ΤΟ ΔΙΚΑΙΟ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΙΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ - ΤΟΜΟΣ 1

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 3ης ΕΚΔΟΣΗΣ

ΓΕΝΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Α. Η Ευρωπαϊκή Ιδέα ανά τους αιώνες: μια πολύτροπη έννοια 1

B. Το ευρύτερο ιστορικό και θεσμικό πλαίσιο 5

α) Η Δυτικοευρωπαϊκή Ένωση 6

β) Το Συμβούλιο της Ευρώπης 7

γ) ΝΑΤΟ 11

δ) Η Οικονομική Επιτροπή για την Ευρώπη 13

ε) Ο Οργανισμός Ευρωπαϊκής Οικονομικής Συνεργασίας 15

στ) Η Οργάνωση για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη 16

Γ. Η δημιουργία των τριών Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων 18

α) Η Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα 18

β) Η αποτυχία της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Άμυνας 20

γ) Η δημιουργία της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας
και της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Ατομικής Ενέργειας 21

δ) Η Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη 23

Δ. Η δημιουργία μιας Ευρωπαϊκής Ένωσης 24

α) Η Συνθήκη του Άμστερνταμ 26

β) Η Συνθήκη της Νίκαιας 27

γ) Η Συνθήκη για ένα ευρωπαϊκό σύνταγμα 29

δ) Η Συνθήκη της Λισαβόνας 30

ε) Η αποχώρηση του Ηνωμένου Βασιλείου (Brexit) 32

στ) Η πανδημική κρίση 35

1. Ελεύθερη διακίνηση προσώπων 36

2. Κρατικές ενισχύσεις 38

3. ΟΝΕ 39

ζ) Ο πόλεμος στην Ουκρανία 42

η) Διεύρυνση ΕΕ 46

θ) Η Διάσκεψη για το μέλλον της Ευρώπης
και η αναθεώρηση των Συνθηκών 48

Ε. Διδάγματα της Ιστορίας 51

ΤΜΗΜΑ Ι

Ο ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΙΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

ΤΟ ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΤΗΣ ΣΥΝΘΗΚΗΣ 53

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΟΙ ΣΤΟΧΟΙ

Α. Ο χώρος ελευθερίας, ασφάλειας και δικαιοσύνης 56

Β. Εσωτερική αγορά, οικονομική ανάπτυξη και κοινωνική πρόοδος 57

α) Η λογική διαμόρφωσης 58

β) Το περιεχόμενο 60

1. Αειφόρος ανάπτυξη της Ευρώπης 60

2. Κοινωνική δικαιοσύνη 61

3. Προστασία του περιβάλλοντος 64

4. Επιστημονική και τεχνολογική πρόοδος 65

5. Πολιτισμός 66

6. Αλληλεγγύη 66

γ) Η εσωτερική αγορά 67

δ) Η δεσμευτικότητα των στόχων 69

Γ. Η Οικονομική και Νομισματική Ένωση 72

α) Η οικονομική πολιτική 72

β) Η νομισματική πολιτική 76

γ) Οι κατευθυντήριες αρχές 77

Δ. Η εξωτερική δράση 77

ΤΜΗΜΑ ΙΙ

ΟΙ ΑΞΙΕΣ ΤΗΣ ΕΝΩΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

ΛΟΓΟΙ ΚΑΘΙΕΡΩΣΗΣ ΚΑΙ ΣΗΜΑΣΙΑ

Α. Θεσμική σημασία 81

Β. Ευρωπαϊκή κοινωνία και αλληλεγγύη 83

α) Η αλληλεγγύη ως αρχή του δικαίου της Ένωσης 83

β) Η αλληλεγγύη ως δέσμη δικαιωμάτων του Χάρτη 87

Γ. Η παραβίαση των αξιών 92

α) Η φύση των παραβιάσεων: πολλές και συστηματικού χαρακτήρα 94

β) Οι παραβιάσεις αφορούν την αυτόνομη δράση των κρατών μελών 95

γ) Ο πολιτικός έλεγχος των παραβιάσεων 95

δ) Το νέο πλαίσιο της ΕΕ για την ενίσχυση του κράτους δικαίου 96

ε) Η νομοθετική κατοχύρωση των αρχών του κράτους δικαίου 100

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΑΞΙΟΠΡΕΠΕΙΑ

Α. Γενικές επισημάνσεις 102

Β. Συμβολή και όρια του Χάρτη 103

Γ. Η προστασία της αξιοπρέπειας ως γενικής αρχής του δικαίου της ΕΕ 106

Δ. Νομολογία για τα δικαιώματα που αντλούνται από την αξιοπρέπεια 107

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ

Α. Οι εκφάνσεις της ελευθερίας 109

Β. Οι ελευθερίες του Χάρτη 110

Γ. Νομολογία για την προστασία των ελευθεριών 110

α) Το δικαίωμα στην ελευθερία και την ασφάλεια 110

β) Το δικαίωμα στο σεβασμό της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής 111

γ) Η προστασία των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα 113

δ) Δικαίωμα γάμου και δικαίωμα ίδρυσης οικογένειας 117

ε) Ελευθερία σκέψης, συνείδησης και θρησκείας 117

στ) Ελευθερία έκφρασης και πληροφόρησης 118

ζ) Ελευθερία του συνέρχεσθαι και του συνεταιρίζεσθαι 119

η) Ελευθερία της τέχνης και της επιστήμης 120

θ) Δικαίωμα εκπαίδευσης 121

ι) Ελευθερία του επαγγέλματος και δικαίωμα προς εργασία 121

ια) Επιχειρηματική ελευθερία 122

ιβ) Δικαίωμα ιδιοκτησίας 123

ιγ) Δικαίωμα ασύλου 124

ιδ) Δικαίωμα προστασίας σε περίπτωση απομάκρυνσης,
απέλασης και έκδοσης 124

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

Α. Η έννοια της δημοκρατικής αρχής 126

Β. Ο σεβασμός της εθνικής δημοκρατικής αρχής από την Ένωση 127

Γ. Η δημοκρατική αρχή ως αρχή της Ένωσης 129

α) Η έννοια της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας στην Ένωση 129

β) Η συμμετοχική δημοκρατία 131

γ) Τα εθνικά κοινοβούλια 132

δ) Η δημοκρατική αρχή ως νομική αρχή 133

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5

ΙΣΟΤΗΤΑ

Α. Η απαγόρευση των διακρίσεων ως γενική αρχή του δικαίου 135

α) Διακρίσεις λόγω ιθαγένειας 135

β) Απαγόρευση των διακρίσεων και γενική αρχή της ισότητας 137

γ) Όρια και αυτονομία της γενικής αρχής της ισότητας 138

Β. Η συμβολή του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων 141

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6

Η ΑΡΧΗ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΔΙΚΑΙΟΥ

Α. Η αρχή του κράτους δικαίου και η έννομη τάξη της Ένωσης 147

Β. Η αρχή του κράτους δικαίου και οι εθνικές έννομες τάξεις 151

Γ. Η συμβολή του Χάρτη 156

α) Το δικαίωμα δίκαιης δίκης 156

β) Το τεκμήριο αθωότητας
και ο σεβασμός των δικαιωμάτων της υπεράσπισης 159

γ) Αρχές της νομιμότητας και
αναλογικότητας αξιοποίνων πράξεων και ποινών 162

δ) Δικαίωμα του προσώπου να μη δικάζεται ή να μην τιμωρείται ποινικά δύο φορές
για την ίδια αξιόποινη πράξη 164

Δ. Νομοθετικός καθορισμός της έννοιας της αρχής του κράτους δικαίου 166

Ε. Οι αποφάσεις του Δικαστηρίου της 16.2.2022
για την αρχή του κράτους δικαίου 168

α) Η νομική βάση επιβολής κυρώσεων
για παραβιάσεις της αρχής του κράτους δικαίου 169

β) Η αρχή του κράτους δικαίου της ΕΕ
και ο σεβασμός των εθνικών ταυτοτήτων 170

γ) Η αρχή του κράτους δικαίου και
ο σεβασμός των ουσιωδών λειτουργιών του κράτους 172

δ) Η αρχή της ασφάλειας δικαίου 173

ε) Σχέση της αρχής του κράτους δικαίου με τα θεμελιώδη δικαιώματα
και τις αρχές της ισότητας και της απαγόρευσης των διακρίσεων 174

στ) Αρχή του κράτους δικαίου και αξία της δημοκρατίας 175

ζ) Συμπέρασμα 176

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7

ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ

Α. Δικαστική προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων 179

Β. Ο Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης 180

α) Οι προσπάθειες για την σύνταξη ενός Χάρτη 180

β) Τα κύρια χαρακτηριστικά του Χάρτη 182

Γ. Η προσχώρηση της Ένωσης στην ΕΣΔΑ 189

α) Η Γνωμοδότηση 2/94 190

β) Η Γνωμοδότηση 2/13 191

1. Το συνταγματικό πλαίσιο της Ένωσης 192

2. Επί του συμβατού της σχεδιαζόμενης συμφωνίας
με το πρωτογενές δίκαιο της Ένωσης 193

3. Επί του άρθρου 344 ΣΛΕΕ 195

4. Επί των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του δικαίου της Ένωσης
όσον αφορά τον δικαστικό έλεγχο στον τομέα της ΚΕΠΠΑ 196

5. Συμπέρασμα 197

Δ. Σχέσεις ΔΕΕ-ΕΣΔΑ και εθνικών συνταγμάτων 197

ΤΜΗΜΑ ΙΙΙ

ΟΙ ΑΡΜΟΔΙΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΕΝΩΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

ΑΡΧΕΣ ΑΝΑΘΕΣΗΣ ΑΡΜΟΔΙΟΤΗΤΩΝ

Α. Η αρχή της δοτής αρμοδιότητας 201

α) Ο προσωρινός χαρακτήρας των αρμοδιοτήτων 201

β) Ο ειδικός χαρακτήρας των αρμοδιοτήτων 202

1. Οι αρμοδιότητες απονέμονται από τα κράτη μέλη 202

2. Η ρήτρα της ευελιξίας 203

3. Η νομολογιακή οριοθέτηση των αρμοδιοτήτων 204

3.1. Οι λόγοι οριοθέτησης των αρμοδιοτήτων 204

3.2. Υπέρβαση εξουσίας και προστασία της εθνικής ταυτότητας 207

Β. Οι κατηγορίες των αρμοδιοτήτων 210

α) Οι αποκλειστικές αρμοδιότητες 210

1. Η συνεισφορά της κοινοτικής έννομης τάξης 211

2. Η ρύθμιση των Συνθηκών 212

2.1. Η κοινή εμπορική πολιτική ως αποκλειστική αρμοδιότητα 213

2.2. Η αρμοδιότητα ρύθμισης του ανταγωνισμού 215

β) Οι συντρέχουσες αρμοδιότητες 216

1. Η συμβολή της κοινοτικής έννομης τάξης 216

2. Η νέα ρύθμιση 218

γ) Οι υποστηρικτικές αρμοδιότητες 219

δ) Ειδικές κατηγορίες αρμοδιοτήτων 220

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΑΡΧΕΣ ΑΣΚΗΣΗΣ ΑΡΜΟΔΙΟΤΗΤΩΝ

Α. Η αρχή της επικουρικότητας 221

α) Η συμβολή της ΣΕΚ 221

β) Η νέα ρύθμιση 224

γ) Εφαρμογή 226

Β. Η αρχή της αναλογικότητας 237

ΤΜΗΜΑ IV

ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΤΗΣ ΕΝΩΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΠΗΓΩΝ

Α. Το πρωτογενές δίκαιο 241

α) Αντικείμενο των Συνθηκών 241

1. Οι τρεις Συνθήκες 241

1.1. Η Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΣΕΕ) 242

1.2. Η Συνθήκη για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ) 243

1.3.Η Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Κοινότητα Ατομικής Ενέργειας (ΣΕΚΑΕ) 244

2. Πρόσθετες πράξεις πρωτογενούς δικαίου 247

β) Ισχύς των Συνθηκών 249

1. Αυτονομία των Συνθηκών 249

2. Έναρξη ισχύος 250

γ) Αναθεώρηση των Συνθηκών 251

1. Συνήθης διαδικασία αναθεώρησης 251

2. Οι απλοποιημένες διαδικασίες αναθεώρησης 254

δ) Άμεσο αποτέλεσμα των Συνθηκών 256

ε) Νομικό κύρος των Συνθηκών 258

Β. Το δευτερογενές δίκαιο 263

α) Οι κανονιστικές πράξεις 264

1. Πράξεις δικαίου 264

1.1. Κανονισμός 264

1.2. Η Οδηγία 266

1.3. Η απόφαση 271

1.4. Συστάσεις και γνώμες 272

β) Οι άτυπες πράξεις 273

γ) Το νομικό καθεστώς του παραγώγου δικαίου 275

Γ. Οι διεθνείς συνθήκες 278

α) Οι συμφωνίες που συνάπτονται από την Ένωση 278

β) Οι συμφωνίες που συνάπτονται μεταξύ των κρατών μελών 279

Δ. Οι γενικές αρχές του δικαίου της Ένωσης 280

α) Εξασφάλιση της νομιμότητας και εξουσία διαμόρφωσής της 280

β) Γενικές αρχές και θεμελιώδη δικαιώματα 282

γ) Ισχύς των γενικών αρχών 282

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ

Α. Η ανάγκη συνταγματικής θεμελίωσης 283

Β. Το Ελληνικό Σύνταγμα 284

ΤΜΗΜΑ V

ΤΑ ΜΕΣΑ ΕΚΠΛΗΡΩΣΗΣ ΤΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΗΣ ΤΗΣ ΕΝΩΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι

ΤΟ ΝΟΜΙΚΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΤΗΣ ΕΝΩΣΗΣ

Α. Η νομική προσωπικότητα 290

α) Η Ένωση χωρίς νομική προσωπικότητα 290

β) Η Ένωση με νομική προσωπικότητα 293

Β. Η νομική ικανότητα της Ένωσης 296

Γ. Η έδρα των οργάνων της Ένωσης 297

Δ. Το προσωπικό της Ένωσης 299

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΟΙ ΠΟΡΟΙ ΤΗΣ ΕΝΩΣΗΣ

Α. Η Απόφαση 2020/2053 για το σύστημα των ιδίων πόρων 303

Β. Πρόταση για θέσπιση πρόσθετων νέων πόρων 307

ΤΜΗΜΑ VI

ΤΑ ΘΕΣΜΙΚΑ ΟΡΓΑΝΑ ΤΗΣ ΕΝΩΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

ΤΟ ΕΥΡΩΠΑΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ

Α. Οργάvωση 311

Β. Λειτoυργία 313

Γ. Αρμoδιότητες 314

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΤΟ ΕΥΡΩΠΑΙΚΟ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟ

Α. Συγκρότηση 316

Β. Λειτουργία 320

Γ. Αρμοδιότητες 322

α) Τα νομοθετικά καθήκοντα 323

β) Τα δημοσιονομικά καθήκοντα 324

γ) Τα καθήκοντα πολιτικού ελέγχου 324

δ) Κυρώσεις 324

Δ. Σχέσεις με τα εθνικά κοινοβούλια 325

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

ΤΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ

Α. Οργάνωση 327

Β. Λειτουργία 328

α) Προεδρία 328

β) Τρόπος αποφάσεως 330

Γ. Αρμοδιότητες 335

Δ. Επικουρικά όργανα 335

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

Η ΕΠΙΤΡΟΠΗ

Α.Οργάνωση 336

Β.Λειτουργία 343

Γ. Αρμοδιότητες 345

Δ. Ύπατος εκπρόσωπος της ΕΕ για θέματα εξωτερικής πολιτικής και πολιτικής ασφάλειας 348

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5

ΤΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΙΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ

Α. Οργάνωση 351

Β. Λειτουργία 353

Γ. Αρμοδιότητες 354

α) Η εξέλιξη των αρμοδιοτήτων 354

β) Η διάρθρωση των δικαστικών αρμοδιοτήτων 355

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6

ΕΥΡΩΠΑΙΚΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ

Α. Οργάνωση 358

Β. Ανεξαρτησία 361

Γ. Αρμοδιότητες 363

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7

ΕΛΕΓΚΤΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ 366

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8

ΑΛΛΑ ΟΡΓΑΝΑ ΤΗΣ ΕΝΩΣΗΣ

Α. Τα συμβουλευτικά όργανα της Ένωσης 369

α) Η Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή (ΟΚΕ) 370

β) Η Επιτροπή των Περιφερειών 370

Β. Η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων (ΕΤΕ) 370

ΤΜΗΜΑ VII

Η ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΚΑΝΟΝΩΝ ΤΗΣ ΕΝΩΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΘΕΣΜΙΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ

Α. Η νομοθετική πρωτοβουλία 373

Β. Η επιλογή της ορθής νομικής βάσης 375

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Η ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ

Α. Η συνήθης νομοθετική διαδικασία 381

Β. Η ειδική νομοθετική διαδικασία 383

α) Πρόταση της Επιτροπής 384

1. Η διαδικασία διαβούλευσης 384

2. Η διαδικασία έγκρισης 384

β) Πρόταση άλλων οργάνων πλην Επιτροπής 385

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

ΤΑ ΕΘΝΙΚΑ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΑ ΩΣ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΕΕ 386

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

ΟΙ ΜΗ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΕΣ ΠΡΑΞΕΙΣ

Α. Οι κατ’ εξουσιοδότηση πράξεις 388

Β. Οι εκτελεστικές πράξεις 390

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5

Η ΣΤΕΝΟΤΕΡΗ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ

Α. Το κοινοτικό καθεστώς 393

Β. Το ισχύον καθεστώς 396

ΤΜΗΜΑ VIII

Η ΔΙΚΑΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Η ΘΕΣΜΙΚΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΔΕΕ 400

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Η ΔΟΜΗΣΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΣΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ

Α. Οι ειδικές αρμοδιότητες του ΔΕΕ 404

Β. Οι αρχές διαδικασίας 406

α) Η έγγραφη διαδικασία 407

β) Η προφορική διαδικασία 409

γ) Η απόφαση 411

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

ΑΜΕΣΕΣ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ

Α. Η προσφυγή ακυρώσεως 411

α) Προϋποθέσεις παραδεκτού 412

1. Η έννοια της ακυρωτέας πράξης 412

2. Ενεργητική νομιμοποίηση 415

β) Λόγοι ακυρώσεως 419

γ) Ακύρωση της απόφασης 420

Β. Η προσφυγή κατά παραλείψεως 422

α) Προϋποθέσεις παραδεκτού 423

β) Βάσιμο της προσφυγής και απόφαση του Δικαστηρίου 424

Γ. Η ένσταση παρανομίας 425

Δ. Προσφυγή αποζημιώσεως 426

α) Προϋποθέσεις παραδεκτού 428

β) Προϋποθέσεις ευθύνης 431

γ) Παραγραφή 435

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

ΠΡΟΣΦΥΓΗ ΚΑΤΑ ΚΡΑΤΟΥΣ ΜΕΛΟΥΣ

Α. Προϋποθέσεις παραδεκτού 436

Β. Το βάσιμο της προσφυγής 438

Γ. Η απόφαση διαπίστωσης της παράβασης 439

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5

ΠΡΟΔΙΚΑΣΤΙΚΕΣ ΑΠΟΦΑΣΕΙΣ

Α. Η παραπομπή 444

α) Έννοια δικαστηρίου 444

β) Ευχέρεια και υποχρέωση παραπομπής 447

Β. Η απόφαση 450

α) Αρμοδιότητα 450

β) Δεσμευτικότητα 453

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6

ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΔΙΚΑΣΤΙΚΟΥ ΕΤΟΥΣ 2024 356

ΤΜΗΜΑ IX

ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΤΗΣ ΕΝΩΣΗΣ
ΚΑΙ ΤΩΝ ΕΘΝΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΝ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΥΠΕΡΟΧΗΣ

Α. Θεμελιώδεις έννοιες 460

Β. Η εξέλιξη της νομολογίας του ΔΕΕ 465

α) Η αρχή της υπεροχής και το άμεσο αποτέλεσμα των κανόνων της ΕΕ 465

1. Το άμεσο αποτέλεσμα ως προϋπόθεση της υπεροχής των κανόνων της ΕΕ 465

2. Η μέθοδος εφαρμογής των θεμελιωδών αρχών 467

β) Η αρχή της υπεροχής και η εθνική προστασία
των θεμελιωδών δικαιωμάτων 469

γ) Η αρχή της υπεροχή και το ανεφάρμοστο των αποφάσεων
των συνταγματικών δικαστηρίων 476

Γ. Η αμφισβήτηση της αρχής της υπεροχής
από τα εθνικά συνταγματικά δικαστήρια 483

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Η ΑΡΧΗ ΤΟΥ ΑΜΕΣΟΥ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΟΣ

Α. Άμεσο αποτέλεσμα και άμεση εφαρμογή 487

Β. Θεμελίωση 488

Γ. Πεδίο εφαρμογής 490

α) Οι Συνθήκες 490

β) Οι πράξεις του παραγώγου δικαίου 493

1. Ο Κανονισμός 493

2. Η Απόφαση 495

3. Η Οδηγία 496

3.1. Θεμελιώδεις αρχές 496

3.2. Άμεσο αποτέλεσμα και γενικές αρχές του δικαίου 499

3.3. Άμεσο αποτέλεσμα και Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ 500

γ) Οι διεθνείς συνθήκες 502

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΗΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ

Α. Η υποχρέωση μη εφαρμογής του αντίθετου εθνικού κανόνα 510

B. Η υποχρέωση σύμφωνης ερμηνείας 514

Γ. Η υποχρέωση αποζημίωσης 517

α) Η αναγνώριση της αρχής 517

β) Οι όροι της ευθύνης 522

1. Η ύπαρξη δικαιώματος 522

2. Κατάφωρη παραβίαση 524

2.1. Έννοια 524

2.2. Η συνδρομή των αρχών της ισοδυναμίας και της αποτελεσματικότητας 527

3. Αιτιώδης συνάφεια 529

γ) Η εφαρμογή της αρχής 529

1. Νομοθετική εφαρμογή 529

2. Νομολογιακή εφαρμογή 535

Δ. Η αρχή της αποτελεσματικής δικαστικής προστασίας 537

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ

Α. Εθνική ταυτότητα και θεμελιώδεις οικονομικές ελευθερίες της Ένωσης 542

Β. Εθνική ταυτότητα και προστασία των αξιών της Ένωσης 547

α) Εθνική ασφάλεια και θεμελιώδη δικαιώματα της ΕΕ 547

β) Εθνική ταυτότητα και ενωσιακός ρόλος του εθνικού δικαστή 549

γ) Εθνική ταυτότητα και ενωσιακή ταυτότητα 551

ΤΜΗΜΑ X

Η ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΤΗΣ ΕΝΩΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Η ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΑΠΟ ΤΑ ΚΡΑΤΗ ΜΕΛΗ

Α. Η εθνική κανονιστική συνδρομή 558

Β. Η εθνική διοικητική συνδρομή 560

Γ. Η εθνική δικαστική συνδρομή 561

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Η ΑΜΕΣΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΕΝΩΣΗΣ 562

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

ΕΥΡΩΠΑΙΚΗ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΚΑΙ ΡΥΘΜΙΣΤΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ

A. Ανάγκη ίδρυσης ρυθμιστικών αρχών 564

Β. Το πλαίσιο λειτουργίας των ενωσιακών ρυθμιστικών οργανισμών 567

α) Αποστολή δημόσιας υπηρεσίας, αυτονομία και αρμοδιότητες 567

β) Συμβούλια προσφυγών 568

γ) Σχέσεις με την Επιτροπή 569

δ) Έλεγχος 569

Γ. Το παράδειγμα του ACER 570

ΤΜΗΜΑ XI

Η ΝΟΜΙΚΗ ΦΥΣΗ ΤΗΣ ΕΝΩΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

ΟΙ ΑΡΧΕΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ

Α. Η Ένωση ως διεθνής οργανισμός 577

α) Η Ένωση ως κλασικός διεθνής οργανισμός 577

β) Η Ένωση ως υπερεθνικός οργανισμός 578

Β. Η Ένωση ως ομοσπονδιακό μόρφωμα 580

α) Η Ένωση δεν συνιστά ομοσπονδιακό κράτος 580

1. Η Ένωση υπόκειται στη διάθεση των κρατών 581

2. Η Ένωση δεν έχει δικό της υποκείμενο νομιμοποίησης 584

3. Η Ένωση ως κοινός συνταγματικός χώρος 585

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΟΙ ΑΡΧΕΣ ΝΟΜΙΜΟΠΟΙΗΣΗΣ 588

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

Η ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ 591

ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

I. ΒΙΒΛΙΑ ΓΕΝΙΚΑ 599

Α. Ελληνικά 599

Β. Ξενόγλωσσα 600

II. ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ 601

ΙΙΙ. ΒΙΒΛΙΑ ΕΙΔΙΚΑ 601

Α. Ελληνικά 601

Β. Ξενόγλωσσα 603

IV. ΑΡΘΡΑ 604

A. Ελληνικά 604

Β. Ξενόγλωσσα 605

ΑΛΦΑΒΗΤΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 607

ΓΕΝΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Στη Γενική Εισαγωγή θα εξετάσουμε την Ευρωπαϊκή Ιδέα ανά τους αιώνες, τη δημιουργία των τριών Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, τη δημιουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης και τα διδάγματα της Ιστορίας.

Α. Η Ευρωπαϊκή Ιδέα ανά τους αιώνες: μια πολύτροπη έννοια

Η αίσθηση ότι η Ευρώπη αποτελεί όχι μόνο μια πολιτιστική κοινότητα, αλλά και μια πολιτική και οικονομική ενότητα, υπάρχει από αρκετούς αιώνες, μολονότι το συγκεκριμένο περιεχόμενο αυτών των εννοιών διαφέρει σημαντικά από εποχή σε εποχή.

Κατ’ αρχάς, είναι γνωστή η αναφορά από την ελληνική μυθολογία στην Ευρώπη, όνομα γυναικός εκ Φοινίκης, περιοχή που τοποθετείται στο σημερινό Λίβανο, την οποία μετέφερε στην Κρήτη, ο Δίας μεταμορφωθείς σε ταύρο. Το όνομα Ευρώπη, ως φοινικική λέξη, σήμαινε τον ήλιο που δύει, έννοια που χρησιμοποιήθηκε στην Αρχαία Ελλάδα για να ορίσει τα εδάφη που βρίσκονταν δυτικά της Ελλάδας.

Η λέξη Ευρώπη εμφανίστηκε πάλι κατά τον 8ο αιώνα μΧ., με τον πόλεμο των Φράγκων, ο «Ευρωπαϊκός Στρατός» των οποίων αγωνίστηκε κατά των Μαυριτανών. Εξελίχτηκε τότε η έννοια της λέξης ως εκφράζουσα μια «κατάσταση πολιορκίας» των «Ευρωπαίων» από τα Ισλαμικά στρατεύματα, προερχόμενα από το Νότο και την Ανατολή. Εν συνεχεία, η Ευρώπη συνδέθηκε με την ιδέα του Δυτικού Χριστιανισμού, ιδίως κατά την εποχή του Καρλομάγνου, τον ένατο αιώνα μΧ., ο οποίος ως Βασιλιάς των Φράγκων και των Ιταλών, υπήρξε ο πρώτος αυτοκράτορας της Δυτικής Ευρώπης, μετά την κατάλυση της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, το 476 μΧ. Αποκαλούμενος «Πατέρας της Ευρώπης» (pater Europae), ο Καρλομάγνος ένωσε το μεγαλύτερο μέρος της Δυτικής Ευρώπης, δίνοντας ώθηση στην Καρολίγγεια Αναγέννηση, μια περίοδο πολιτιστικής και πνευματικής δραστηριότητας εντός της Καθολικής Εκκλησίας. Τόσο οι γαλλικές όσο και οι γερμανικές μοναρχίες θεωρούσαν τα βασίλειά τους απογόνους της αυτοκρατορίας του Καρλομάγνου. Επέβαλε ένα πολιτικό σύστημα μέσω της θρησκείας, βελτιώνοντας τους μηχανισμούς διακυβέρνησης, με την αύξηση του κεντρικού ελέγχου, την αποτελεσματική γραφειοκρατία και την υποχρέωση λογοδοσίας. Ο Καρλομάγνος είχε σημαντικό ρόλο στον καθορισμό του άμεσου οικονομικού μέλλοντος της Ευρώπης. Κατάργησε το νομισματικό σύστημα που βασιζόταν στη σύνδεση με το χρυσό, κυρίως λόγω έλλειψης χρυσού και ενοποίησε το περίπλοκο σύνολο νομισμάτων που ήταν σε χρήση στην αρχή της βασιλείας του, απλοποιώντας έτσι τις συναλλα-

γές και το εμπόριο. Ο Καρλομάγνος καθιέρωσε μια νέα μονάδα, τη livre carolinienne που βασιζόταν σε μια λίβρα-λίρα αργύρου - μονάδα τόσο χρήματος όσο και βάρους. Νομισματικές αρχές ασκούσαν ελέγχους στα αργυρά νομίσματα του βασιλείου, ελέγχοντας τη σύνθεση και την αξία τους. Ο Καρλομάγνος εφάρμοσε το σύστημα αυτό στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρωπαϊκής ηπείρου και η νομισματική μονάδα του υιοθετήθηκε εθελοντικά από το μεγαλύτερο μέρος της Αγγλίας. Καθιέρωσε επίσης αρχές για τη λογιστική πρακτική οι οποίες οδήγησαν σε αυστηρούς κανόνες για τον τρόπο με τον οποίο έπρεπε να καταγράφονται έσοδα και έξοδα, ενώ υλοποίησε σημαντικό αριθμό άλλων μεταρρυθμίσεων, όπως ήταν ο άμεσος έλεγχος των τιμών και εισφορών για ορισμένα εμπορεύματα.

Παράλληλα, επιδίωξε να οικοδομήσει μια κοινή χριστιανική εκπαίδευση, προωθώντας τη μάθηση, την ηθική, την ίδρυση εκκλησιών και την επιβολή μιας ενιαίας ερμηνείας του Χριστιανισμού. Ως Imperium Christianum («Χριστιανική Αυτοκρατορία»), η νέα αυτοκρατορία θα μπορούσε να ενωθεί από μια κοινή Χριστιανική πίστη, ακριβώς όπως οι κάτοικοι της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας είχαν ενωθεί με την κοινή ιδιότητα του Ρωμαίου πολίτη. O Καρλομάγνος έτυχε σημαντικής μεταθανάτιας αναγνώρισης στον Ευρωπαϊκό πολιτισμό.

Εν συνεχεία, δημιουργήθηκε η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, όταν στέφθηκε Αυτοκράτορας (Kaiser) το 962 μ.χ. ο Όθων Α΄ ο επονομασθείς Μέγας, της δυναστεία των Οθωνών, δουκών της Σαξονίας. Η στέψη ήδη από την εποχή του Καρλομάγνου γινόταν από τον Πάπα, στην ευλογία του οποίου οικοδομήθηκε η αντίληψη ότι η ουράνια βασιλεία σύμφωνα με την χριστιανική πίστη πρέπει να εφαρμόζεται και στην Γη, υπό την εποπτεία τους. Η επίσημη ονομασία, που άλλαξε αρκετές φορές, από τα τέλη του 15ου αιώνα ήταν Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία του Γερμανικού Έθνους. Η εδαφική επικράτεια της αυτοκρατορίας ποίκιλλε καθ’ όλη την ιστορία της, αλλά στο απόγειό της ενσωμάτωνε περιοχές της σημερι-

νής Γερμανίας, της Αυστρίας, της Ελβετίας, του Λίχτενσταϊν, του Λουξεμβούργου, της Δημοκρατίας της Τσεχίας (Βοημίας), της Σλοβενίας, του Βελγίου και της Ολλανδίας καθώς και μεγάλα τμήματα της σημερινής Πολωνίας, της Γαλλίας και της Ιταλίας. Σε όλο το διάστημα της ιστορίας της η αυτοκρατορία αποτελούνταν από εκατοντάδες μικρότερα βασίλεια, πριγκιπάτα, δουκάτα, κομητείες, Ελεύθερες Αυτοκρατορικές Πόλεις και άλλα κρατίδια, διαιρούμενα, επανενούμενα, συγχωνευόμενα και πάλι διασπαζόμενα.

Παράλληλα, η Ευρώπη συνδέθηκε με μια ειδική μορφή πολιτικής οικονομίας, αυτής του αγροτικού εμπορίου, το οποίο βασίστηκε στην αρχή στην καλλιέργεια σίκαλης και βρώμης, η οποία οδήγησε σε νέες διαιρέσεις της αγροτικής εργατικής δύναμης, αλλά και σε βιώσιμα πληθυσμιακά κέντρα, με τις αγροτικές πόλεις να συγκροτούν το κέντρο της τοπικής οικονομίας. Μεταξύ των εν λόγω πόλεων αναπτύχθηκαν εμπορικές συναλλαγές, έτσι ώστε από τον 15ο αιώνα τα λιμάνια της Ιταλίας και της Ολλανδίας να διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη νέα μορφή της Ευρώπης.

Ο σχηματισμός κατά τον 16ο και 17ο αιώνα των σύγχρονων κρατών-εθνών οδήγησε σε ένα νέο θεσμικό πλαίσιο, με την ανάπτυξη νέων βασικών πολιτικών, όπως στους τομείς της φορολογίας, της νομοθεσίας, της δημόσιας τάξης και της εξωτερικής πολιτικής, αντικείμενο των νέων διοικητικών και γραφειοκρατικών οντοτήτων που δημιουργήθηκαν. Η ηγεμόνευση της πολιτικής ζωής από το κράτος-έθνος έδωσε μια νέα μορφή στην έννοια της Ευρώπης, η οποία, ιδίως κατά τον 18ο και 19ο αιώνα, αντιπροσώπευε μια «αισθητική κατηγορία, ρομαντική και νοσταλγική», εκφραζόμενη με ουτοπικά ιδανικά. Συγγραφείς όπως ο Rousseau και ο Kant συνέλαβαν την Ευρώπη ταυτιζόμενη με ένα κοινωνικό συμβόλαιο μεταξύ των εθνών ή μια μορφή αέναης ειρήνης. Ως «αισθητική κατηγορία» η Ευρώπη εξέφραζε την κοινή μορφή μιας υψηλής πνευματικής καλλιέργειας ή ενός ιστορικού πολιτισμού, ο οποίος ήταν στο αντίποδα του νέου κόσμου που δικαιολογούσε την αποικιοκρατία.

Ειδικότερες μορφές σύνδεσης της έννοιας της Ευρώπης με την ιδέα μιας Ευρωπαϊκής Ένωσης, συναντούμε, καταρχάς το 1693, όταν ο Άγγλος Κουάκερ William Penn πρότεινε την ίδρυση ενός Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, αποτελούμενου από αντιπροσώπους των κρατών μελών, με κύρια επιδίωξη την αποτροπή πολέμων μεταξύ κρατών και προώθηση της δικαιοσύνης. Εν συνεχεία, το 1710, ο έχων την ίδια πίστη John Bellers πρότεινε την ίδρυση ενός Ευρωπαϊκού Κράτους, στο πρότυπο του Ελβετικού προτύπου των καντονιών. Ως γνωστόν, η Ελβετία έχει είκοσι έξι καντόνια. Κάθε καντόνι έχει το σύνταγμα, το νομοθετι-

κό σώμα, την κυβέρνηση και τα δικαστήριά του. Τα περισσότερα από τα νομοθετικά σώματα των καντονιών είναι τα Κοινοβούλια, το μέγεθός των οποίων ποικίλλει μεταξύ πενήντα οκτώ και διακοσίων εδρών. Μερικά νομοθετικά σώματα είναι Καντονικά Συμβούλια (Landsgemeinden). Οι καντονικές κυβερνήσεις αποτελούνται από πέντε ή επτά μέλη, ανάλογα με το καντόνι. Όλα τα θέματα που δεν εμπίπτουν ρητά στη ομοσπονδία σύμφωνα με το ελβετικό σύνταγμα ρυθμίζονται από τα καντόνια, που επίσης καθορίζουν και το βαθμό αυτονομίας των δήμων. Ιστορικά και μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα, κάθε καντόνι στην Παλαιά Ελβετική Συνομοσπονδία ήταν κυρίαρχο κράτος, με τα σύνορα, το στρατό και το νόμισμά του. Η ομοσπονδιακή δομή καθιερώθηκε το 1848. Κατά τη διάρκεια του 16ου αιώνα, η ελβετική συνομοσπονδία αποτελούνταν από δεκατρία κυρίαρχα κράτη. Λαμβάνοντας υπόψη αυτή τη δομή, ο John Bellers πρότεινε τη δημιουργία μιας Ευρώπης 100 καντονιών, έκαστο εκ των οποίων θα έπρεπε αφενός να συμβάλει στη συγκρότηση ενός Ευρωπαϊκού Στρατού, αφετέρου να ορίσει αντιπροσώπους σε μια Ευρωπαϊκή Γερουσία. Τέλος, το 1814 ο Γάλλος κόμης Claude Henri de Rouvroy, γνωστότερος ως Henri de Saint-Simon, πρότεινε την αντικατάσταση του κρατικού συστήματος από μία κυρίαρχη κεντρική οντότητα, ένα Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, αποτελούμενο από δύο σώματα, αφενός από αντιπροσώπους τοπικών ενώσεων, αφετέρου από εκπροσώπους των μοναρχών. Το σχέδιο αυτό της Ενωμένης Ευρώπης υιοθετήθηκε από τους Mazzini, Proudhon, Victor Hugo.

Η τελευταία μορφή της Ευρώπης έγκειται στην αντιπαράθεση του περιεχομένου της έννοιας με τις αξίες των ΗΠΑ, η εμπλοκή των οποίων στους δύο παγκόσμιους πολέμους, οδήγησε στην σύγκριση των βασικών τους χαρακτηριστικών. Ενώ τόσο η Ευρώπη όσο και οι ΗΠΑ βασίζονται στις αρχές των ελεύθερων αγορών και της συνταγματικής δημοκρατίας, οι Ευρωπαϊκές αξίες διαφέρουν, όπως στην περίπτωση της έννοιας της κοινωνικής οικονομίας της αγοράς, η οποία επιδιώκει τη σύνδεση της «περισσότερης κοινωνικής δικαιοσύνης» με το στόχο της ίσης μεταχείρισης όλων, κατ’ αντίθεση του ατομικιστικού ιδεώδους της δικαιοσύνης της αγοράς που δέχεται καταφανείς κοινωνικές ανισότητες ως τμήμα της αγοραίας διαπραγμάτευσης ή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, όσον αφορά την ποινή του θανάτου.

Όσον αφορά την προώθηση της ιδέας της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος οδήγησε σε νέες σκέψεις για τη δημιουργία μιας Ένωσης που θα αποτρέπει τους πο-

λέμους μεταξύ των κρατών. Η πιο σημαντική προσπάθεια ήταν το Πανευρωπαϊκό Κίνημα, το 1926, και το Memorandum του Briand, το 1930, το οποίο πρότεινε μια Ευρωπαϊκή Ομοσπονδιακή Ένωση. Ειδικότερα, πρότεινε τη δημιουργία μιας νέας οικονομικής ένωσης, ενόψει της ταχείας Γερμανικής οικονομικής ανάκαμψης, στη βάση μιας οικονομικής συνεργασίας των μεγάλων οικονομικών περιοχών της Ευρώπης και σύμφωνα με οικονομικές επιλογές που θα λαμβάνονταν από τους πολιτικούς. Ο θάνατος του Γερμανού Υπουργού των Εξωτερικών, Gustav Stresemann, υποστηρικτή του σχεδίου, και η παγκόσμια οικονομική ύφεση του 1929, η οποία ξεκίνησε από τις ΗΠΑ και διήρκεσε μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 1930 δεν επέτρεψαν την τελεσφόρηση του σχεδίου, καίτοι οι σχετικές ιδέες επηρέασαν τις μεταγενέστερες πρωτοβουλίες.

B. Το ευρύτερο ιστορικό και θεσμικό πλαίσιο

Οι εξελίξεις που μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο οδήγησαν στη δημιουργία των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων και μετέπειτα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, έλαβαν χώρα σε ένα συγκεκριμένο ιστορικό, πολιτικό και οικονομικό πλαίσιο που, παρά μερικά κοινά στοιχεία με παλαιότερες προσπάθειες και καταστάσεις, είναι σε υψηλό βαθμό καινούργιο, έχει σημαντικές ιδιομορφίες και ιδιαιτερότητες. Ιδιαίτερη σημασία έχουν, αφενός, η ιδιότυπη διεθνής πολιτική κατάσταση, στο τέλος της δεκαετίας του 1940, και αφετέρου, ο καθοριστικός ρόλος της έμφασης σε οικονομικούς παράγοντες και στόχους. Με το τέλος του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου, αρχίζει και γρήγορα εντείνεται ο Ψυχρός Πόλεμος, μείζων πολιτικό-ιδεολογική σύγκρουση, που χωρίζει τον κόσμο σε δύο αντιμαχόμενες παρατάξεις. Αποκόπτεται έτσι η μισή Ευρώπη, και μάλιστα κατά κύριο λόγο οι οικονομικά λιγότερο αναπτυγμένες χώρες, από την άλλη μισή, τη Δυτική Ευρώπη, που περιλαμβάνει οικονομικά αναπτυγμένες και άλλοτε πολιτικά πανίσχυρες, και μάλιστα ηγεμονικές, χώρες. Εν μέρει λόγω του πολέμου που μόλις είχε λήξει, οι χώρες της Δυτικής Ευρώπης βρίσκονται όμως, για πρώτη φορά στη νεότερη ιστορία, σε δευτερεύουσα πολιτική και οικονομική θέση. Κυριαρχούν πολιτικά οι δύο υπερδυνάμεις, οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Σοβιετική Ένωση, ενώ την αδυναμία των δυτικοευρωπαϊκών χωρών επιτείνει η αμφίβολη ιδεολογική τους θέση (στην πολιτική ζωή πολλών από αυτές κυριαρχεί ο ψυχροπολεμικός διχασμός) και η κακή οικονομική τους κατάσταση, εφόσον οι πολεμικές καταστροφές τις υποχρεώνουν να ξαναρχίσουν εκ του μηδενός. Οι δημοκρατικές, αντιφασιστικές αλλά και αντικομουνιστικές πολιτικές δυνάμεις, που πλειοψηφούν και κατέχουν σταθερά την εξουσία στις χώρες αυτές, αρχίζουν να βλέπουν τη στενότερη συνεργασία των χωρών τους, αφενός ως αντίβαρο προς την πολιτική ηγεμονία των υπερδυνάμεων (διασφαλίζοντας ταυτόχρονα την άμυνά τους κατά της Σοβιετικής Ένωσης και την μεγαλύτερη ανεξαρτησία τους από τις Ηνωμένες Πολιτείες) και αφετέρου ως στοιχείο ανάκτησης οικονομικής ισχύος.

Οι πρώτες προτάσεις συσπείρωσης των ευρωπαϊκών χωρών είναι φιλόδοξες και έχουν έντονο πολιτικό, συχνά ψυχροπολεμικό, χαρακτήρα.

α) Η Δυτικοευρωπαϊκή Ένωση

H Δυτικοευρωπαϊκή Ένωση (ΔΕΕ) ιδρύθηκε στις 17 Μαρτίου 1948 από τη Συνθήκη των Βρυξελλών που υπογράφηκε από το Ηνωμένο Βασίλειο, τη Γαλλία, το Βέλγιο, το Λουξεμβούργο και την Ολλανδία. Ήταν μια αμοιβαία διακυβερνητική Συνθήκη αυτοάμυνας, η οποία προώθησε επίσης την οικονομική, πολιτιστική και κοινωνική συνεργασία. Με την τροποποιητική Συνθήκη των Παρισίων, την οποίαν υπέγραψαν επίσης η Ιταλία και η Δυτική Γερμανία, στις 23 Οκτωβρίου 1954, η Δυτικοευρωπαϊκή Ένωση είχε ως κύριους στόχους:

– Τη δημιουργία στη Δυτική Ευρώπη, μιας σταθερής βάσης για την οικονομική ανάκαμψη της Ευρώπης.

– Τη παροχή αλληλοβοήθειας ο ένας στον άλλο εναντίον οποιασδήποτε εχθρικής πράξης.

– Τη προώθηση της ενότητας και την ενθάρρυνση της προοδευτικής ενοποίησης της Ευρώπης.

Τα όργανα της ΔΕΕ που έδρευε στις Βρυξέλλες με προσωπικό 65 ατόμων και ετήσιο προϋπολογισμό 13.400.000€, αποτελούταν από το Συμβούλιο και τη Συνέλευση της Δυτικοευρωπαϊκής Ένωσης. Το Συμβούλιο επικουρούνταν από ένα Συμβούλιο Μονίμων Αντιπροσώπων σε επίπεδο πρεσβευτών. Η Κοινοβουλευτική Συνέλευση που αποτελούταν από τις αντιπροσωπείες των κρατών μελών στην Κοινοβουλευτική Συνέλευση του Συμβουλίου της Ευρώπης, ήταν συμβουλευτικό όργανο. Οι κοινωνικές και πολιτιστικές πτυχές της Συνθήκης των Βρυξελλών δόθηκαν στο Συμβούλιο της Ευρώπης για να αποφευχθεί επικάλυψη των αρμοδιοτήτων στο εσωτερικό της Ευρώπης.

Όσον αφορά τον αριθμό των κρατών μελών, τα αρχικά επτά κράτη μέλη έγιναν τελικά 10, με την ένταξη της Πορτογαλίας (1990), της Ισπανίας (1990) και της Ελλάδας (1995). Όλα τα κράτη μέλη της ΔΕΕ ήταν επίσης μέλη του ΝΑΤΟ και της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αυτές είναι οι μόνες χώρες που είχαν πλήρη δικαιώματα ψήφου. Παράλληλα, υπήρχαν κράτη-παρατηρητές που ενώ ήταν μέλη της ΕΕ δεν ήταν μέλη του ΝΑΤΟ, όπως η Δανία, η Αυστρία, η Φινλανδία, η Ιρλανδία και η Σουηδία. Τέλος, υπήρχαν τα συνδεδεμένα κράτη, όπως η Τουρκία που ενώ ήταν μέλος του ΝΑΤΟ δεν ήταν μέλος της ΕΕ.

Με την ίδρυση της Κοινής Εξωτερικής Πολιτικής και της Πολιτικής Ασφάλειας (ΚΕΠΠΑ) και της Κοινής Πολιτικής Ασφάλειας και Άμυνας (ΚΠΑΑ), τα κράτη μέλη της Δυτικοευρωπα-

ϊκής Ένωσης συμφώνησαν να ξεκινήσει η μεταφορά των δυνατοτήτων και των λειτουργιών του οργανισμού προς την Ευρωπαϊκή Ένωση. Για παράδειγμα, στις 1 Ιανουαρίου 2002, το Ινστιτούτο Μελετών Ασφάλειας της ΔΕΕ και το Δορυφορικό Κέντρο μεταφέρθηκαν στην ΕΕ και έγιναν το Ινστιτούτο Μελετών της Ευρωπαϊκής Ένωσης για Θέματα Ασφάλειας και το Δορυφορικό Κέντρο της Ευρωπαϊκής Ένωσης αντίστοιχα. Το 2009, η Συνθήκη της Λισαβόνας ανέλαβε το ρόλο της ΔΕΕ. Υπήρξε πολλή συζήτηση για το μέλλον της ΔΕΕ μετά την Συνθήκη της Λισαβόνας. Ωστόσο, το 2010, η ισπανική προεδρία της ΔΕΕ, εξ ονόματος των 10 κρατών μελών της τροποποιημένης Συνθήκης των Βρυξελλών, ανακοίνωσε τη συλλογική απόφαση αποχώρησης και διάλυσης της Συνθήκης. Στις 30.6.2011, η ΔΕΕ έπαψε επίσημα να υπάρχει.

β) Το Συμβούλιο της Ευρώπης

Το Συμβούλιο της Ευρώπης (ΣΕ) ιδρύθηκε το 1949 με τη Συνθήκη του Λονδίνου (5.5.1949). Ενώ τα ιδρυτικά μέλη ήταν τα εξής πέντε κράτη: Βρετανία, Γερμανία, Γαλλία, Βέλγιο, Ιταλία, σήμερα αριθμεί 46 μέλη, πλέον των κρατών-παρατηρητών που είναι το Βατικανό, οι ΗΠΑ, η Ιαπωνία, ο Καναδάς και το Μεξικό. Το Ισραήλ, ο Καναδάς και το Μεξικό παρίστανται ως παρατηρητές στις εργασίες της Κοινοβουλευτικής Συνέλευσης του Συμβουλίου. Κύριος στόχος του Συμβουλίου της Ευρώπης είναι η προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας και του κράτους δικαίου στα κράτη μέλη του, ώστε να «διαφυλαχθούν και να προωθηθούν τα κοινά ιδεώδη και οι αρχές και να ευνοηθεί η οικονομική πρόοδός τους».

Η οργανωτική δομή του Συμβουλίου της Ευρώπης περιλαμβάνει 1) το Γενικό Γραμματέα και τον αναπληρωτή Γενικό Γραμματέα, που εκλέγονται από την Κοινοβουλευτική Συνέλευση για πενταετή θητεία, με αρμοδιότητα να εκπροσωπούν το Συμβούλιο και να κατευθύνουν τις εργασίες του, 2) την Επιτροπή Υπουργών, αποτελούμενη από τους Υπουργούς Εξωτερικών κάθε κράτους μέλους, με την επικουρία της μόνιμης διπλωματικής αντιπροσωπείας στο Στρασβούργο, η οποία λαμβάνει τις αναγκαίες αποφάσεις προκειμένου να υλοποιήσει τις πολιτικές που εκπονεί, 3) την Κοινοβουλευτική Συνέλευση, συντιθέμενη από 306 κοινοβουλευτικά μέλη από 46 κράτη μέλη, η οποία καίτοι δεν

συμμετέχει στη λήψη των αποφάσεων, όπως το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο της ΕΕ, ασκεί μεγάλη επιρροή στις εργασίες της Επιτροπής Υπουργών, διερευνά παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε οποιοδήποτε από τα κράτη μέλη, θέτει ερωτήσες σε πρωθυπουργούς και Αρχηγούς Κρατών για οποιοδήποτε θέμα, στέλνει βουλευτές για να παρακολουθήσουν εκλογές και να μεσολαβήσουν για κρίσεις, καθορίζει τους όρους υπό τους οποίους τα κράτη μπορούν να ενταχθούν στο Συμβούλιο της Ευρώπης, μέσω του δικαιώματος αρνησικυρίας του, εμπνέει, προτείνει και βοηθά στη διαμόρφωση νέων εθνικών νόμων, μπορεί να ζητήσει νομικές αξιολογήσεις των νόμων και των συνταγμάτων των κρατών μελών και να επιβάλει κυρώσεις σε ένα κράτος μέλος προτείνοντας τον αποκλεισμό ή την αναστολή του από τη συμμετοχή στο Συμβούλιο της Ευρώπης, 4) το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) που είναι αρμόδιο για ατομικές ή κρατικές προσφυγές κατά παραβιάσεων ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Σε αυτό έχουν πρόσβαση κράτη και άτομα, ανεξαρτήτως εθνικότητας. Από την ίδρυσή του (1958), το Δικαστήριο έχει εξετάσει εκατοντάδες χιλιάδες υποθέσεις. Οι αποφάσεις του είναι δεσμευτικές για τα κράτη και έχουν οδηγήσει κυβερνήσεις σε τροποποιήσεις της νομοθεσίας και της διοικητικής πρακτικής σε ποικίλους τομείς, 5) τον Επίτροπο για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, ο οποίος εποπτεύει το σεβασμό των δικαιωμάτων του ανθρώπου, εφιστώντας την προσοχή των κρατών μελών, 6) το Κογκρέσο Τοπικών και Περιφερειακών Αρχών, υπεύθυνο για την ενίσχυση της τοπικής και περιφερειακής δημοκρατίας στα 46 κράτη μέλη του. Αποτελούμενο από δύο τμήματα - το Επιμελητήριο Τοπικών Αρχών και το Επιμελητήριο των Περιφερειών - και τρεις επιτροπές, συγκεντρώνει 612 εκλεγμένους αξιωματούχους που εκπροσωπούν περισσότερες από 150.000 τοπικές και περιφερειακές αρχές και 7) τη Διάσκεψη των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων (ΔΜΚΟ) η οποία περιλαμβάνει περίπου 400 Διεθνείς Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις και λειτουργεί ως ένας σύνδεσμος ζωτικής σημασίας μεταξύ πολιτικών και του κοινού και μεταφέρει τη φωνή της κοινωνίας των πολιτών στο Συμβούλιο.

Ιστορικό επίτευγμα του Συμβουλίου της Ευρώπης αποτελεί η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) που υιοθετήθηκε το 1950 και ετέθη σε ισχύ το 1953. Η Σύμβαση κατοχυρώνει σειρά ανθρωπίνων δικαιωμάτων που τα κράτη μέλη είναι υποχρεωμένα να εγγυηθούν εντός της επικράτειάς τους. Τα δικαιώματα αυτά είναι μεταξύ άλλων το δικαίωμα στη ζωή, η απαγόρευση βασανιστηρίων, η απαγόρευση δουλείας, το

δικαίωμα στην ελευθερία και ασφάλεια,το δικαίωμα σε μια δίκαιη δίκη, η μη επιβολή ποινής άνευ νόμου, ο σεβασμός στην ιδιωτικότητα, η ελευθερία σκέψης, συνείδησης και θρησκείας, η ελευθερία έκφρασης, η ελευθερία του συνέρχεσθαι και του συνεταιρίζεσθαι, το δικαίωμα σύναψης γάμου, το δικαίωμα πραγματικής προσφυγής, η απαγόρευση των διακρίσεων, η παρέκκλιση σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης, οι περιορισμοί στην πολιτική δραστηριότητα των αλλοδαπών, η απαγόρευση κατάχρησης δικαιώματος.

Παράλληλα, το Συμβούλιο της Ευρώπης έχει επιτύχει την υιοθέτηση μεγάλου αριθμού νομικά δεσμευτικών Ευρωπαϊκών Συμβάσεων, οι οποίες αποτελούν τη βάση της μεταρρύθμισης και εναρμόνισης νομοθεσιών των κρατών μελών σε σειρά θεμάτων, όπως τα ανθρώπινα δικαιώματα, η καταπολέμηση των βασανιστηρίων, η καταπολέμηση του οργανωμένου εγκλήματος, η προστασία των δεδομένων, η πολιτιστική συνεργασία και άλλοι τομείς. Έχει συμβάλει επίσης στην επεξεργασία κατευθυντήριων γραμμών πολιτικής σε θέματα νομικής φύσης, υγείας, παιδείας, πολιτισμού, αθλητισμού κλπ. Επί παραδείγματι, η Ελλάδα επικύρωσε στις 25 Ιανουάριου 2017 την Σύμβαση για το έγκλημα στον κυβερνοχώρο του Συμβουλίου της Ευρώπης και το Πρωτόκολλο που τη συνοδεύει και γίνεται έτσι η 52η χώρα που εντάσσεται στο σύστημά της (42 χώρες-μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης και 10 χώρες εκτός Συμβουλίου). Η Ελλάδα επικυρώνει ένα από τα πιο σημαντικά κείμενα του Συμβουλίου της Ευρώπης, που αφορά στο κυβερνοέγκλημα την πρώτη διεθνή Συνθήκη για τα ποινικά αδικήματα που διαπράττονται μέσω του Διαδικτύου ή άλλων πληροφοριακών δικτύων και ειδικότερα αυτών που σχετίζονται με τα πνευματικά δικαιώματα, τις ηλεκτρονικές απάτες, την παιδική πορνογραφία και την ασφάλεια των δικτύων. Επίσης, στις 2 Μαρτίου 2017 η Ελλάδα επικύρωσε τα Πρωτόκολλα 15 και 16 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, που αφορούν την κατοχύρωση της αρχής της επικουρικότητας και την δυνατότητα γνωμοδότησης του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου σε θέματα αρχών σχετικά με την ερμηνεία ή την εφαρμογή των δικαιωμάτων και ελευθεριών που περιλαμβάνει η Σύμβαση ή τα πρωτόκολλα, στο πλαίσιο υπόθεσης που εκκρεμεί ενώπιον των ανωτάτων δικαστηρίων των κρατών μελών.

Όπως ήδη ειπώθηκε, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) επιβλέπει την εφαρμογή της ΕΣΔΑ από τα κράτη μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης. Πρόκειται για τον πρώτο σε διεθνές επίπεδο δικαστικό μηχανισμό προστασίας ανθρωπίνων δικαιωμάτων, που επιλαμβάνεται της επίλυσης διαφορών κατόπιν τόσο διακρατικής όσο και ατομικής προσφυγής, μετά την εξάντληση των εσωτερικών ενδίκων μέσων. Η Επιτροπή Υπουργών επιμελείται της πιστής εφαρμογής και εκτελέσεως των αποφάσεων του ΕΔΔΑ εκ μέρους των κρατών μελών.

Σύμφωνα με τα πλέον πρόσφατα στοιχεία, το 2023 ο συνολικός αριθμός αποφάσεων που αφορούν την Ελλάδα είναι 1.082 εκ των οποίων οι 969 διαπιστώνουν παραβιάσεις των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Οι εκκρεμείς προσφυγές ανέρχονται σε 2.803, ενώ έχουν διεκπεραιωθεί 10.045 υποθέσεις. Όσον αφορά το αντικείμενο των προσφυγών, αυτές αφορούν την παραβίαση του δικαιώματος σε αποτελεσματική θεραπεία και υπέρβαση του ευλόγου χρόνου της δίκης, την παράνομη μετανάστευση, τους πρόσφυγες, την άσκηση βίας από όργανα Σωμάτων Ασφαλείας, την αναγνώριση Σωματείων Μουσουλμανικής Μειονότητας, τις συνθήκες κράτησης σε φυλακές και σε εγκαταστάσεις Αστυνομίας κτλ.

Οι αποφάσεις του ΕΔΔΑ για την Ελλάδα οδήγησαν σε μεταρρυθμίσεις και βελτίωσεις, ειδικότερα όσον αφορά την εισαγωγή προληπτικών και αντισταθμιστικών μέτρων, τη μεγάλη διάρκεια των διαδικασιών, την καταβολή αποζημιώσεων για την υπερβολική διάρκεια δικών, την απλοποίηση και επιτάχυνση των διοικητικών δικών, την ενδυνάμωση της ελευθερίας συνείδησης και θρησκείας, την μη στρατιωτική εκτέλεση της θητείας, για λόγους ιδεολογικούς και θρησκευτικούς, με επακόλουθο το δικαίωμα παροχής κοινωνικών υπηρεσιών, την μη υποχρέωση των κατηγορουμένων να αποκαλύπτουν τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις, ορκιζόμενοι ή δίνοντας πολιτικό όρκο, την λήψη μέτρων κατά της διάκρισης, την υιοθέτηση μέτρων προς διευκόλυνση εγγραφής των παιδιών Ρομά στο δημοτικό σχολείο ή ίδρυσης ειδικών σχολείων, τη σύναψη συμφώνου συμβίωσης μεταξύ ομόφυλων ζευγαριών, την προστασία της ιδιοκτησίας, την δίκαιη καταβολή αποζημίωσης για απαλλοτριώσεις περιουσίας, τις συνθήκες και διάρκεια κράτησης, την μη κράτηση των καταδικασθέντων σε αστυνομικά τμήματα για περισσότερο από ένα μήνα.

Στο πλαίσιο αυτό, αξίζει να αναφερθεί ότι με το νόμο 4443/2016 προβλέπεται η σύσταση συλλογικού συμβουλευτικού οργάνου υπό την ονομασία «Εθνικός Μηχανισμός Εποπτείας της Εφαρμογής των Αποφάσεων του ΕΔΔΑ», με στόχο την εποπτεία της εφαρμογής των αποφάσεων του ΕΔΔΑ και της εναρμόνισης της εθνικής νομοθεσίας και της διοικητικής πρακτικής με αυτές, καθώς και την συμβολή στην προώθηση και διάχυση της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και της νομολογίας του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου στη Δημόσια Διοίκηση, τη Δικαιοσύνη και την Κοινωνία των Πολιτών. Παράλληλα, πρέπει να αναφερθεί το πολύ χρήσιμο έργο που επι-

τελεί η Ειδική Μόνιμη Επιτροπή Παρακολούθησης των Αποφάσεων του ΕΔΔΑ, της Βουλής των Ελλήνων.

γ) ΝΑΤΟ

Ο Οργανισμός Βορειοατλαντικού Συμφώνου, γνωστός και ως Βορειοατλαντική Συμμαχία, είναι στρατιωτική αμυντική συμμαχία χωρών της Δύσης, που έχει σκοπό την ανάπτυξη της συνεργασίας μεταξύ των χωρών-μελών σε διάφορους τομείς (στρατιωτικό, πολιτικό, οικονομικό, κοινωνικό, μορφωτικό), την προώθηση των γεωπολιτικών συμφερόντων και την αποτροπή της ένοπλης επίθεσης εναντίον κάποιας χώρας-μέλους από άλλες. Η συμμαχία αυτή υπογράφτηκε την 4.4.1949 στην Ουάσινγκτον από 12 χώρες της Ευρώπης και της βόρειας Αμερικής (Βέλγιο, Μεγάλη Βρετανία, Γαλλία, Δανία, Η.Π.Α., Ισλανδία, Ιταλία, Καναδάς, Λουξεμβούργο, Νορβηγία, Ολλανδία, Πορτογαλία). Την 18.2.1952 προσχώρησαν στη συμμαχία η Ελλάδα και η Τουρκία, το 1955 η Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας και το 1982 η Ισπανία. Σήμερα, η Βορειοατλαντική Συμμαχία αριθμεί 32 χώρες μέλη. Μετά τη λήξη του Ψυχρού Πολέμου, εισήλθαν στο ΝΑΤΟ τα εξής πρώην μέλη του Ανατολικού Συνασπισμού: το 1999 η Τσεχία, η Ουγγαρία και η Πολωνία, το 2004 η Βουλγαρία, η Εσθονία, η Λετονία, η Λιθουανία, η Ρουμανία, η Σλοβακία, η Σλοβενία, το 2009 η Αλβανία και η Κροατία, το 2017 το Μαυροβούνιο, το 2020 η Βόρεια Μακεδονία, το 2023 η Φινλανδία και το 2024 η Σουηδία.

Παράλληλα, στο πλαίσιο του προγράμματος «Συνεργασία για την Ειρήνη» (Partnership for Peace), 1994, συνεργάζονται σε διμερή βάση με το ΝΑΤΟ οι ακόλουθες 21 χώρες-συνέταιροι (partner countries): 1) οι 10 πρώην σοβιετικές δημοκρατίες Αρμενία, Αζερμπαϊτζάν, η Γεωργία, το Καζακστάν, η Κιργιζία, η Μολδαβία, το Τατζικιστάν, το Τουρκμενιστάν, η Ουκρανία και το Ουζμπεκιστάν, 2) οι τρεις στρατιωτικά ουδέτερες χώρες η Αυστρία, η Ιρλανδία και η Ελβετία, 3) οι δύο στρατιωτικά ουδέτερες όμως πρώην σοσιαλιστικές οικονομίες Βοσνία-Ερζεγοβίνη και Σερβία. Η εν λόγω συνεργασία πραγματοποιείται στο πλαίσιο του Συμβουλίου για την Ευρώ-ατλαντική Συνεργασία (Euro-Atlantic Partnership Council -EAPC).

Η Κύπρος δεν μετέχει στις δραστηριότητες της Ευρωπαϊκής Πολιτικής για την Ασφάλεια και για την Άμυνα (European Security and Defence Policy ή ESDP), οι οποίες κάνουν χρήση των πληροφοριών του ΝΑΤΟ. Αυτό γίνεται επειδή η Τουρκία αντιτίθεται στην ένταξη του νησιού στο πρόγραμμα «Συνεργασία για την ειρήνη» εξαιτίας του κυπριακού ζητήματος και την εμπλοκή του ΝΑΤΟ το 1974.

Υπάρχουν επίσης και οι χώρες-συνέταιροι διαμέσου του πλανήτη (Partners across the globe) που συνεργάζονται με το ΝΑΤΟ σε τομείς αμοιβαίου ενδιαφέροντος, όπως αναδυόμενοι κίνδυνοι ασφάλειας, ενώ ορισμένες από αυτές τις χώρες συμμετέχουν ενεργά στις στρατιωτικές επιχειρήσεις του ΝΑΤΟ. Οι χώρες αυτές είναι το Αφγανιστάν, η Αυστραλία, η Κολομβία, το Ιράκ, η Ιαπωνία, η Νότιος Κορέα, η Μογγολία, η Νέα Ζηλανδία και το Πακιστάν.

Το ανώτατο όργανο του ΝΑΤΟ είναι το Βορειοατλαντικό Συμβούλιο (North Atlantic Council), με έδρα τις Βρυξέλλες στο Βέλγιο. Αποτελεί το κύριο σώμα και αντιπροσωπεύεται από τους υπουργούς Εξωτερικών και Άμυνας των κρατών-μελών. Συνέρχεται δύο φορές το χρόνο, ενώ μία μόνιμη ομάδα είναι το εκτελεστικό του όργανο και συνέρχεται επί εβδομαδιαίας βάσης. Πρόεδρος του συμβουλίου είναι ο Γενικός Γραμματέας (πρώτος γραμματέας εκλέχτηκε ο Άγγλος λόρδος Ισμέι (Ismay) το 1952, ο οποίος και τότε είχε παρατηρήσει σκωπτικά ότι ο σκοπός του ΝΑΤΟ είναι να κρατά τους Αμερικανούς μέσα, τους Ρώσους έξω και τους Γερμανούς κάτω. Μία φορά κάθε δύο χρόνια διεξάγεται η σύνοδος κορυφής του ΝΑΤΟ, στην οποία μετέχουν οι Αρχηγοί των Κρατών-Μελών (πρόεδροι και πρωθυπουργοί). Άλλο ανώτατο όργανο του ΝΑΤΟ είναι η Στρατιωτική Επιτροπή (Military Committee), η οποία αποτελείται από τους Αρχηγούς των Γενικών Επιτελείων (Α/ΓΕΕΘΑ) όλων των κρατών-μελών και συνέρχεται δύο φορές το χρόνο, ενώ μία μόνιμη ομάδα είναι το εκτελεστικό όργανο της Στρατιωτικής Επιτροπής και συνέρχεται επί εβδομαδιαίας βάσης.

Το προσωπικό του ΝΑΤΟ αποτελείται από τις εθνικές αντιπροσωπείες των χωρών μελών και περιλαμβάνει πολιτικά και στρατιωτικά γραφεία συνδέσμου και αξιωματικούς ή διπλωματικές αποστολές και διπλωμάτες των χωρών εταίρων, καθώς και το Διεθνές Επιτελείο (International Staff) και το Διεθνές Στρατιωτικό Επιτελείο (International Military Staff) πλαισιωμένο από το προσωπικό των μελών των ενόπλων δυνάμεων των κρατών μελών.

Όπως κάθε συμμαχία, το ΝΑΤΟ διοικείται από τα 32 κράτη-μέλη της. Από κοινού, τα μόνιμα μέλη αποτελούν το Βορειοατλαντικό Συμβούλιο (North Atlantic Council, NAC), ένα σώμα που συνεδριάζει τουλάχιστον μία φορά την εβδομάδα και έχει ενεργή διακυβέρνηση και εξουσίες λήψης αποφάσεων στο ΝΑΤΟ. Κατά καιρούς, το Συμβούλιο συνεδριάζει επίσης σε συναντήσεις υψηλότερου επιπέδου με τη συμμετοχή υπουργών εξωτερικών, υπουργών άμυνας ή αρχηγών κρατών ή κυβερνήσεων (HOSG) και σε αυτές τις συνεδριάσεις γενικά λαμβάνονται σημαντικές αποφάσεις σχετικά με τις πολιτικές του ΝΑΤΟ. Ωστόσο, αξίζει να σημειωθεί ότι το Συμβούλιο έχει την ίδια αρχή και εξουσίες λήψης αποφάσεων, καθώς και οι αποφάσεις του έχουν το ίδιο καθεστώς και την εγκυρότητα, σε

οποιοδήποτε επίπεδο. Διασκέψεις κορυφής του ΝΑΤΟ αποτελούν επίσης ένα επιπλέον χώρο για τη λήψη αποφάσεων σε σύνθετα θέματα, όπως η διεύρυνση. Οι συνεδριάσεις του Βορειοατλαντικού Συμβουλίου πραγματοποιούνται υπό την προεδρία του Γενικού Γραμματέα του ΝΑΤΟ και οι αποφάσεις λαμβάνονται με ομοφωνία.

Η σημαντική ανάπτυξη του ΝΑΤΟ οδήγησε σε μια σύνθετη και περίπλοκη δομή, οι θεμελιώδεις πυλώνες της οποίας είναι η πολιτική δομή, η στρατιωτική δομή και οι «Οργανώσεις και πρακτορεία» (Organizations and agencies).

δ) Η Οικονομική Επιτροπή για την Ευρώπη

Στον οικονομικό τομέα, δημιουργήθηκε το 1947 από το Οικονομικό και Κοινωνικό Συμβούλιο του ΟΗΕ η Οικονομική Επιτροπή για την Ευρώπη (ΟΕΕ), η οποία περιλάμβανε καθ’ όλη τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου όλα τα κράτη της Ευρώπης, διασφαλίζοντας μία στοιχειώδη συνεργασία μεταξύ των συνασπισμών και γεφυρώνοντας, σε τεχνικό κυρίως επίπεδο (στατιστικές, τύποι συναλλαγών), το χάσμα μεταξύ κρατών οικονομίας αγοράς και κεντρικού σχεδιασμού. Σήμερα, η ΟΕΕ αποτελεί μία εκ των πέντε Περιφερειακών Επιτροπών του ΟΗΕ, στην οποία συμμετέχουν 56 χώρες της Δυτικής Ευρώπης, της Βόρειας Αμερικής (ΗΠΑ και Καναδάς), της Ανατολικής Ευρώπης, του Καυκάσου και της Κεντρικής Ασίας (ΑΕΚΚΑ).

Κύριος στόχος της είναι η προώθηση της βιώσιμης οικονομικής ανάπτυξης μεταξύ των 56 χωρών-μελών της. Για το σκοπό αυτό, η Επιτροπή παρέχει μια πλατφόρμα επικοινωνίας και συνεργασίας μεταξύ των χωρών σε οικονομικά και επιμέρους τομεακά θέματα. Επιπλέον, η ΟΕΕ προωθεί τη διαμόρφωση διεθνών νομικών εργαλείων που αφορούν στην οικονομική συνεργασία, στην ενέργεια, στο περιβάλλον, στους ανθρώπινους οικισμούς, στο εμπόριο και στις μεταφορές και παρέχει στατιστικά στοιχεία, οικονομικές μελέτες και περιβαλλοντικές εκθέσεις. Στον τομέα του περιβάλλοντος, οι δραστηριότητες της ΟΕΕ στο-

χεύουν στην προστασία της ανθρώπινης υγείας και του περιβάλλοντος και στη προώθηση της βιώσιμης ανάπτυξης μεταξύ των χωρών-μελών της. Στόχος της είναι πρακτικά η μείωση της ρύπανσης ώστε να ελαχιστοποιηθεί η περιβαλλοντική ζημιά και να προφυλαχθεί το περιβάλλον για τις μελλοντικές γενεές. Για το σκοπό αυτό, η Οικονομική Επιτροπή για την Ευρώπη του ΟΗΕ δραστηριοποιείται στους ακόλουθους τέσσερις τομείς:

1) Η Επιτροπή Περιβαλλοντικής Πολιτικής (CEP) της ΟΕΕ προωθεί τη συνεργασία μεταξύ κυβερνήσεων, με στόχο τη διαμόρφωση περιβαλλοντικής πολιτικής και την εφαρμογή της στις χώρες-μέλη της ΟΕΕ-ΟΗΕ, μέσω εκπαιδευτικών σεμιναρίων, ημερίδων και συμβουλευτικών αποστολών.

2) Η ΟΕΕ συμμετέχει ενεργά και υποστηρίζει οριζόντιες διαδικασίες, όπως την Υπουργική Πρωτοβουλία «Περιβάλλον για την Ευρώπη», το Πρόγραμμα «Μεταφορές, Υγεία και Περιβάλλον» και την Πρωτοβουλία «Εκπαίδευση για Βιώσιμη Ανάπτυξη».

3) Με τις Εκθέσεις Περιβαλλοντικών Επιδόσεων, η ΟΕΕ κάνει αποτίμηση των προσπαθειών των χωρών-μελών για μείωση των επιπέδων ρύπανσης και ορθολογική διαχείριση των φυσικών πόρων, όπως επίσης και συστάσεις για βελτίωση των περιβαλλοντικών τους επιδόσεων.

4) Σε συνεργασία με τις κυβερνήσεις των χωρών-μελών της ΟΕΕ, πέντε (5) περιβαλλοντικές συμβάσεις και οκτώ (8) πρωτόκολλα έχουν διαπραγματευτεί επιτυχώς υπό την αιγίδα της ΟΕΕ και βρίσκονται σήμερα σε ισχύ.

Ειδικότερα, η Υπουργική Πρωτοβουλία «Περιβάλλον για την Ευρώπη» ξεκίνησε το 1991, σε Υπουργική Σύνοδο στην τότε Τσεχοσλοβακία, με στόχο την ενδυνάμωση της περιβαλλοντικής ασφάλειας και τη διασφάλιση της ανθρώπινης υγείας σε όλη την περιοχή της ΟΕΕ. Στις Υπουργικές Διασκέψεις που πραγματοποιούνται, προωθείται συστηματικά η συνεργασία των χωρών για τη σύγκλιση των πολιτικών σε όλη την περιφέρεια της Ευρώπης και η ενσωμάτωση της περιβαλλοντικής συνιστώσας σε όλους τους επιμέρους τομείς, ώστε η οικονομική ανάπτυξη να ακολουθήσει τις αρχές και τις αξίες της βιώσιμης ανάπτυξης, συμβάλλοντας έτσι στην ασφάλεια, την ευημερία και τη σταθερότητα της Ευρώπης. Μεταξύ των επιτευγμάτων της Πρωτοβουλίας αυτής, αξίζει να αναφερθούν:

– Η υιοθέτηση περιφερειακών πολυμερών περιβαλλοντικών συμφωνιών (συμβάσεις και πρωτόκολλα).

– Η υιοθέτηση της Περιβαλλοντικής Στρατηγικής των Χωρών Ανατολικής Ευρώπης, Καυκάσου και Κεντρικής Ασίας και η υλοποίηση δράσεων για δημιουργία υποδομών και ικανοτήτων (capacity building) ώστε να βελτιωθούν οι μηχανισμοί συλλογής, επεξεργασίας και διάδοσης περιβαλλοντικών δεδομένων.

– Η υιοθέτηση μη-δεσμευτικών νομικών εργαλείων, όπως της «Πανευρωπαϊκής Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα και την Ποικιλότητα του Τοπίου» και της «Στρατηγικής ΟΕΕ για την Εκπαίδευση για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη».

– Η ίδρυση μηχανισμών προς στήριξη των χωρών για ανάπτυξη και υλοποίηση εθνικών περιβαλλοντικών πολιτικών και συντονισμό διεθνών χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων και δωρητών που επιθυμούν να επενδύσουν για περιβαλλοντική προστασία στην Ανατολική Ευρώπη και Κεντρική Ασία.

Η ΟΕΕ εκτελεί τη γραμματειακή υποστήριξη της Υπουργικής Πρωτοβουλίας, συντονίζει τις προπαρασκευαστικές εργασίες και προετοιμάζει τη διεξαγωγή των Υπουργικών Συναντήσεων. Επίσης έχει την εποπτεία και την επίβλεψη της διαδικασίας υλοποίησης των αποφάσεων κάθε Συνόδου.

ε) Ο Οργανισμός Ευρωπαϊκής Οικονομικής Συνεργασίας

Ο Οργανισμός Ευρωπαϊκής Οικονομικής Συνεργασίας (ΟΕΟΣ) ιδρύθηκε το 1948, με σκοπό να διαχειρισθεί την οικονομική βοήθεια των ΗΠΑ στο πλαίσιο του Σχεδίου Μάρσαλ. Στις 12 Μαρτίου του 1947 ο πρόεδρος των ΗΠΑ Χάρι Τρούμαν, αγορεύοντας στο Κογκρέσο, δεσμεύθηκε ότι η χώρα του θα παρείχε γενναία οικονομική ενίσχυση στα κράτη που θα επιθυμούσαν και θα «αντιστέκονταν σε απόπειρες καθυπόταξης από οπλισμένες μειοψηφίες ή από ξένες πιέσεις». Η στάση αυτή οδήγησε στην υιοθέτηση του Σχεδίου Μάρσαλ. Επρόκειτο για οικονομική βοήθεια που χορηγήθηκε σε χώρες της Ευρώπης. Αποσκοπούσε αφενός στην τόνωση των οικονομιών τους, (που με σημαντικά δάνεια χρηματοδότησαν έτσι τις κατεστραμμένες από τον πόλεμο αγορές τους) και αφετέρου, εξυπηρετούσε άμεσα την αμερικανική εξωτερική πολιτική, που επιθυμούσε να αποφευχθεί ο κίνδυνος να περιέλθουν οι χώρες αυτές, εξαιτίας ανέχειας, στη σφαίρα επιρροής της Σοβιετικής Ένωσης. Η χορηγία της βοήθειας αυτής δεν έγινε με διμερείς διαδικασίες, αλλά με όρους που τέθηκαν από την Ουάσιγκτον. Αυτοί περιλάμβαναν την καταστολή των κομμουνιστικών απειλών και την έμμεση περιστολή της ανεξαρτησίας των δικαιούχων κρατών, μιας και με όπλο την μη έγκριση των πιστώσεων η αμερικανική ηγεσία μπορούσε να πιέσει τις κυβερνήσεις σε περίπτωση που αρνούνταν να ανταποκριθούν στις επιθυμίες της. Η οικονομική βοήθεια διαιρέθηκε ανάμεσα στις συμμετέχουσες χώρες, βασισμένη στο «κατά κεφαλήν» εισόδημα. Περισσότερη ενίσχυση δόθηκε στις μεγάλες βιομηχανικές δυνάμεις, καθώς επικρατούσε η άποψη ότι η αποκατάστασή τους ήταν στοιχειώδης για τη γενική αναβίωση της Ευρώπης. Ακόμη, περισσότερη «κατά κεφαλήν» βοήθεια δόθηκε στους Συμμάχους του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου (Ηνωμένο Βασίλειο, Ελλάδα, Σουηδία), ενώ λιγότερη δόθηκε σε αυτούς που αποτελούσαν τις Δυνάμεις του Άξονα ή σε αυτούς που απλώς παρέμειναν ουδέτεροι (Γερμανία, Αυστρία, Ιταλία). Ο όρος «Σχέδιο Μάρσαλ» εδραιώθηκε ως μεταφορική έννοια, οποιουδήποτε μεγάλης κλίμακας κρατικού προγράμματος, που έχει ως στόχο να λύσει ένα κοινωνικό πρόβλημα. Χρησιμοποιείται κυρίως από τους Αμερικα-

νούς φιλελεύθερους όταν ζητούν ομοσπονδιακή οικονομική κάλυψη για να διορθωθεί κάποια «αποτυχία» στον ιδιωτικό τομέα.

Όταν η εποχή της βοήθειας έληξε, ο οργανισμός αυτός μετεξελίχτηκε, με τη συμμετοχή και των ΗΠΑ και άλλων οικονομικά αναπτυγμένων χωρών, και μετασχηματίστηκε στον Οργανισμό Οικονομικής Συνεργασία και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) (1960), με σημαντικό ρόλο στο συντονισμό των οικονομικών πολιτικών των αναπτυγμένων χωρών. Ο ΟΟΣΑ παρέχει ένα περιβάλλον όπου οι κυβερνήσεις μπορούν να συγκρίνουν εφαρμογές πολιτικής, να βρουν απαντήσεις στα κοινά προβλήματα, να προσδιορίσουν τις καλές πρακτικές και να συντονίσουν τις εσωτερικές και διεθνείς πολιτικές. Είναι φόρουμ όπου η όμοια πίεση μπορεί να ενεργήσει ως ισχυρό κίνητρο για να βελτιώσει την πολιτική και να εφαρμόσει το «μαλακό δίκαιο» (soft law) - μη δεσμευτικά όργανα που μπορούν περιστασιακά να οδηγήσουν στις δεσμευτικές συνθήκες. Η γραμματεία συλλέγει στοιχεία, παρακολουθεί τις τάσεις και αναλύσεις, καθώς και τις προβλέψεις οικονομικής ανάπτυξης. Επίσης ερευνώνται οι κοινωνικές αλλαγές ή πιθανά εξελισσόμενα σενάρια στο εμπόριο, στο περιβάλλον, στη γεωργία, στην τεχνολογία, τη φορολογία και διάφορα άλλα πεδία. Έχει επιτελέσει σημαντικό έργο μεταξύ άλλων στον τομέα της φορολογίας μεταφοράς καθώς και στην τιμολόγηση προϊόντων, προετοιμάζοντας έτσι το έδαφος για τις διμερείς φορολογικές συνθήκες σε όλο τον κόσμο. Επίσης, διαδραματίζει ρόλο συντονιστικό της διεθνούς δράσης κατά της δωροδοκίας και της διαφθοράς, με επίτευγμα τη Συνθήκη αντί-διαφθοράς του Ο.Ο.Σ.Α., η οποία είναι ενεργή από τον Φεβρουάριο του 1999.

Η έδρα του Ο.Ο.Σ.Α. είναι στο Παρίσι. Σήμερα έχει 38 πλήρη μέλη, με τελευταία κράτη την Λετονία (2016), τη Λιθουανία, την Κολομβία(2018) και την Κόστα Ρίκα (2021). Παράλληλα, 24 κράτη μη μέλη συμμετέχουν ως παρατηρητές ή στις επιτροπές του ΟΟΣΑ. Περίπου 50 κράτη μη μέλη συμμετείχαν στις ομάδες εργασίας, τα σχέδια ή τα προγράμματα του Οργανισμού. Ο Ο.Ο.Σ.Α. διευθύνει τις δραστηριότητες ενός πολιτικού διαλόγου και δημιουργεί την υποδομή με τα μη μέλη (προγράμματα χώρας, περιφερειακές προσεγγίσεις και παγκόσμια φόρουμ) αναζητώντας τις καλύτερες πολιτικές πρακτικές ώστε να μεγιστοποιείται η απόδοση των πολιτικών συζητήσεων.

στ) Η Οργάνωση για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη

Τρεις περίπου δεκαετίες μετά το τέλος του πολέμου, δημιουργείται ένα νέο πανευρωπαϊκό σχήμα, με συμμετοχή και των ΗΠΑ και του Καναδά, η Διάσκεψη για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη (1975, Ελσίνκι). Η ΔΑΣΕ έπαιξε σημαντικό ρόλο κατά τα τελευταία χρόνια του Ψυχρού Πολέμου και την πρώτη περίοδο μετά τη λήξη του. Το 1995 μετονομάστηκε σε Οργανισμό για την Ασφάλεια και Συνεργασία στην Ευρώπη (ΟΑΣΕ). Στο πεδίο ευθύνης του Οργανισμού περιλαμβάνεται ο έλεγχος της διάδοσης όπλων, τα ανθρώπινα δικαιώματα, η ελευθερία του τύπου και η δίκαιη και ελεύθερη διεξαγωγή εκλογών. Οι περισσότεροι από τα 3.500 μέλη του προσωπικού του απασχολούνται σε επιχειρησιακό επίπεδο, με μόλις ένα 10% να απασχολούνται στην έδρα του οργανισμού (Βιέννη). Σκοπός της

δημιουργίας του είναι η έγκαιρη αντιμετώπιση, η αποτροπή συγκρούσεων, η διαχείριση κρίσεων και η αποκατάσταση μετά από συγκρούσεις, καθώς και να προάγει τη συνεργασία στην περιοχή. Οι 57 χώρες που συμμετέχουν βρίσκονται στην Ευρώπη, τον Καύκασο, την Κεντρική Ασία και τη Βόρεια Αμερική και καλύπτουν το σύνολο του Βορείου ημισφαιρίου.

Από την έναρξη του πολέμου στην Ουκρανία, ο ΟΑΣΕ έχει δει τη λειτουργία του να δυσχεραίνεται, δεδομένης της επιμονής της Ρωσίας να θέτει εμπόδια, επικαλούμενη τον κανόνα της ομοφωνίας, στη λήψη αποφάσεων σε μια σειρά κρίσιμων ζητημάτων, όπως η επιλογή της χώρας που θα ασκεί την Προεδρία το 2024, η έγκριση του προϋπολογισμού και η ανανέωση της θητείας των Υψηλών Αξιωματούχων του Οργανισμού (Γενική Γραμματέας, Εκπρόσωπος για την Ελευθερία των ΜΜΕ, Ύπατος Εκπρόσωπος για της Εθνικές Μειονότητες).

Γενικά, ο ΟΑΣΕ είναι το κατ’ εξοχήν πλαίσιο διαλόγου των εμπλεκομένων μερών. Στην Πολιτικό-στρατιωτική Διάσταση, μία από τις σημαντικότερες επιτυχίες του Οργανισμού είναι η προώθηση ενός ευρύτατου κανονιστικού πλαισίου Μέτρων Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης και Ασφαλείας στον στρατιωτικό τομέα, με σκοπό την ενίσχυση της διαφάνειας και της προβλεπτικότητας. Το πλαίσιο αποτελείται από τη Συνθήκη Ελέγχου Συμβατικών Εξοπλισμών (Συνθήκη CFE), τη Συνθήκη Ανοικτών Ουρανών και το Κείμενο Βιέννης.

Ο ΟΑΣΕ επιδεικνύει ενδιαφέρον επίσης για την προώθηση του διαλόγου και την εξεύρεση τρόπων αντιμετώπισης ζητημάτων που αφορούν την τρέχουσα κρίση λόγω των αυξημένων προσφυγικών και μεταναστευτικών ροών προς Ευρώπη. Υπό την Οικονομική και Περιβαλλοντική Διάσταση, o ΟΑΣΕ δίδει έμφαση στην πρόληψη και καταπολέμηση της διαφθοράς, την ενίσχυση της χρηστής διακυβέρνησης, την προώθηση του διαλόγου για την περιβαλλοντική και ενεργειακή ασφάλεια. Η παρατήρηση εκλογικών διαδικασιών αποτελεί μία από τις κατά προτεραιότητα δράσεις της Ανθρώπινης Διάστασης, με κύριο θεσμικό όργανο εφαρμογής τον ODIHR.

Τα Κοινοβούλια των συμμετεχόντων Κρατών ΟΑΣΕ εκπροσωπούνται στην Κοινοβουλευτική Συνέλευση του Οργανισμού. Η ελληνική αντιπροσωπεία στη Συνέλευση απαρτίζεται από 6 τακτικά και 4 αναπληρωματικά μέλη. Βασικός στόχος της Ελλάδας στον ΟΑΣΕ είναι η ενίσχυση του ευρωπαϊκού διαλόγου ασφάλειας, με ισόρροπο τρόπο των Κρατών και η οικοδόμηση μίας ουσιαστικής Κοινότητας Ασφάλειας στον ευρώ-ατλαντικό και ευρασιατικό χώρο.

Όσον αφορά τη θέση της Ελληνικής Δημοκρατίας, βασικός στόχος της είναι η ενίσχυση του ευρωπαϊκού διαλόγου ασφάλειας, με ισόρροπο τρόπο και στις τρεις Διαστάσεις του Οργανισμού, η περαιτέρω ενδυνάμωση της εμπιστοσύνης μεταξύ των συμμετεχόντων Κρα-

τών και η οικοδόμηση μίας ουσιαστικής Κοινότητας Ασφάλειας στον ευρω-ατλαντικό και ευρασιατικό χώρο.

Γ. Η δημιουργία των τριών Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων

Στο διεθνές περιβάλλον του τέλους της δεκαετίας του 1940 και της αρχής της δεκαετίας του 1950 έκαναν την εμφάνισή τους οι Ευρωπαϊκές Κοινότητες, ως μία δημιουργική προσπάθεια ανάκτησης της πολιτικής και οικονομικής ισχύος των δυτικοευρωπαϊκών χωρών, σε αντίδραση προς την ηγεμονία των ΗΠΑ και τον διαφαινόμενο κίνδυνο της Σοβιετικής Ένωσης. Μία σειρά από χρονολογίες σημαδεύουν το δρόμο της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης από την αρχή της δεκαετίας του 1950 μέχρι σήμερα.

α) Η Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα

Στις 9 Μαΐου 1950 ανακοινώθηκε από τον γάλλο Υπουργό των Εξωτερικών Robert Schuman μια σημαντική όσο και φιλόδοξη πρόταση της γαλλικής κυβέρνησης, επιδιώκουσα να θέσει υπό κοινή διαχείριση την εκμετάλλευση του άνθρακα και του χάλυβα στη Γαλλία και τη Γερμανία, με τη δυνατότητα συμμετοχής και άλλων κρατών της Ευρώπης. Με την πρόταση αυτή, η Γαλλία άλλαζε στάση έναντι της Γερμανίας, η οποία ως ηττημένη ήταν υπό την εποπτεία και έλεγχο των Δυτικών Συμμάχων. Το ίδιο επαναστατική ήταν και η προτεινόμενη μέθοδος συνεργασίας, στο βαθμό που σύμφωνα με την πρόταση η κοινή διαχείριση θα γινόταν από ανεξάρτητη επιτροπή, οι αποφάσεις της οποίας θα δέσμευαν τις εθνικές κυβερνήσεις.

Είχαν προηγηθεί πολλές προσπάθειες ανάδειξης της χρησιμότητας μια ενιαίας Ευρώπης, με αποκορύφωμα το Συνέδριο της Ευρώπης, στη Χάγη, στις 7.5.1948, (Congress of Europe), στο οποίο έγινε λόγος για μια πολιτική και οικονομική ένωση, για μια Ευρωπαϊκή Συνέλευση, για ένα Χάρτη Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και για ένα Δικαστήριο τήρησης του εν λόγω Χάρτη.

Παράλληλα, ο στόχος της γαλλικής ευρωπαϊκής πολιτικής ήταν η απόκτηση αποτελεσματικών εγγυήσεων έναντι της αναγέννησης μιας νέας γερμανικής απειλής, ιδίως μέσω θέσπισης διαρκών εμποδίων στην ανάπτυξη της γερμανικής οικονομικής και πολιτικής ισχύος, κατά μείζονα λόγο που οι ΗΠΑ, ακολουθούμενες από τη Μεγάλη Βρετανία, είχαν ταχθεί υπέρ της ανοικοδόμησης της οικονομικής και πολιτικής ζωής στην από τους Δυτικούς Συμμάχους κατεχόμενη Γερμανία.

Υπό το πρίσμα αυτό το προαναφερθέν σχέδιο της γαλλικής κυβέρνησης ήταν ιδιαίτερα επινοητικό, αφού η δημιουργία αποτελεσματικών εγγυήσεων αποτροπής μιας νέας γερμανικής απειλής βασίστηκε σε μια άνευ προηγουμένου συνεργασία μέσω μιας ανεξάρτητης επιτροπής. Το όλο σχέδιο απηχούσε τον νεολειτουργιστικό σχεδιασμό του Jean Monnet.

Η λειτουργιστική θεωρία (fonctionnalisme) αναπτύχθηκε στο μεσοπόλεμο σε σχέση με τη γενικότερη προβληματική της διεθνούς οργάνωσης και υποστήριξε ότι ενδείκνυται η ανά-

πτυξη της διακρατικής συνεργασίας ως προς ειδικούς τομείς, ειδικές λειτουργίες των διεθνών σχέσεων, με στόχο την ικανοποίηση άμεσων αναγκών και την επίλυση τεχνικών προβλημάτων. Δια της συνεργασίας αυτής, στο πλαίσιο εξειδικευμένων διεθνών οργανισμών, αναπτύσσεται μία συνήθεια συνεργασίας, μία πρακτική κοινής αντιμετώπισης προβλημάτων, που μακροχρόνια οδηγεί και σε πολιτική συνεργασία, σε στενές, ομοσπονδιακού τύπου σχέσεις μεταξύ κρατών και κυβερνήσεων. Οι εξειδικευμένοι οργανισμοί των Ηνωμένων Εθνών που ιδρύθηκαν μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο είναι εν μέρει δείγματα επικράτησης της άποψης αυτής.

Μία νεότερη μορφή της θεωρίας αυτής, ο νεολειτουργισμός, εφάρμοσε παρόμοια λογική στη διαδικασία περιφερειακής οικονομικής ενοποίησης, προτείνοντας τη σύσταση οργανισμών με στόχο την ολοκλήρωση σε επιμέρους τομείς και αντικείμενα, προσδοκώντας στο τέλος την επέκταση της συνεργασίας και στον πολιτικό τομέα. Με δεδομένο τον έντονα πολιτικό χαρακτήρα των προθέσεων και προτάσεων ολοκλήρωσης στη μεταπολεμική Δυτική Ευρώπη, η χρησιμοποίηση της νεολειτουργιστικής οδού μπορεί να θεωρηθεί εν μέρει ως αποδοχή της θεωρίας και εν μέρει ως πρόσχημα.

Η πρώτη Ευρωπαϊκή Κοινότητα έχει ήδη πολλές από τις θεσμικές καινοτομίες που χαρακτηρίζουν τις μελλοντικές Ευρωπαϊκές Κοινότητες, παρά το ειδικό και περιορισμένο αντικείμενό της. Είναι κάτι μεταξύ διεθνούς οργανισμού και βιομηχανικού καρτέλ, με κύριο στόχο τη ρύθμιση και ενοποίηση των τομέων άνθρακα και χάλυβα ιδιαίτερα της Γαλλίας και της Γερμανίας. Οι οικονομικοί αυτοί τομείς είναι βασικοί για την πολεμική βιομηχανία και με δεδομένο το συμπληρωματικό χαρακτήρα των αντίστοιχων τομέων στις δύο χώρες η ενοποίησή τους έκανε απίθανο έναν πόλεμο μεταξύ δύο κρατών που είχαν εμπλακεί σε πόλεμο μεταξύ τους τρεις φορές τα τελευταία εβδομήντα πέντε χρόνια.

Η δομή της πρώτης ευρωπαϊκής Κοινότητας ήταν διαφορετική εκείνης των κλασικών διεθνών οργανισμών. Κεντρικό όργανο ήταν η Ανώτατη Επιτροπή, η οποία λειτουργούσε ανεξάρτητα των κρατών μελών. Τα κράτη μέλη συμμετείχαν μέσω ενός ειδικού συμβουλίου υπουργών, το οποίο αποτελούνταν από αντιπροσώπους των κρατών. Ένα Δικαστήριο και μια συνέλευση, αποτελούμενη από αντιπροσώπους των εθνικών κοινοβουλίων, συμπλήρωναν την οργανική δομή της πρώτης κοινότητας. Δεδομένου των αρμοδιοτήτων που είχε η Ανώτατη Επιτροπή, ιδίως όσον αφορά την εγκαθίδρυση και λειτουργία της κοινής αγοράς άνθρακα και χάλυβα, με την κατάργηση των δασμών, των ποσοτικών περιορισμών και των κρατικών ενισχύσεων, η θεωρία εφεύρε τον όρο «υπερεθνική Κοινότητα», όρος που ωστόσο είχε εμφανιστεί στην αρχική μορφή της συνθήκης ΕΚΑΧ (άρθρο 9), αλλά εν συνεχεία απαλείφθηκε. Ο όρος αυτός δέσποσε στις θεωρητικές αναλύσεις για το φαινόμενο των Κοινοτήτων για πολλές δεκαετίες.

Στην εν λόγω πρώτη Κοινότητα συμμετείχαν τα ακόλουθα έξη κράτη: Βέλγιο, Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία, Λουξεμβούργο και Ολλανδία. Η Μεγάλη Βρετανία επέλεξε να μην συμμετάσχει φοβούμενη απώλεια ισχύος της στη διαχείριση του εθνικού συμφέροντος, στο οποίο περιλαμβανόταν και η εθνική διαχείριση των κρατών της κοινοπολιτείας. Συναφθείσα για πενήντα χρόνια, η συνθήκη ΕΚΑΧ έπαυσε να ισχύει στις 23.7.2002, περατώνοντας επιτυχώς την αποστολή της. Η κοινή διαχείριση του άνθρακα και χάλυβα, μειωμένης πλέον πολιτικής σημασίας, εντάχθηκε στη συνθήκη της Ευρωπαϊκής Κοινότητας, με ειδικό πρωτό-

κολλο που προσαρτήθηκε στη συνθήκη της Νίκαιας, το οποίο ρυθμίζει την μεταβίβαση των περιουσιακών της στοιχείων στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα.

β) Η αποτυχία της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Άμυνας

Η πρώτη συγκεκριμένη προσπάθεια ευρωπαϊκής ενοποίησης στον τομέα της άμυνας ήταν η συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Αμυντική Κοινότητα (ΕΑΚ). Την συνθήκη πρότεινε η Γαλλία σε αντίδραση προς τις προτάσεις και πιέσεις των Ηνωμένων Πολιτειών για τον επανεξοπλισμό της Δυτικής Γερμανίας και την ένταξή της στο ΝΑΤΟ, που έγιναν στο πλαίσιο της έξαρσης του Ψυχρού Πολέμου, μετά τον πόλεμο της Κορέας. Η στάση των ΗΠΑ υπαγορευόταν από τη σκέψη ότι αυτό που συνέβη στην Κορέα, με την καθοδήγηση της ΕΣΣΔ, θα μπορούσε να γίνει και στην Ευρώπη, η οποία επομένως έπρεπε να προετοιμαστεί καταλλήλως. Οι γερμανικές δυνάμεις θα έπρεπε να συμμετέχουν σε μια ενιαία Ατλαντική δύναμη, η οποία υπό την κοινή ανώτατη διοίκηση του ΝΑΤΟ, θα ήταν έτοιμη να αντιμετωπίσει ενδεχόμενη σοβιετική επίθεση.

Η Γαλλία αντέδρασε με σφοδρότητα σε αυτή την πρόταση, θεωρώντας αναγκαίο να επεκταθεί και στον στρατιωτικό τομέα η μέθοδος που ακολουθήθηκε στην περίπτωση της ΕΚΑΧ. Και εδώ ο στόχος ήταν καθαρά πολιτικός: ο υπό κοινό έλεγχο επανεξοπλισμός της Γερμανίας. Η παρουσία της ΕΑΚ θα επέτρεπε τον από κοινού έλεγχο του γερμανικού στρατού από τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Τελικά, μετά από επίπονες διαπραγματεύσεις υπεγράφη στις 27.5.1952 η συνθήκη ΕΑΚ από τις έξι χώρες που ήσαν ήδη μέλη της ΕΚΑΧ.

Η θεσμική αρχιτεκτονική της συνθήκης ΕΑΚ έμοιαζε εκείνης της συνθήκης ΕΚΑΧ. Η πρόβλεψη για ένα Ευρωπαϊκό στρατό, χωρίς οποιαδήποτε πρόβλεψη για την ανάπτυξη μιας Ευρωπαϊκής πολιτικής άμυνας και μιας στρατιωτικής στρατηγικής ή μιας Ευρωπαϊκής εξωτερικής πολιτικής, αντιμετώπισε έντονη κριτική, όπως επίσης και ο ισχνός δημοκρατικός χαρακτήρας της ΕΑΚ. Στο πλαίσιο αυτό και βάσει σχετικών διατάξεων της συνθήκης εκπονήθηκε ένα σχέδιο κανονισμού για τη δημιουργία μιας Ευρωπαϊκής Πολιτικής Κοινότητας, η οποία θα βασιζόταν πρώτον στη σταδιακή διαμόρφωση μιας συντονισμένης εξωτερικής πολιτικής, με προοπτική να εξελιχθεί σε μια κοινή πολιτική, δεύτερον στην θέσπιση ενός Κοινοτικού φόρου για τις δαπάνες και τρίτον στην εγκαθίδρυση μιας κοινής αγοράς.

Στις 30.8.1954 η Γαλλική εθνοσυνέλευση ανέβαλε τη συζήτηση για την αποδοχή της συνθήκης ΕΑΚ, έτσι όπως ήταν, με πλειοψηφία των γκωλικών και των κουμουνιστών. Οι πρώτοι δεν μπόρεσαν να αποδεχτούν την ενσωμάτωση του γαλλικού στρατού, κατ’ εξοχή σύμβολο της γαλλικής κυριαρχίας, σε ένα ευρωπαϊκό στρατό. Οι δεύτεροι ήταν αντίθετοι στην προοπτική επανεξοπλισμού της Γερμανίας. Έτσι, έστω και αν τα υπόλοιπα πέντε κράτη μέλη την είχαν ήδη κυρώσει, το γαλλικό κοινοβούλιο ανέκοψε κάθε περαιτέρω συζήτηση.

Ωστόσο, στις 23.10.1954, κατόπιν πρωτοβουλίας της Μεγάλης Βρετανίας συνήφθη η αποκληθείσα συμφωνία των Παρισίων, η οποία μεταξύ άλλων ενίσχυε την ήδη ιδρυθείσα Δυτικοευρωπαϊκή Ένωση (ΔΕΕ), στην οποία η Γερμανία και η Ιταλία έγιναν μέλη. Ο οργανισμός αυτός, παρά την ενίσχυσή του, δεν απέκτησε ποτέ αυτόνομο ρόλο, έναντι του ΝΑΤΟ ή άλλων συμμαχιών, και έμεινε κατά κάποιο τρόπο στο φόντο της εικόνας για αρκετά χρόνια.