΙΣΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ

Ι. Εισαγωγικές παρατηρήσεις 449

1. Η κατοχύρωση της συνδικαλιστικής ελευθερίας (άρθρο 23 παρ. 1 Συντ.) 449

Ι. Νομικές βάσεις 449

Α. Σύνταγμα 449

Β. Δίκαιο ΕΕ 449

Γ. Διεθνές Δίκαιο 450

II. Φορείς 451

III. Αποδέκτες 451

IV. Περιεχόμενο 452

V. Συρροή δικαιωμάτων 454

VI. Περιορισμοί 455

2. Η συλλογική αυτονομία (άρθρο 22 παρ. 2 και 3 Συντ.) 455

Ι. Νομικές βάσεις 455

Α. Σύνταγμα 455

Β. Δίκαιο ΕΕ 455

Γ. Διεθνές Δίκαιο 456

II. Φορείς 456

III. Αποδέκτες 457

IV. Πεδίο προστασίας 457

V. Συρροή δικαιωμάτων 461

VI. Περιορισμοί 461

3. Η απεργία (άρθρο 23 παρ. 2 Συντ.) 461

Ι. Νομικές βάσεις 461

Α. Σύνταγμα 461

Β. Δίκαιο ΕΕ 462

Γ. Διεθνές Δίκαιο 462

II. Φορείς 462

III. Αποδέκτες 464

IV. Πεδίο προστασίας 464

V. Συρροή 465

VI. Περιορισμοί 465

ΜΕΡΟΣ ΕΒΔΟΜΟ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ

[21] ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΥΓΕΙΑΣ

Ι. Εισαγωγικές παρατηρήσεις 471

ΙΙ. Νομικές βάσεις 471

Α. Σύνταγμα 471

Β. Δίκαιο ΕΕ 472

1. Το δικαίωμα της προστασίας της υγείας στο ενωσιακό δίκαιο - Το άρθρο 168
της Συνθήκης για την Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ) 472

2. Η προστασία της υγείας ως δικαίωμα του ανθρώπου - Η κατοχύρωσή του
στον Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ 474

Γ. Διεθνές Δίκαιο 475

ΙΙΙ. Φορείς του δικαιώματος της υγείας 477

IV. Αποδέκτες 478

V. Πεδίο προστασίας - Όρια και έκταση της προστασίας του δικαιώματος,
υπό την σκοπιά της αρχής του κοινωνικού κράτους 479

1. Η κατοχύρωσή του ως αρνητικό - ατομικό συνταγματικό δικαίωμα 481

2. Η κατοχύρωση του ως κοινωνικό δικαίωμα. Το άρθρο 21 παράγραφος 3
του Συντάγματος 481

3. Η νομολογιακή αντιμετώπιση του δικαιώματος από το Συμβούλιο της Επικρατείας 482

VI. Συρροή δικαιωμάτων 483

VII. Περιορισμοί 485

VIII. Ειδικά θέματα 487

[22] ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΣΦΑΛΙΣΗ

I. Εισαγωγικές παρατηρήσεις 493

II. Νομικές βάσεις 494

Α. Σύνταγμα 494

Β. Δίκαιο ΕΕ 495

Γ. Διεθνές Δίκαιο 496

1. Στο πλαίσιο του Διεθνούς Οργανισμού Εργασίας (ΔΟΕ) 496

2. Στο πλαίσιο του Συμβουλίου της Ευρώπης 497

3. Στο πλαίσιο του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών 498

4. Στο πλαίσιο διμερών σχέσεων 498

III. Φορείς 498

IV. Αποδέκτες 499

V. Πεδίο προστασίας 499

A. Ο θεσμός της κοινωνικής ασφάλισης 499

B. Ο πυρήνας του θεσμού της κοινωνικής ασφάλισης 500

VI. Γενικές αρχές συνταγματικού επιπέδου - Περιορισμοί 504

[23] ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ

Εισαγωγικές παρατηρήσεις 514

1. Το κοινωνικό δικαίωμα στην εργασία (ά. 22 παρ. 1 εδ. α΄ Συντ.) 515

Ι. Νομικές βάσεις 515

Α. Σύνταγμα 515

Β. Δίκαιο ΕΕ 515

Γ. Διεθνές Δίκαιο 516

II. Φορείς 516

III. Αποδέκτες 517

IV. Πεδίο προστασίας 517

V. Συρροή δικαιωμάτων 520

VI. Περιορισμοί 521

2. Η απαγόρευση της αναγκαστικής εργασίας (ά. 22 παρ. 4 Συντ.) 521

Ι. Νομικές βάσεις 521

Α. Σύνταγμα 521

Β. Δίκαιο ΕΕ 522

Γ. Διεθνές Δίκαιο 522

II. Φορείς 522

III. Αποδέκτες 523

IV. Πεδίο προστασίας 523

V. Περιορισμοί 524

3. Η ισότητα αμοιβής (ά. 22 παρ. 1 εδ. β’ Συντ.) 525

Ι. Νομικές βάσεις 525

Α. Σύνταγμα 525

Β. Δίκαιο ΕΕ 525

Γ. Διεθνές Δίκαιο 525

II. Φορείς 525

III. Αποδέκτες 526

IV. Πεδίο προστασίας 527

V. Συρροή δικαιωμάτων 529

VI. Περιορισμοί 530

[24] Η ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ, ΤΟΥ ΓΑMΟΥ, ΤΗΣ MΗΤΡΟΤΗΤΑΣ
ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ

Α. ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ 536

I. Εισαγωγικές παρατηρήσεις 536

1. Η έννοια της οικογένειας – Η οικογένεια ως αντικείμενο προστασίας
του Συντάγματος 536

2. Η ύπαρξη τέκνων και η προηγούμενη σύναψη γάμου ως προϋποθέσεις
για τη σύσταση οικογένειας κατά το άρθρο 21 παρ. 1 εδ. α’ Συντ.; 538

II. Νομικές βάσεις 540

1. Σύνταγμα 540

2. Δίκαιο ΕΕ 541

3. Διεθνές δίκαιο 541

III. Φορείς 542

IV. Αποδέκτες 543

V. Περιεχόμενο του δικαιώματος - Πεδίο προστασίας 544

1. Το άρθρο 21 παρ. 1 εδ. α’ Συντ. ως θεσμική εγγύηση 544

2. Το άρθρο 21 παρ. 1 εδ. α’ Συντ. ως κοινωνικό δικαίωμα 546

3. Το ατομικό δικαίωμα για ίδρυση οικογένειας 548

VI. Συρροή 549

VII. Περιορισμοί 549

VIII. Ειδικά θέματα 550

1. Πολύτεκνες οικογένειες 550

2. Δικαίωμα στη στέγαση 553

Β. ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ 555

I. Εισαγωγικές παρατηρήσεις - Η έννοια γάμου 555

II. Νομικές βάσεις 556

1. Σύνταγμα 556

2. Δίκαιο ΕΕ 556

3. Διεθνές Δίκαιο 556

III. Φορείς 558

IV. Αποδέκτες 559

V. Περιεχόμενο του δικαιώματος - Πεδίο προστασίας 559

1. H ατομική ελευθερία σύναψης γάμου 559

2. Κοινωνικό δικαίωμα 560

3. Εγγύηση του θεσμού του γάμου 560

VI. Συρροή 561

VII. Περιορισμοί 561

VIII. Ειδικές κυριαρχικές σχέσεις 562

IX. Ειδικά θέματα - Το Σύμφωνο συμβίωσης 564

Γ. ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΤΗΤΑΣ 566

I. Εισαγωγικές παρατηρήσεις 566

II. Νομικές βάσεις 566

1. Σύνταγμα 566

2. Δίκαιο ΕΕ 566

3. Διεθνές δίκαιο 566

III. Φορείς 567

IV. Αποδέκτες 568

V. Περιεχόμενο του δικαιώματος – Πεδίο προστασίας 569

VI. Συρροή 571

VIΙ. Περιορισμοί 571

Δ. ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ 572

I. Εισαγωγικές παρατηρήσεις 572

II. Νομικές βάσεις 572

1. Σύνταγμα 572

2. Δίκαιο ΕΕ 572

3. Διεθνές δίκαιο 573

III. Φορείς 573

IV. Αποδέκτες 574

V. Περιεχόμενο του δικαιώματος – Πεδίο προστασίας 574

VI. Συρροή 575

VII. Περιορισμοί 576

[24Α] ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΑΞΙΟΠΡΕΠΟΥΣ ΔΙΑΒΙΩΣΗΣ

Ι. Εισαγωγικές παρατηρήσεις 581

ΙΙ. Νομικές βάσεις 582

Α. Σύνταγμα 582

Β. Δίκαιο της ΕΕ 582

Γ. Διεθνές Δίκαιο 583

ΙΙΙ. Φορείς 584

IV. Αποδέκτες 585

V. Πεδίο προστασίας 586

VI. Συρροή 588

VII. Περιορισμοί 589

VIII. Ειδικά θέματα: Το σύστημα ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος 590

ΜΕΡΟΣ ΟΓΔΟΟ

ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ

[25] ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΤΗΣ ΨΗΦΟΥ

Ι. Εισαγωγικές παρατηρήσεις 597

ΙΙ. Νομικές βάσεις 597

Α. Το Σύνταγμα 597

Β. Δίκαιο ΕΕ 598

Γ. Διεθνές Δίκαιο 599

Δ. Εκτελεστικοί νόμοι 600

ΙΙΙ. Φορείς 600

IV. Αποδέκτες 602

V. Πεδίο προστασίας 603

Α. Οι στιγμές ενεργοποίησης 603

Β. Οι συνταγματικές αρχές 603

Γ. Η οργάνωση και η άσκηση του δικαιώματος της ψήφου 609

VI. Συρροή 618

VIΙ. Περιορισμοί - Στέρηση 619

[26] ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΤΟΥ ΕΚΛΕΓΕΣΘΑΙ

Ι. Εισαγωγικές παρατηρήσεις 622

ΙΙ. Νομικές βάσεις 622

Α. Το Σύνταγμα 622

Β. Δίκαιο ΕΕ 623

Γ. Διεθνές Δίκαιο 623

Δ. Εκτελεστικοί νόμοι 624

ΙΙΙ. Φορείς 624

IV. Αποδέκτες 626

V. Πεδίο προστασίας 627

VI. Συρροή 630

VIΙ. Περιορισμοί - Στέρηση 631

Α. Γενικά 631

Β. Τα κωλύματα εκλογιμότητας 632

Γ. Τα κοινοβουλευτικά ασυμβίβαστα 633

Δ. Ο δικαστικός έλεγχος 635

[27] ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΣΥΣΣΩΜΑΤΩΣΗΣ

Ι. Εισαγωγικές παρατηρήσεις 639

ΙΙ. Νομικές βάσεις 640

Α. Σύνταγμα 640

Β. Δίκαιο ΕΕ 640

Γ. Διεθνές Δίκαιο 640

Δ. Εκτελεστικός νόμος 641

ΙΙΙ. Φορείς 641

IV. Αποδέκτες 644

V. Πεδίο προστασίας 645

Α. Το περιεχόμενο 645

Β. Το πολιτικό κόμμα 651

Γ. Η ίδρυση 652

Δ. Το πολιτικό κόμμα στον εκλογικό αγώνα και στην εκλογική διαδικασία 656

Ε. Το πολιτικό κόμμα στη Βουλή 658

VΙ. Συρροή 659

VΙΙ. Περιορισμοί - Στέρηση 660

[28] ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗΝ ΚΡΑΤΙΚΗ ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ

Ι. Εισαγωγικές παρατηρήσεις 664

ΙΙ. Νομικές βάσεις 665

Α. Σύνταγμα 665

Β. Δίκαιο ΕΕ 665

Γ. Διεθνές Δίκαιο 666

Δ. Εκτελεστικός νόμος 666

ΙΙΙ. Φορείς 666

ΙV. Αποδέκτες 667

V. Πεδίο προστασίας 668

Α. Έννοια και μορφές 668

Β. Οι δικαιούχοι 672

Γ. Η κατανομή 673

Δ. Η αρχή της διαφάνειας 675

VI. Συρροή 676

VII. Περιορισμοί - Στέρηση 677

ΜΕΡΟΣ ΕΝΑΤΟ

ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΕΝΝΟΜΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ

[29] ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΟΝ ΝΟΜΙΜΟ ΔΙΚΑΣΤΗ

Ι. Εισαγωγικές παρατηρήσεις 684

ΙΙ. Νομικές βάσεις 686

ΙΙΙ. Φορείς 687

IV. Αποδέκτες 689

V. Πεδίο προστασίας 692

VI. Συρροή 695

VII. Περιορισμοί 696

Α. Η ρήτρα «χωρίς τη θέλησή του» και η συνταγματική κατοχύρωση
της διαιτησίας 696

Β. Η απαγόρευση δικαστικών επιτροπών και εκτάκτων δικαστηρίων 701

[30] ΤΟ ΔΙΚΑIΩΜΑ ΔΙΚΑΣΤΙΚHΣ ΠΡΟΣΤΑΣIΑΣ

I. Εισαγωγικές παρατηρήσεις 709

II. Νομικές βάσεις 711

III. Φορείς 712

IV. Αποδέκτες 715

V. Πεδίο προστασίας 717

VI. Συρροή 729

VII. Περιορισμοί 729

[31] ΤΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΑΝΑΦΟΡΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΒΑΣΗΣ ΣΤΑ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΑ ΕΓΓΡΑΦΑ

Ι. Εισαγωγικές παρατηρήσεις 741

ΙΙ. Νομικές βάσεις 741

Α. Σύνταγμα 741

Β. Νόμος 743

Γ. Δίκαιο ΕΕ 744

Δ. Διεθνές Δίκαιο 745

ΙΙΙ. Φορείς 746

IV. Αποδέκτες 747

V. Πεδίο προστασίας 748

Α. Το περιεχόμενο του δικαιώματος της αναφοράς 748

B. Το περιεχόμενο του δικαιώματος της πρόσβασης 749

Γ. Δικονομικά: τρόποι ικανοποίησης του δικαιώματος της πρόσβασης 752

VΙ. Συρροή 753

VII. Περιορισμοί 754

Α. Περιορισμοί στο δικαίωμα της αναφοράς 754

Β. Περιορισμοί στο δικαίωμα πρόσβασης του πολίτη στα έγγραφα 755

VIII. Ειδικά θέματα 756

Α. Η αναφορά σε σχέση με το έννομο συμφέρον του πολίτη
για την υποβολή της 756

Β. Το δικαίωμα πρόσβασης και η προστασία των προσωπικών δεδομένων 757

[32] Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΗΣ ΑΚΡΟΑΣΗΣ

Ι. Εισαγωγικές παρατηρήσεις 761

ΙΙ. Νομικές βάσεις 761

Α. Σύνταγμα 761

Β. Νόμος 762

Γ. Δίκαιο ΕΕ 763

Δ. Διεθνές Δίκαιο 764

ΙΙΙ. Φορείς 764

IV. Αποδέκτες 765

V. Πεδίο προστασίας 765

A. Το περιεχόμενο της αρχής 765

B. Δικονομικά ζητήματα σχετικά με την παραβίαση του δικαιώματος
ως λόγου ακύρωσης 770

1. Αυτεπάγγελτος έλεγχος της ως λόγου ακύρωσης 770

2. Λυσιτέλεια της προβολής της ως λόγου ακύρωσης 772

VΙ. Συρροή 774

VII. Περιορισμοί 774

Α. Το δημόσιο συμφέρον 774

Β. Διοικητικές πράξεις δέσμιας αρμοδιότητας που στηρίζονται
σε αντικειμενικά δεδομένα 775

VIII. Ειδικά θέματα 776

Α. Η αρχή της ακρόασης στο φορολογικό δίκαιο 776

Β. Η άσκηση του δικαιώματος στο δίκαιο των αλλοδαπών 777

Γ. Περιβαλλοντικό Δίκαιο 779

Δ. Πειθαρχικό δίκαιο 779

ΑΛΦΑΒΗΤΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 781

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

ΓΕΝΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ

[1] ΓΕΝΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΘΕΜΕΛΙΩΔΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ

– Ανθόπουλος Χ., Το πρόβλημα της λειτουργικής δέσμευσης των θεμελιωδών δικαιωμάτων εν όψει του άρθρου 25 παρ. 2, 3 και 4 του Συντάγματος, 1993. – Barak A., Proportionality. Constitutional Rights and their Limitations, 2012. – Bodo P. / Schlink B. / Kingreen T. / Poscher R., Grundrechte. Staatsrecht II, 31. Auflage, 2015. – Βενιζέλος Ε., Το γενικό συμφέρον και οι περιορισμοί των συνταγματικών δικαιωμάτων. Κριτική προσέγγιση των τάσεων της νομολογίας, 1990. – Βλαχόπουλος Σπ., Η δυναμική ερμηνεία του Συντάγματος. Η προσαρμογή του συνταγματικού κειμένου στις μεταβαλλόμενες συνθήκες, 2014. – Του ίδίου, Η κατάχρηση δικαιώματος στη νομολογία των διοικητικών δικαστηρίων, ΔιΔικ 2021, 1 επ. – Βογιατζής Π., Το «ζωντανό κείμενο» και η «ευρωπαϊκή συναίνεση» στη νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου: η δύσκολη ισορροπία μεταξύ δικαστικού ακτιβισμού και αυτοπεριορισμού, ΝοΒ 2012, 1142 επ. – Γιαννακόπουλος Κ., Η μετάλλαξη του υποκειμένου των συνταγματικών δικαιωμάτων, ΕφημΔΔ 2012, 146 επ. – Δαγτόγλου Π., Δημόσιο συμφέρον και Σύνταγμα, ΤοΣ 1986, 425 επ. – Του ίδίου, Συνταγματικό Δίκαιο. Ατομικά Δικαιώματα, 4η έκδ., 2012. – Δημητρόπουλος Α., Συνταγματικά δικαιώματα, 2η έκδ., 2008. – Ηλιοπούλου-Στράγγα Τζ., Η «τριτενέργεια» των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων του Συντάγματος του 1975, 1990. – Καμτσίδου Ι., Η επιφύλαξη υπέρ του νόμου. Ως περιορισμός, εγγύηση και διάμεσος των ελευθεριών, 2001. – Κανελλοπούλου-Μαλούχου Ν., Συνταγματική θεωρία των θεμελιωδών δικαιωμάτων για τον μετασχηματισμό του δικαίου, 2021. – Κοτσαλής Λ. (επιμ.), Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και Ποινικό Δίκαιο. Ερμηνεία και εφαρμογή των άρθρων 1-10 ΕΣΔΑ, 2014. – Μάνεσης Α., Συνταγματικά δικαιώματα, α’ Ατομικές Ελευθερίες, 4η έκδ., 1982. – Του ιδίου, Το συνταγματικόν δίκαιον ως τεχνική της πολιτικής ελευθερίας, σε: Συνταγματική θεωρία και πράξη, 1980, 11 επ. – Μανιτάκης Α., Το υποκείμενο των συνταγματικών δικαιωμάτων κατά το άρθρο 25 παρ. 1 του Συντάγματος, 1981. – Manssen G., Staatsrecht II. Grundrechte, 6. Auflage, 2009. – Μαντζούφας Π., Οικονομική κρίση και Σύνταγμα, 2014. – Μήτα Σ., Ο Covid-19 και το «χρέος κοινωνικής αλληλεγγύης» του ελληνικού Συντάγματος (άρθρο 25§4), www.constitutionalism.gr – Παντελής Α., Ζητήματα συνταγματικών επιφυλάξεων, 1984. – Περάκης Μ., Η δικαστική προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων στην Ευρωπαϊκή Ένωση, 2015. – Πινακίδης Γ., Η «σύμφωνη με το Σύνταγμα ερμηνεία». Τεχνική του Δικαστικού Ελέγχου της Συνταγματικότητας των Νόμων ή μέθοδος ερμηνείας του Νόμου δια του Συντάγματος; ΤοΣ 2001, 461 επ. – Ράικος Α., Συνταγματικό Δίκαιο. Θεμελιώδη Δικαιώματα, 5η έκδ., 2018. – Σβώλος Ι. Α. - Βλάχος Κ. Γ., Το Σύνταγμα της Ελλάδος. Μέρος Ι (Κράτος και Εκκλη­σία - Ατομικά Δικαιώματα). Τόμος Α’, 1954. – Σισιλιάνος Λ.-Α. (επιμ.), Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Ερμηνεία κατ’ άρθρο, 2η έκδ., 2017. – Σπυρόπουλος Φ., Εισαγωγή στο Συνταγματικό Δίκαιο ΙΙ. Θεμελιώδη Δικαιώματα. Γενικό Μέρος, 2012. – Του ιδίου, Η Ερμηνεία του Συντάγματος. Εφαρμογή ή υπέρβαση της παραδοσιακής μεθοδολογίας του δικαίου; 1999. – Στρατηλάτης Κ., Η συγκεκριμένη στάθμιση των συνταγματικών αξιών κατά τη δικαστική ερμηνεία του Συντάγματος, ΤοΣ 2001, 495 επ. – Τζέμος Β. (επιμ.), Ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ. Ερμηνεία κατ’ άρθρο, 2η έκδ., 2019. – Τσάτσος Δ., Συνταγματικό Δίκαιο. Τόμος Γ’. Θεμελιώδη Δικαιώματα. Ι. Γενικό Μέρος, 1988. – Τσιλιώτης Χ., Εισαγωγή στην προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων, σε: Λεωνίδα Κοτσαλή-Γιώργο Τριανταφύλλου (επιμ.), Ανθρώπινα Δικαιώματα και Ποινικό Δίκαιο, 2007, σελ. 15 επ. – Χρυσόγονος Κ./Βλαχόπουλος Σπ., Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, 4η έκδ., 2017. – Osiatyński W., Human Rights and their Limits, 2009.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Ι. Εισαγωγή 1-13

Α. Ιστορική εξέλιξη 1-4

Β. Ονομασίες, κατηγοριοποίηση, παλαιές και νέες διαστάσεις
των θεμελιωδών δικαιωμάτων 5-8

Γ. Τα θεμελιώδη δικαιώματα ως υπερεθνικό μέγεθος: Διεθνές και ενωσιακό δίκαιο 9-13

ΙΙ. Φορείς 14-20

Α. Φυσικά πρόσωπα 14-18

Β. Νομικά πρόσωπα 19-20

ΙΙΙ. Αποδέκτες 21-27

Α. Κρατική εξουσία 21-22

Β. Ιδιώτες 23-26

IV. Ισχύς 28-30

Α. Αναστολή 28

Β. Παραίτηση 29-30

V. Πεδίο προστασίας 31-35

Α. Οριοθέτηση από το συνταγματικό κείμενο 31-33

Β. Οριοθέτηση με βάση τον σκοπό του δικαιώματος 34-35

VI. Περιορισμοί 36-48

Α. Από το συνταγματικό κείμενο 37-39

Β. Επιφύλαξη υπέρ του νόμου 40-41

Γ. Σύγκρουση με άλλες συνταγματικές διατάξεις 42-45

Δ. Περιορισμοί των περιορισμών 46-48

VII. Συρροή 49-52

Α. Γενικές και ειδικές διατάξεις 49-50

Β. Αληθείς συρροές 51-52

VIII. Μέσα προστασίας 53-55

IΧ. Θεμελιώδη δικαιώματα και συνταγματικές υποχρεώσεις 56

ΑΛΦΑΒΗΤΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

Αγώγιμη αξίωση 7

Άμεση τριτενέργεια 23-24

Αναστολή δικαιωμάτων 28

Ανεξάρτητες διοικητικές αρχές 54

Ανεπιφύλακτα δικαιώματα 43

Αποδέκτες

– ιδιώτες 23

– κράτος 21-22

Αρχή της αναλογικότητας 47

Αρχή της ισότητας 26

Αρχή της «μείζονος προστασίας» 13, 52

Γαλλική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων
του Ανθρώπου και του Πολίτη 2

Δημόσιο συμφέρον ως γενικός περιορισμός 39

Διεθνές δίκαιο 10

Διεθνοποίηση 2, 15

Δίκαιο της ΕΕ 11

Δικαιώματα αυτοδιάθεσης
του προσώπου 29

Εθνικά Συντάγματα 9

Ειδική κυριαρχική σχέση 18

Επιφύλαξη υπέρ του νόμου 40-41

Εύθετη εξισορρόπηση 44

Θεμελιώδη δικαιώματα

– διακρίσεις 6

– ορολογία 5

– πολλαπλότητα πηγών προστασίας 12

– προστατευτική διάσταση 8

Θεωρία της τριτενέργειας 23-24

In concreto στάθμιση 45

Κατάσταση πολιορκίας 28

Καταχρηστική άσκηση δικαιώματος 38

Κοινωνικά δικαιώματα 7

Lex imperfecta 38

Μέσα έννομης προστασίας

– ανεξάρτητες διοικητικές αρχές 54

– αρμόδια δικαστήρια 53

– προσφυγή στο ΕΔΔΑ 55

ΝΠΙΔ δημοσίου τομέα 22

Περιορισμοί

– από το συνταγματικό κείμενο 37-39

– γενικά 36

– των περιορισμών 46

Πρακτική εναρμόνιση 44

Προστατευτικό πεδίο

– οριοθέτηση από το συνταγματικό
κείμενο 31-33

– οριοθέτηση με βάση τον σκοπό του δικαιώματος 34-35

Προσφυγή στο ΕΔΔΑ 55

Προσωπικά δεδομένα 25, 40

«Πυρήνας» του δικαιώματος 48

Σύγκρουση

– με άλλες συνταγματικές διατάξεις 42-45

Συνταγματικές υποχρεώσεις 56

Συρροή δικαιωμάτων

– αληθής 51-52

– φαινομενική 50

Τριτενέργεια

– άμεση 23-24

– έμμεση 23

«Φιλελεύθερο» / «πατερναλιστικό» Κράτος 30

Φορείς θεμελιωδών δικαιωμάτων

– αλλοδαποί 15

– ανήλικοι 17

– ΝΠΔΔ 20

– ΝΠΙΔ 19

– πολίτες ΕΕ 16

– φυσικά πρόσωπα 14

“Και καλός πολίτης είναι μόνον ο ελεύθερος πολίτης.
Ο πολίτης αυτός ενδιαφέρεται δια τα πολιτικά πράγματα.
Εκείνος δε που δεν μετέχει εις αυτά είναι, όχι φιλήσυχος, αλλ’ άχρηστος πολίτης”1

Ι. Εισαγωγή

Α. Ιστορική εξέλιξη

Τα θεμελιώδη δικαιώματα, όπως τα γνωρίζουμε στη σημερινή τους μορφή, συνιστούν το απαύγασμα μακροχρόνιων ιστορικών, πολιτικών, κοινωνικών και τεχνολογικών εξελίξεων. Ο κατάλογος των θεμελιωδών δικαιωμάτων εμπλουτίζεται στην πάροδο του χρόνου με νέα δικαιώματα, ενώ αντιστρόφως ορισμένα από τα παλαιά, «κλασικά» δικαιώματα χάνουν την αλλοτινή σημασία τους. Σήμερα λ.χ. κατοχυρώνονται τα δικαιώματα στην προστασία του περιβάλλοντος, στην κοινωνία της πληροφορίας και στην προστασία των προσωπικών δεδομένων, δικαιώματα δηλαδή άγνωστα μέχρι πριν από ορισμένες δεκαετίες στο «συνταγματικό λεξιλόγιο», ενώ «κλασικά» δικαιώματα, όπως αυτό της αναφοράς προς τις αρχές, έχουν χάσει σημαντικό μέρος από την κανονιστική τους αξία. Ιδίως η επιρροή της τεχνολογικής εξέλιξης στα θεμελιώδη δικαιώματα είναι τόσο καθοριστική, ώστε να αναρωτιέται κάποιος εάν εξακολουθούν να έχουν νόημα συνταγματικές ρυθμίσεις, όπως αυτές περί της κατάσχεσης εντύπων, στην εποχή της κυριαρχίας του διαδικτύου.

Πάντως, το σίγουρο είναι ότι η κατοχύρωση των θεμελιωδών δικαιωμάτων ιστορικά υπήρξε το αποτέλεσμα διεκδικήσεων εκ μέρους των ενδιαφερόμενων κοινωνικών ομάδων2. Έτσι και πέρα από την κατοχύρωση των δικαιωμάτων στην ιδιοκτησία και στη θρησκευτική ελευθερία, «σταθμός» υπήρξε αναμφισβήτητα η Γαλλική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη του 1789. Οι επαναστατικές ιδέες, οι εργατικές κινητοποιήσεις και το «εμβληματικό» Σύνταγμα της Βαϊμάρης του 1919 συνέβαλαν αναμφισβήτητα στην κατοχύρωση των κοινωνικών δικαιωμάτων, ενώ οι οδυνηρές εμπειρίες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και της ναζιστικής θηριωδίας έδωσαν έναν περισσότερο ανθρωπιστικό χαρακτήρα στα μεταπολεμικά Συντάγματα και τα υπόλοιπα νομικά κείμενα προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων, όπως αποδεικνύει λ.χ. η αναγωγή της ανθρώπινης αξίας ως της καταστατικής αρχής στις περισσότερες συνταγματικές τάξεις των σύγχρονων δημοκρατιών. Η σημερινή εποχή χαρακτηρίζεται από την έντονη επιρροή τόσο της τεχνολογικής εξέλιξης όσο και της διεθνοποίησης στην προστασία των βασικότερων ελευθεριών3, για την τάση δε αυτή θα γίνει αναλυτικά αναφορά στη συνέχεια.

Ένα είναι πάντως το σίγουρο: Ο σκοπός, το πεδίο εφαρμογής και οι δυνητικές απειλές των θεμελιωδών δικαιωμάτων δεν αποτελούν «διαχρονικά μεγέθη», αποκομμένα από το εκάστοτε ιστορικό, κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο. Έτσι, δεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι η μεταβολή των κοινωνικών αντιλήψεων διαφοροποιεί και την κανονιστική εμβέλεια των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Πριν από ορισμένες δεκαετίες λ.χ. η ετερόλογη τεχνητή γονιμοποίηση εθεωρείτο προσβολή της ανθρώπινης αξίας, ενώ σήμερα αποτελεί -μαζί με πολύ πιο «προχωρημένες» μορφές υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, όπως η παρένθετη μητρότητα- μια αυτονόητη ειδικότερη έκφανση της συνταγματικά κατοχυρωμένης (άρθρο 5 παρ. 1 Συντ.) αναπαραγωγικής ελευθερίας. Όταν περαιτέρω θεσπίσθηκε το Σύνταγμα του 1975, κανείς δεν συζητούσε -όπως αντίθετα συμβαίνει σήμερα- το ζήτημα της συνταγματικής κατοχύρωσης των νομικών ενώσεων προσώπων του ίδιου φύλου. Εξάλλου, στη σημερινή εποχή, τα τρομοκρατικά χτυπήματα έχουν οδηγήσει στην τάση διαμόρφωσης ενός «δικαιώματος στην ασφάλεια», το οποίο απειλεί να συρρικνώσει την κανονιστική εμβέλεια παλαιότατων ατομικών δικαιωμάτων (π.χ. εγγυήσεις για τη σύλληψη και φυλάκιση, πλήρης δικαστική προστασία) και να αμφισβητήσει ακόμα και την έως σήμερα αδιαφιλονίκητη θέση της ανθρώπινης αξίας ως καταστατικής αρχής του πολιτεύματος (π.χ. ως προς τη χρησιμοποίηση βασανιστηρίων για την αποκάλυψη τρομοκρατικών ενεργειών)4. Πέραν τούτου και σε χώρες όπως η Ελλάδα, η πρόσφατη οικονομική κρίση5 έχει αναγάγει τη δημοσιονομική ισορροπία της χώρας σε «επιτακτικό δημόσιο συμφέρον», που απειλεί να μειώσει την κανονιστική εμβέλεια όχι μόνο κοινωνικών δικαιωμάτων (π.χ. εργασία και κοινωνική ασφάλιση) αλλά και ατομικών ελευθεριών, όπως της προστασίας της περιουσίας (ανταλλαγή

των ομολόγων του Ελληνικού Δημοσίου - PSI) και των προσωπικών δεδομένων (π.χ. ανάρτηση στο διαδίκτυο των ονομάτων όσων οφείλουν μεγάλα χρηματικά ποσά στο Δημόσιο κατά το μοντέλο «name and shame»).

Όλα τα ανωτέρω αποτελούν δυσεπίλυτα ζητήματα, τα οποία προφανώς δεν μπορούν να αναλυθούν με πληρότητα στο πλαίσιο της παρούσας εισαγωγής στο γενικό μέρος των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Κατευθυντήρια πάντως αρχή για τον ερμηνευτή και εφαρμοστή του δικαίου πρέπει να παραμένει πάντοτε η σκέψη ότι όσο και εάν το δίκαιο οφείλει να λαμβάνει υπόψη του τη μεταβαλλόμενη κοινωνική και οικονομική πραγματικότητα προκειμένου να μην καταλήξει σε ένα απλό κείμενο χωρίς πρακτική σημασία στον αφηρημένο «κόσμο των νομικών ιδεών»6, άλλο τόσο τα θεμελιώδη δικαιώματα θεσπίσθηκαν και κατοχυρώθηκαν σε κείμενα με αυξημένη τυπική ισχύ προκειμένου να προστατεύουν την ανθρώπινη προσωπικότητα παρά τα όποια πρόσκαιρα «κελεύσματα των καιρών». Η εύρεση της λεπτής αυτής ισορροπίας αποτελεί το δύσκολο καθήκον, αλλά ταυτόχρονα και την πεμπτουσία της εργασίας όποιου καταπιάνεται με το απαιτητικό και συνάμα γοητευτικό πεδίο των θεμελιωδών δικαιωμάτων.

Β. Ονομασίες, κατηγοριοποίηση, παλαιές και νέες διαστάσεις
των θεμελιωδών δικαιωμάτων

Παράλληλα με τον όρο «θεμελιώδη δικαιώματα» χρησιμοποιούνται και πολλοί άλλοι παραπλήσιοι όροι7: «Ατομικά», «ανθρώπινα», «συνταγματικά δικαιώματα», «ατομικές ελευθερίες». Από τη στιγμή που είναι αντιληπτό σε τι αναφερόμαστε, η χρήση του ενός ή του άλλου όρου δεν έχει μεγάλη πρακτική σημασία και η διαμάχη γύρω από το ποιος όρος είναι ο ορθότερος, αποτελεί εκδήλωση μιας υπερβολικής εννοιοκρατίας. Με τη διευκρίνιση αυτή, η παρούσα μελέτη χρησιμοποιεί τον όρο «θεμελιώδη δικαιώματα», κυρίως επειδή τονίζει τη σημασία των εν λόγω δικαιωμάτων και υποδηλώνει ότι η προστασία τους πλέον δεν περιορίζεται σε εθνικό συνταγματικό επίπεδο, αλλά πηγάζει και από το διεθνές και ενωσιακό δίκαιο. Ο όρος «θεμελιώδη δικαιώματα» προτιμάται επίσης σε σχέση με τους όρους «ατομικά δικαιώματα» και «ατομικές ελευθερίες», επειδή οι τελευταίοι αυτοί όροι, αφενός, δεν αποδίδουν την κοινωνική διάσταση των δικαιωμάτων8 και, αφετέρου, μπορεί εσφαλμένως να ταυτιστούν μόνο με τα «αμυντικά» δικαιώματα παραλείποντας τα «κοινωνικά» και τα «πολιτικά» δικαιώματα (για τις διακρίσεις αυτές, βλ. αμέσως κατωτέρω). Τέλος, ο όρος «ανθρώπινα δικαιώματα» δεν είναι απολύτως ακριβής αφού φορείς των εν λόγω δικαιωμάτων είναι σε πολλές περιπτώσεις και τα νομικά πρόσωπα, ενώ ταυτόχρονα «ανοίγει» και μια σειρά

από δυσεπίλυτα θεωρητικά ζητήματα, όπως λ.χ. ποια είναι τα παναθρώπινα δικαιώματα που ισχύουν ανεξάρτητα από την κατοχύρωσή τους στο θετικό δίκαιο9.

Όσον αφορά τις διακρίσεις των θεμελιωδών δικαιωμάτων, ακόμη και σήμερα αναφέρεται η «κλασική» τριχοτόμηση του Georg Jellinek σε αμυντικά («status negativus»), κοινωνικά («status positivus») και πολιτικά («status activus») δικαιώματα, όπου τα πρώτα υποχρεώνουν σε παράλειψη και αποχή του Κράτους από επέμβαση στην ελευθερία, τα δεύτερα σε θετική ενέργεια και παροχή εκ μέρους της κρατικής εξουσίας, ενώ τα τρίτα παρέχουν τη δυνατότητα στους πολίτες να συμμετέχουν στην άσκηση της κρατικής εξουσίας10. Η τριχοτόμηση όμως αυτή εξυπηρετεί μόνο λόγους διδασκαλίας και κατανόησης και έχει πολύ σχετική αξία, αφού τα περισσότερα θεμελιώδη δικαιώματα μετέχουν και των τριών εκφάνσεων. Έτσι λ.χ. το δικαίωμα της αναφοράς προς τις αρχές (άρθρο 10 Συντ.,) μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για πολιτικά θέματα και έχει τόσο αμυντική όσο και θετική διάσταση, αφού υποχρεώνει τις κρατικές αρχές όχι μόνο να μην παρεμποδίζουν την άσκηση του δικαιώματος αλλά και να απαντούν στις νομίμως υποβληθείσες αναφορές. Η ελευθερία του συνέρχεσθαι (συγκεντρώσεις, διαδηλώσεις κ.λπ.) κατά το άρθρο 11 Συντ. υποχρεώνει το Κράτος αφενός να μην παρεμποδίζει τις συναθροίσεις αυτές και αφετέρου να τις προστατεύει π.χ. από επιθετικούς αντιδιαδηλωτές, έχει δε και έντονο πολιτικό χαρακτήρα αφού με συγκεντρώσεις και διαδηλώσεις επήλθαν ιστορικές πολιτειακές μεταβολές (π.χ. επανάσταση 3ης Σεπτεμβρίου 1843, πτώση του τείχους του Βερολίνου και του καθεστώτος της Ανατολικής Γερμανίας το 1990). Αλλά και η άσκηση του πολιτικού δικαιώματος του εκλέγειν στις βουλευτικές εκλογές (άρθρο 51 παρ. 3 Συντ.) προϋποθέτει, από τη μία, την αποχή της κρατικής εξουσίας από αθέμιτες παρεμβάσεις επηρεασμού της βούλησης των ψηφοφόρων και, από την άλλη, μια σειρά από θετικές ενέργειες του Κράτους που σχετίζονται με τη διενέργεια των εκλογών, όπως τον διορισμό δικαστικών αντιπροσώπων, τη συγκρότηση εφορευτικών υποδομών, την τοποθέτηση παραβάν κ.λπ.

Συχνά τονίζεται η ιδιαιτερότητα των κοινωνικών δικαιωμάτων, υπό την έννοια ότι ενώ τα αμυντικά και πολιτικά δικαιώματα παρέχουν «αγώγιμη αξίωση» στους φορείς τους, αυτό δεν ισχύει για τα κοινωνικά δικαιώματα. Δεν μπορεί βέβαια να αμφισβητηθεί ότι τα κοινωνικά δικαιώματα, κατά κανόνα, δεν θεσπίζουν αγώγιμη αξίωση και το επίπεδο προστασίας τους εξειδικεύεται από τον κοινό νομοθέτη ως συνάρτηση των διαθέσιμων οικονομικών πόρων. Όταν λ.χ. το Σύνταγμα στο άρθρο 21 παρ. 4 προβλέπει ότι η «απόκτηση κατοικίας από αυτούς που τη στερούνται ή που στεγάζονται ανεπαρκώς αποτελεί αντικείμενο ειδικής φροντίδας του Κράτους», αυτό δεν σημαίνει ότι μπορώ να εξαναγκάσω με αγωγή το Κράτος να μου βρει κατοικία. Ομοίως, η υποχρέωση μέριμνας του Κράτους «για τη δημιουργία συνθηκών απασχόλησης όλων των πολιτών» (άρθρο 22 παρ. 1 Συντ.) δεν παρέχει στον πολίτη δικαστικά επιδιώξιμη αξίωση για την απόκτηση εργασίας. Ωστόσο, υπάρχουν και περιπτώσεις, όπου κατ’ εξαίρεση τα κοινωνικά δικαιώματα παρέχουν αγώγιμη αξίωση στον φορέα τους. Έχει κριθεί λ.χ. νομολογιακά11 με βάση τα άρθρα 21 παρ. 3 και 22 παρ. 5 Συντ. περί προστασίας της υγείας και κοινωνικής ασφάλισης των εργαζομένων ότι, όταν αυτό είναι αναγκαίο προκειμένου να αποφευχθεί κίνδυνος της ζωής ή της υγείας του ασφαλισμένου, οι κοινωνικοασφαλιστικοί οργανισμοί είναι υποχρεωμένοι να καλύπτουν τις δαπάνες νοσηλείας σε μη συμβεβλημένα ιδιωτικά θεραπευτήρια. Κυρίως όμως πρέπει να τονισθεί ότι η (κατά κανόνα) έλλειψη αγώγιμης αξίωσης στο πεδίο των κοινωνικών δικαιωμάτων δεν σημαίνει ότι η συνταγματική τους κατοχύρωση στερείται κανονιστικής αξίας, αφού τα κοινωνικά δικαιώματα δικαιολογούν διαφοροποιήσεις υπέρ των φορέων τους, όπως λ.χ. όταν γίνεται δεκτό ότι η ευμενέστερη μισθολογική μεταχείριση των εγγάμων υπαλλήλων στηρίζεται συνταγματικά στο άρθρο 21 Συντ., στο πλαίσιο του οποίου «ο κοινός νομοθέτης εξουσιοδοτείται, μεταξύ άλλων, να θεσπίσει πρόσθετη αμοιβή για τους εργαζομένους που συνάπτουν γάμο και δημιουργούν οικογένεια»12 . Εξάλλου, δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις εκείνες, όπου με βάση τις συνταγματικές διατάξεις περί κοινωνικών δικαιωμάτων η νομολογία έκρινε νομοθετικές διατάξεις ως αντισυνταγματικές, όπως λ.χ. σε σχέση με τη μη χορήγηση πολυτεκνικού επιδόματος όταν το οικογενειακό εισόδημα υπερβαίνει ένα ανώτατο όριο13.

Τις τελευταίες πάντως δεκαετίες έχει επέλθει μια μετατόπιση της στόχευσης των θεμελιωδών δικαιωμάτων: Χωρίς να εγκαταλείπεται η παραδοσιακή τους λειτουργία που συνίσταται στη διασφάλιση ενός πεδίου ελευθερίας στο οποίο δεν μπορεί να υπεισέλθει η κρατική εξουσία, συνεχώς κερδίζει έδαφος η «προστατευτική» τους διάσταση που υποχρεώνει το Κράτος να παρεμβαίνει και να προστατεύει τον φορέα του δικαιώματος από τους πολλαπλούς κινδύνους που προέρχονται από την κοινωνία (π.χ. προστασία της προσωπικότητας από προσβολές των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης, των διαδηλωτών από επιθετικές αντιδιαδηλώσεις, του κοινωνικού συνόλου από βιομηχανικές δραστηριότητες που μπορούν να βλάψουν το περιβάλλον). Η διάσταση αυτή συμβαδίζει με τη γενικότερη μεταβολή του ρόλου

του Κράτους που δεν επιτελεί πλέον μόνο τον ρόλο του «νυκτοφύλακα» αντανακλάται δε πολύ καθαρά και στο ίδιο το συνταγματικό κείμενο: Πέρα από το ότι το Σύνταγμα σε πολλά σημεία του κάνει λόγο όχι μόνο για «σεβασμό» αλλά και «προστασία», «προαγωγή» ή «ανάπτυξη» των θεμελιωδών δικαιωμάτων, το άρθρο 25 παρ. 1 Συντ. (όπως αναθεωρήθηκε το 2001) προβλέπει ότι τα «δικαιώματα του ανθρώπου ως ατόμου και ως μέλους του κοινωνικού συνόλου και η αρχή του κοινωνικού κράτους δικαίου τελούν υπό την εγγύηση του Κράτους. Όλα τα κρατικά όργανα υποχρεούνται να διασφαλίζουν την ανεμπόδιστη και αποτελεσματική άσκησή τους».

Γ. Τα θεμελιώδη δικαιώματα ως υπερεθνικό μέγεθος:
Διεθνές και ενωσιακό δίκαιο

Η εποχή κατά την οποία τα εθνικά Συντάγματα αποτελούσαν την μοναδική πηγή προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων, έχει πλέον παρέλθει. Στα συνταγματικά κείμενα έχουν προστεθεί δύο πηγές προστασίας: Το διεθνές και το ενωσιακό δίκαιο.

Όσον αφορά το διεθνές δίκαιο που είναι εξοπλισμένο με υπέρτερη τυπική ισχύ έναντι του κοινού νόμου σύμφωνα με το άρθρο 28 παρ. 1 Συντ., είναι πάρα πολλές οι διεθνείς συμβάσεις που έχει υπογράψει και κυρώσει η Χώρα μας και προστατεύουν τόσο γενικώς τα θεμελιώδη δικαιώματα (βλ. λ.χ. το Διεθνές Σύμφωνο του ΟΗΕ για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα14) όσο και ειδικώς ορισμένα εξ αυτών (βλ. λ.χ. τη Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και τη Βιοιατρική, γνωστή και ως Σύμβαση του Οβιέδο15). Ο πρωταγωνιστικός πάντως ρόλος ανήκει στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ)16 και το δικαιοδοτικό της όργανο, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) που εδρεύει στο Στρασβούργο. Πρόκειται για μια Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης που συνήφθη στη Ρώμη το 1950 και η οποία, παρότι δεν τροποποιείται, επικαιροποιείται και εμπλουτίζεται συνεχώς τόσο μέσω της εξελικτικής νομολογίας του ΕΔΔΑ17 όσο και μέσω του μηχανισμού των Πρόσθετων Πρωτοκόλλων. Η συμβολή του Δικαστηρίου του Στρασβούργου στην προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων στην Χώρα μας υπήρξε αναμφισβήτητα σημαντική, ιδίως στα πεδία της προστασίας της περιουσίας, της θρησκευτικής ελευθερίας και του δικαιώματος της δικαστικής προστασίας, και αυτό είναι κάτι που θα διαπιστώσει πολύ εύκολα ο αναγνώστης του παρόντος τόμου από τις πολλαπλές αναφορές των επόμενων συγγραφέων για τα κατ’ ιδίαν θεμελιώδη δικαιώματα στη νομολογία του ΕΔΔΑ18. Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό ότι τα

ελληνικά δικαστήρια σε πολλές περιπτώσεις μετέβαλαν τη νομολογία τους ακόμη και ως προς την ερμηνεία συνταγματικών διατάξεων, προκειμένου να προσαρμοσθούν προς την ΕΣΔΑ και τη νομολογία του ΕΔΔΑ, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τη σταδιακή επικράτηση και στη νομολογία της ορθής θέσης ότι το δικαίωμα στην ιδιοκτησία (άρθρο 17 Συντ.) προστατεύει όχι μόνο τα εμπράγματα αλλά και τα ενοχικά δικαιώματα.

Σε σχέση με το δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, παρατηρείται επίσης μια εξελικτική πορεία: Αρχικώς, το δίκαιο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων ήταν προσανατολισμένο στην προστασία των θεμελιωδών κοινοτικών ελευθεριών (κυκλοφορίας εργαζομένων, εμπορευμάτων, κεφαλαίων και υπηρεσιών) που είχαν έντονο οικονομικό χαρακτήρα και μεγάλη σημασία για την κοινή αγορά. Στη συνέχεια όμως το ενωσιακό δίκαιο επεκτάθηκε και πέρα από τις προαναφερθείσες κλασικές ελευθερίες και πέρα από το πεδίο των οικονομικών δικαιωμάτων, έτσι ώστε το άρθρο 6 παρ. 2 της Συνθήκης της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣυνθΕΕ) να ορίζει ότι τα «θεμελιώδη δικαιώματα,
όπως κατοχυρώνονται από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την Προάσπιση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θεμελιωδών Ελευθεριών [ΕΣΔΑ] και όπως απορρέουν από τις κοινές συνταγματικές παραδόσεις των κρατών μελών, αποτελούν μέρος των γενικών αρχών του δικαίου της Ένωσης». Το αποφασιστικό όμως βήμα συντελέσθηκε με τον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΧΘΔΕΕ)19, ο οποίος αποτελεί τον πληρέστερο ίσως κατάλογο θεμελιωδών δικαιωμάτων και έχει πλέον (ύστερα από τη Συνθήκη της Λισσαβόνας) δεσμευτική ισχύ στο πλαίσιο εφαρμογής του ενωσιακού δικαίου, απολαμβάνοντας μάλιστα το ίδιο νομικό κύρος με τις Συνθήκες. Όλα αυτά βέβαια υπό την καθοριστική επιρροή των δικαιοδοτικών οργάνων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, δηλαδή του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΕΕ, τέως Δικαστήριο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, ΔΕΚ) και του Γενικού Δικαστηρίου (τέως Πρωτοδικείου).

Η πολλαπλότητα των πηγών προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων σε εθνικό και υπερεθνικό επίπεδο αποτιμάται σίγουρα θετικά, δημιουργεί ωστόσο και πολλά ερμηνευτικά ζητήματα, κυρίως ως προς το ποια διάταξη εφαρμόζεται όταν το ίδιο δικαίωμα προστατεύεται λ.χ. ταυτόχρονα από το Σύνταγμα, την ΕΣΔΑ και τον ΧΘΔΕΕ. Το ζήτημα αυτό έχει και πρακτικές συνέπειες, δεδομένου ότι το επίπεδο προστασίας του ίδιου δικαιώματος μπορεί να είναι διαφορετικό σε κάθε μία από τις πηγές αυτές προστασίας και, αντιστοίχως, οι επιτρεπόμενοι περιορισμοί στενότεροι ή ευρύτεροι.

Επειδή όμως δεν είναι ορθό η πολλαπλή προστασία ενός δικαιώματος να καταλήγει σε βάρος του φορέα του δικαιώματος, η επίλυση τέτοιων περιπτώσεων πρέπει να προσανατολίζεται στην αρχή της «μείζονος προστασίας», υπό την έννοια της εφαρμογής της διάταξης εκείνης που παρέχει στον φορέα του δικαιώματος τη μεγαλύτερη δυνατή προστασία20.

ΙΙ. Φορείς

Α. Φυσικά πρόσωπα

Την πρώτη μεγάλη κατηγορία φορέων των θεμελιωδών δικαιωμάτων αποτελούν τα φυσικά πρόσωπα. Όταν το συνταγματικό κείμενο κατοχυρώνει το εκάστοτε θεμελιώδες δικαίωμα με τις λέξεις «Καθένας (έχει το δικαίωμα)» ή «Κανένας (δεν στερείται)», φορείς του δικαιώματος είναι όλα τα φυσικά πρόσωπα ανεξαρτήτως ιθαγένειας και όχι μόνον οι έλληνες πολίτες. Όταν, αντιθέτως, το Σύνταγμα χρησιμοποιεί τη διατύπωση «οι Έλληνες» ή «πολίτες», η συνταγματική προστασία επιφυλάσσεται στους έλληνες πολίτες. Το τελευταίο συμβαίνει κυρίως για τα πολιτικά δικαιώματα, δεδομένης και της αρχής της λαϊκής κυριαρχίας (άρθρο 1 παρ. 3 Συντ.) κατά την οποία όλες οι εξουσίες πηγάζουν από τον λαό. Υπάρχουν όμως και ορισμένα αμυντικά και κοινωνικά δικαιώματα, η συνταγματική προστασία των οποίων περιορίζεται στους Έλληνες.

Το ποιοι είναι οι φορείς των θεμελιωδών δικαιωμάτων, αποτελεί τμήμα των αναπτύξεων που θα ακολουθήσουν στον παρόντα τόμο κατά την ανάλυση των κατ’ ιδίαν δικαιωμάτων. Εισαγωγικά όμως πρέπει να επισημανθεί η τάση της επέκτασης των περισσοτέρων δικαιωμάτων και στους αλλοδαπούς, για περισσότερους μάλιστα λόγους: Ο πρώτος λόγος έχει να κάνει με την προαναφερθείσα διεθνοποίηση των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Όταν λ.χ. η (υπερνομοθετικής ισχύος) ΕΣΔΑ κατοχυρώνει21 τα δικαιώματα του συνέρχεσθαι και του συνεταιρίζεσθαι για όλα τα φυσικά πρόσωπα που κατοικούν στο έδαφος των συμβαλλομένων κρατών και όχι μόνο για τους εκάστοτε ημεδαπούς, με αποτέλεσμα οι δυσμενείς διακρίσεις σε βάρος των αλλοδαπών κατά την άσκηση των δικαιωμάτων αυτών να τυγχάνουν ανεφάρμοστες ακόμη και εάν προβλέπονται από νόμο22, ο περιορισμός της συνταγματικής κατοχύρωσης των ως άνω δικαιωμάτων μόνο στους Έλληνες σύμφωνα με τη γραμματική διατύπωση των άρθρων 11 και 12 Συντ. χάνει την πρακτική του σημασία. Παρότι ακόμη η γραμματική διατύπωση του Συντάγματός μας συνδέει το δικαίωμα της παιδείας με την ιδιότητα του Έλληνα (άρθρο 16)23, δύσκολα μπορεί να γίνει δεκτό -και υπό το πρίσμα του ανθρωπιστικού πνεύματος του Συντάγματος που προϋποθέτει την κατοχύρωση των βασικών δικαιωμάτων και για τους αλλοδαπούς24- ότι η συνταγματική τάξη μας δεν επιθυμεί

την παροχή παιδείας στους αλλοδαπούς και την μέσω αυτής ενσωμάτωσή τους στην ελληνική κοινωνία. Το ίδιο ισχύει και για το άρθρο 21 παρ. 3 Συντ., σύμφωνα με το οποίο το «Κράτος μεριμνά για την υγεία των πολιτών». Μπορεί άραγε να ισχυρισθεί κάποιος ότι το Κράτος επιτρέπεται να αδιαφορεί για την υγεία κάποιων ανθρώπων, επειδή δεν έχουν την ελληνική ιθαγένεια;

Ειδική κατηγορία αποτελούν οι πολίτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σήμερα πλέον τείνει να κυριαρχήσει η θέση της υπεροχής του ενωσιακού δικαίου έναντι των εθνικών Συνταγμάτων, παρά τις επιφυλάξεις των δικαιοδοτικών οργάνων ορισμένων κρατών όπως του γερμανικού Ομοσπονδιακού Συνταγματικού Δικαστηρίου. Υπό το δεδομένο αυτό και λαμβάνοντας υπόψη την κατοχύρωση των θεμελιωδών δικαιωμάτων στον ΧΘΔΕΕ και το ενωσιακό δίκαιο γενικότερα, πολύ δύσκολα μπορούν να «σταθούν» δυσμενείς διακρίσεις σε βάρος των πολιτών των άλλων κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Πέρα από τη συμμετοχή των πολιτών της Ευρωπαϊκής Ένωσης στις αυτοδιοικητικές εκλογές, το παράδειγμα του άρθρου 4 παρ. 4 Συντ. είναι χαρακτηριστικό. Μπορεί η διάταξη αυτή να ορίζει ότι «Μόνο Έλληνες πολίτες είναι δεκτοί σε όλες τις δημόσιες λειτουργίες, εκτός από τις εξαιρέσεις που εισάγονται με ειδικούς νόμους», ο συνταγματικός αυτός κανόνας έχει όμως πλέον αντιστραφεί για τους πολίτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης που έχουν πρόσβαση σε όλες σχεδόν τις κρατικές λειτουργίες με την εξαίρεση κάποιων αρμοδιοτήτων του «σκληρού πυρήνα» του Κράτους.

Το εάν οι ανήλικοι συγκαταλέγονται στους φορείς των θεμελιωδών δικαιωμάτων, είναι ένα ερώτημα που δεν επιδέχεται γενική απάντηση και εξαρτάται από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του κάθε δικαιώματος. Έτσι λ.χ. η συνταγματική προστασία της ανθρώπινης αξίας (άρθρο 2 παρ. 1 Συντ.) ή της υγείας (άρθρο 5 παρ. 5 Συντ.) προφανώς συμπεριλαμβάνει και τους ανήλικους. Από την άλλη, οι ανήλικοι δεν έχουν κατά κανόνα τα πολιτικά δικαιώματα, χωρίς πάντως να εμποδίζεται ο κοινός νομοθέτης να επεκτείνει ορισμένα από αυτά και σε ορισμένες ηλικιακές κατηγορίες ανηλίκων (π.χ. δικαίωμα του εκλέγειν, όπου το κατώτατο όριο ηλικίας καθορίζεται από τον νόμο κατ’ άρθρο 51 παρ. 3 Συντ.). Σε άλλα δικαιώματα, όπως π.χ. στα περιουσιακά (άρθρο 17 Συντ. περί ιδιοκτησίας) ή στα διαδικαστικά (π.χ. δικαίωμα δικαστικής προστασίας κατ’ άρθρο 20 παρ. 1 Συντ.), οι ανήλικοι είναι φορείς, οι ειδικότερες όμως εξουσίες που απορρέουν από τα δικαιώματα αυτά ασκούνται από τους έχοντες τη γονική μέριμνα. Όσον αφορά τα δικαιώματα πνευματικής φύσεως (π.χ. ελευθερία γνώμης και έκφρασης [άρθρο 14 Συντ.], θρησκευτική ελευθερία [άρθρο 13 Συντ.]), το εάν ο ανήλικος αποτελεί φορέα, εξαρτάται από τον βαθμό της πνευματικής του ωριμότητας και το κατά πόσο η συμπεριφορά του αποτελεί συνειδητή επιλογή. Το πότε συμβαίνει αυτό συναρτάται προς τις εκάστοτε συγκεκριμένες συνθήκες, υπάρχουν όμως κάποια ακρότατα όρια που δύσκολα μπορεί να παραβλέψει κάποιος, έτσι ώστε λ.χ. να μην μπορεί να αρνηθεί το δικαίωμα του δεκαεπτάχρονου να αλλάξει θρήσκευμα ή, αντιστρόφως, να μην μπορεί να δεχθεί το δικαίωμα του εξάχρονου παιδιού να αρνηθεί ιατρική επέμβαση που είναι απαραίτητη για την αποκατάσταση της υγείας του.

Στο σημείο αυτό εντάσσεται και η προβληματική των τελούντων σε «ειδική σχέση εξουσίασης» ή σε «ειδική κυριαρχική σχέση»25. Πρόκειται για τα πρόσωπα εκείνα που τελούν σε σχέση εξάρτησης και εξουσίασης από άλλα φυσικά πρόσωπα ή το Κράτος, όπως είναι λ.χ. οι μαθητές, οι δημόσιοι υπάλληλοι και λειτουργοί, οι υπηρετούντες στις ένοπλες δυνάμεις και τα σώματα ασφαλείας, οι κρατούμενοι στα σωφρονιστικά καταστήματα κ.λπ. Υπάρχουν περιπτώσεις όπου το ίδιο το Σύνταγμα εξαιρεί ορισμένες κατηγορίες προσώπων που τελούν σε ειδική κυριαρχική σχέση από τον κύκλο των φορέων συγκεκριμένων δικαιωμάτων, όπως λ.χ. στο άρθρο 23 παρ. 2 εδ. β’ Συντ. που απαγορεύει ρητώς την απεργία με οποιαδήποτε μορφή στους δικαστικούς λειτουργούς και στους υπηρετούντες στα σώματα ασφαλείας. Κατά τα λοιπά όμως, και οι τελούντες σε «ειδικές κυριαρχικές σχέσεις» είναι φορείς των θεμελιωδών δικαιωμάτων, μπορούν όμως να υποστούν δικαιολογημένους περιορισμούς βάσει της ιδιαιτερότητας της εκάστοτε ειδικής σχέσης (π.χ. περιορισμός της ελευθερίας της κίνησης των κρατούμενων σε σωφρονιστικό κατάστημα) υπό την προϋπόθεση της τήρησης της αρχής της αναλογικότητας (για την οποία θα γίνει λόγος στη συνέχεια κατά την ανάλυση των «περιορισμών των περιορισμών»).

Β. Νομικά πρόσωπα

Τα νομικά πρόσωπα αποτελούν φορείς εκείνων των θεμελιωδών δικαιωμάτων, τα οποία προσιδιάζουν προς τη φύση τους υπό την έννοια ότι δεν προϋποθέτουν την ανθρώπινη ιδιότητα. Έτσι, τα νομικά πρόσωπα είναι φορείς, μεταξύ άλλων, της αρχής της ισότητας (άρθρο 4 παρ. 1 Συντ.), της οικονομικής ελευθερίας (άρθρο 5 παρ. 1 Συντ.), της ενώσεως (άρθρο 12 Συντ.), της προστασίας της ιδιοκτησίας (άρθρο 17 παρ. 1 Συντ.) και του δικαιώματος δικαστικής προστασίας (άρθρο 20 παρ. 1 Συντ.), αλλά προφανώς όχι της ανθρώπινης αξίας (άρθρο 2 παρ. 1 Συντ.), της υγείας (άρθρα 5 παρ. 5 και 21 παρ. 3 Συντ.), της απαγόρευσης των βασανιστηρίων και της θανατικής ποινής (άρθρο 7 παρ. 2 και 3 Συντ.). Σε ορισμένες δε περιπτώσεις, το εάν τα νομικά πρόσωπα είναι φορείς του σχετικού δικαιώματος δεν προκαθορίζεται από το ίδιο το Σύνταγμα, όπως στην περίπτωση της προστασίας προσωπικών δεδομένων όπου η κείμενη νομοθεσία (Ν 2472/1997) σε συμφωνία με το ενωσιακό δίκαιο περιορίζει την προστασία των προσωπικών δεδομένων στα φυσικά πρόσωπα.

Οι ανωτέρω αναπτύξεις ισχύουν προφανώς για τα νομικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου. Τα νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου που έχουν μεν ξεχωριστή νομική προσωπικότητα θα μπορούσαν όμως κάλλιστα να είχαν ενταχθεί στο νομικό πρόσωπο του Κράτους αποτελώντας διοικητικές υπηρεσίες του, δεν μπορούν καταρχήν να επικαλεσθούν τα θεμελιώδη δικαιώματα, αφού η κατοχύρωσή τους αποσκοπεί στην προστασία από το Κράτος και όχι στην προστασία του Κράτους. Υπάρχουν όμως και εδώ οι εξαιρέσεις: Η Εκκλησία της Ελλάδος (άρθρα 3 και 13 Συντ.), τα Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα (άρθρο 16 Συντ.) και οι Οργανισμοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης (άρθρο 102 Συντ.), με κοινό τους χαρακτηριστικό την εκ του Συντάγματος κατοχυρωμένη αυτοδιοίκησή τους. Τα νομικά αυτά πρόσωπα δημοσίου δικαίου είναι φορείς εκείνων των θεμελιωδών δικαιωμάτων, τα οποία συνδέονται με την εκπλήρωση της συνταγματικής τους αποστολής και έτσι μπορούν να επικαλεσθούν, μεταξύ

άλλων, την προστασία της ιδιοκτησίας (άρθρο 17 Συντ.), το δικαίωμα δικαστικής προστασίας (άρθρο 20 παρ. 1 Συντ.), τη θρησκευτική ελευθερία (άρθρο 13 Συντ.) η Εκκλησία της Ελλάδος κ.λπ. Ακόμη μεγαλύτερη προστασία απολαμβάνουν εκείνα τα νομικά πρόσωπα (π.χ. Δικηγορικοί, Ιατρικοί, Οδοντιατρικοί, Φαρμακευτικοί Σύλλογοι), τα οποία αποτελούν κατ’ ουσίαν επαγγελματικές οργανώσεις, έχουν όμως χαρακτηρισθεί από τον κοινό νομοθέτη ως νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου λόγω της σημασίας του λειτουργήματος που ασκούν τα μέλη τους. Τα νομικά αυτά πρόσωπα μπορεί να διέπονται από ειδικούς κανόνες (π.χ. υποχρεωτική εγγραφή όσων ασκούν το αντίστοιχο λειτούργημα, παροχή συμβουλευτικών υπηρεσιών στην Πολιτεία), ο πυρήνας ωστόσο της δραστηριότητάς τους δεν παύει να είναι η προάσπιση των επαγγελματικών συμφερόντων των μελών τους με αποτέλεσμα να μπορούν να επικαλεσθούν όλα τα θεμελιώδη δικαιώματα που είναι απαραίτητα για την επιτέλεση της δραστηριότητάς τους26.

ΙΙΙ. Αποδέκτες

Α. Κρατική εξουσία

Ιστορικά, τα θεμελιώδη δικαιώματα κατοχυρώθηκαν προκειμένου να προστατεύσουν τον πολίτη από την κρατική εξουσία. Έτσι λοιπόν, ο κύριος αποδέκτης των θεμελιωδών δικαιωμάτων είναι αναμφισβήτητα το Κράτος και υπό τις τρεις λειτουργίες του (νομοθετική, εκτελεστική, δικαστική). Ομοίως από ιστορική άποψη, η σοβαρότερη απειλή των θεμελιωδών δικαιωμάτων προέρχεται από τα όργανα της εκτελεστικής εξουσίας (αστυνομία, φορολογική διοίκηση κ.λπ.), ενώ η δικαστική εξουσία αποτελούσε το κύριο μέσο προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Παρόλα ταύτα, ορισμένα θεμελιώδη δικαιώματα αποσκοπούν προεχόντως στον περιορισμό της δικαστικής εξουσίας (βλ. λ.χ. τις απαγορεύσεις της αναδρομικής επιβολής του δυσμενέστερου ποινικού νόμου, της γενικής δήμευσης και της θανατικής ποινής του άρθρου 7 Συντ.). Περαιτέρω, τα θεμελιώδη δικαιώματα προφανώς δεσμεύουν και τη νομοθετική εξουσία, με αποτέλεσμα το ανεφάρμοστο (άρθρο 93 παρ. 4 Συντ.) των νομοθετικών διατάξεων που τα παραβιάζουν. Μάλιστα, η αρχή της ισότητας (άρθρο 4 παρ. 1 Συντ.) έχει ως κύριο αποδέκτη τη νομοθετική και όχι την εκτελεστική εξουσία, αφού η αρχή αυτή προσβάλλεται συνηθέστερα από τη ψήφιση νομοθετικών διατάξεων που μεταχειρίζονται άνισα ορισμένες κατηγορίες πολιτών (και σπανιότερα από τη δράση των οργάνων της εκτελεστικής εξουσίας που συχνά λειτουργούν βάσει δέσμιας αρμοδιότητας).

Στο πλαίσιο της οριοθέτησης των αποδεκτών των θεμελιωδών δικαιωμάτων, το Κράτος θα πρέπει να εκληφθεί υπό την ευρεία έννοια.