ΤΟ ΔΗΜΟΣΙΟ ΔΙΚΑΙΟ ΤΗΣ ΥΓΕΙΑΣ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ 

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

1. Υποτυπώδης ανάπτυξη του δημοσίου δικαίου της υγείας
στο εσωτερικό δίκαιο 1

2. Σταδιακή εδραίωση της αυτονομίας του δημοσίου δικαίου
της υγείας στο ευρωπαϊκό δίκαιο 1

3. Σκοπός και μέθοδος της έρευνας 3

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ

Η ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΣΙΟΥ
ΔΙΚΑΙΟΥ ΤΗΣ ΥΓΕΙΑΣ

4. Θεμελίωση του δημοσίου δικαίου της υγείας στην κοινωνική αλληλεγγύη 11

ΠΡΩΤO KΕΦΑΛΑΙO

Η ΕΝΝOΙOΛOΓΙΚΗ ΔΙΑΜOΡΦΩΣΗ
ΤOΥ ΔΗΜOΣΙOΥ ΔΙΚΑΙOΥ ΤΗΣ ΥΓΕΙΑΣ

I. Η έννοια της υγείας 13

5. Ορισμός της υγείας 13

6. Η υγεία ως ατομικό και συλλογικό αγαθό 15

ΙΙ. Το δικαίωμα προστασίας της υγείας στο Σύνταγμα 17

7. Το ατομικό δικαίωμα στην προστασία της υγείας 18

8. Το κοινωνικό δικαίωμα στην προστασία της υγείας 20

9. Το προσωπικό πεδίο εφαρμογής του κοινωνικού δικαιώματος 31

ΙΙΙ. Το δημόσιο δίκαιο της υγείας 36

10. Ορισμός του δημοσίου δικαίου της υγείας 36

11. Το δημόσιο δίκαιο της υγείας ως κλάδος του δικαίου της
κοινωνικής προστασίας 39

12. Η διάκριση του δικαίου της υγείας από το δίκαιο της κοινωνικής
ασφάλισης και το δίκαιο της κοινωνικής πρόνοιας 42

ΔΕΥΤΕΡO ΚΕΦΑΛΑΙO

ΥΠΕΡΚΡΑΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
ΤOΥ ΔΗΜOΣΙOΥ ΔΙΚΑΙOΥ ΤΗΣ ΥΓΕΙΑΣ

Ι. Το διεθνές δίκαιο 47

13. Διακρίσεις των διεθνών συμβάσεων που κατοχυρώνουν
το δικαίωμα στην προστασία της υγείας 47

14. Σημαντικές διεθνείς συμβάσεις που εξειδικεύουν το δικαίωμα
στην προστασία της υγείας 55

15. Σύγκριση της κατοχύρωσης των δικαιωμάτων στην προστασία της υγείας,
της κοινωνικής ασφάλισης και πρόνοιας σε διεθνές επίπεδο 56

ΙΙ. Το ενωσιακό δίκαιο 57

1. Η νομική κατοχύρωση του δικαιώματος στην προστασία της υγείας 58

16. Oι διατάξεις για την εσωτερική αγορά 58

17. Το άρθρο 168 της ΣΛΕΕ 60

18. Η προστασία της υγείας ως δικαίωμα του ανθρώπου 65

19. Η πολιτική της ΕΕ και οι δράσεις για την προστασία της υγείας 68

2. Η αλληλεπίδραση του δημοσίου δικαίου της υγείας, του περιβάλλοντος
και του καταναλωτή στο ενωσιακό δίκαιο 73

20. Η κατοχύρωση του δικαιώματος στην προστασία του περιβάλλοντος
και των δικαιωμάτων του καταναλωτή 73

21. Σύγκριση της νομικής κατοχύρωσης των δικαιωμάτων στην προστασία
του περιβάλλοντος, του καταναλωτή και της υγείας 78

22. Κοινές αρχές των δικαιωμάτων στην προστασία της υγείας,
του περιβάλλοντος και του καταναλωτή 80

23. Κοινές μέθοδοι που χρησιμοποιούνται στα δικαιώματα στην προστασία
της υγείας, του περιβάλλοντος και του καταναλωτή 88

ΠOΡΙΣΜΑΤΑ 93

24. Το δημόσιο δίκαιο της υγείας ως ιδιαίτερος κλάδος του δικαίου
της κοινωνικής προστασίας 91

25. Oι αρχές του ενωσιακού δικαίου παράγοντας συνοχής του δημοσίου
δικαίου της υγείας 91

ΔΕΥΤΕΡO ΜΕΡOΣ

Η OΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΔΗΜOΣΙΑΣ ΥΠΗΡΕΣΙΑΣ ΥΓΕΙΑΣ

26. Η έννοια της δημόσιας υπηρεσίας προστασίας της υγείας 99

ΠΡΩΤO ΚΕΦΑΛΑΙO

ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΠΡOΣΤΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΥΓΕΙΑΣ

27. Διακρίσεις 103

Ι. Χαρακτηριστικά 104

28. Τα πρότυπα Bismarck και Beveridge 104

29. Το σύστημα υγείας του Ηνωμένου Βασιλείου 108

30. Το σύστημα υγείας της Γαλλίας 116

ΙΙ. Κοινά προβλήματα και αρχές για την αντιμετώπισή τους 127

31. Η χρηματοδότηση των συστημάτων υγείας 127

32. Η οργάνωση των συστημάτων υγείας 132

33. Η διασυνοριακή παροχή υπηρεσιών υγείας στην ΕΕ, δείκτης
της υψηλής ποιότητας των εθνικών συστηµάτων 136

1. Η διάκριση σε εξωνοσοκοµειακές και νοσοκοµειακές υπηρεσίες υγείας 137

2. Η υπέρβαση της διάκρισης σε εξωνοσοκοµειακές και νοσοκοµειακές
υπηρεσίες υγείας 142

3. Η νοσηλεία σε ιδιωτικά νοσοκοµεία ως δείκτης της υψηλής ποιότητας
του εθνικού συστήµατος υγείας 146

ΔΕΥΤΕΡO ΚΕΦΑΛΑΙO

ΤO ΕΛΛΗΝΙΚO ΣΥΣΤΗΜΑ ΥΓΕΙΑΣ

Ι. Κύρια χαρακτηριστικά και ιδιαιτερότητες του ελληνικού συστήματος 150

34. Η προστασία της υγείας πριν από τον Ν 1397/1983 150

35. Η προστασία της υγείας μετά τον Ν 1397/1983 156

36. Oι γενικές αρχές του EΣΥ 157

37. Η σχέση του δημόσιου με τον ιδιωτικό τομέα παροχής υπηρεσιών υγείας 168

38. Κανόνες, μέθοδοι και μέτρα αποδοτικής διαχείρισης 177

1. Τα γνωμοδοτικά όργανα 177

2. Τα αποφασιστικά όργανα 180

ΙΙ. Η επίδραση των αρχών του ενωσιακού δικαίου στο EΣΥ 182

39. Ρυθμίσεις συμβατές με τις αρχές του ενωσιακού δικαίου 183

40. Πεδία της νομοθεσίας για το EΣΥ δεκτικά προσαρμογών 186

ΠOΡΙΣΜΑΤΑ 196

41. O έλεγχος των δαπανών περνάει μέσα από τη συμμετοχή των επαγγελματιών υγείας και των χρηστών στη λειτουργία του συστήματος υγείας 189

42. Ιδιότυπη μορφή ανταγωνισμού όσον αφορά στο μέτρο της υψηλής ποιότητας εξωνοσοκομειακών υπηρεσιών υγείας με βάση το ενωσιακό δίκαιο 190

43. Η οργάνωση του EΣΥ δεν εστιάζεται στην παροχή υπηρεσιών
υψηλής ποιότητας 190

ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ

ΤΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΧΡΗΣΤΗ
ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΥΠΗΡΕΣΙΑΣ ΥΓΕΙΑΣ

44. Καθιέρωση και διακρίσεις των δικαιωμάτων του χρήστη 195

ΠΡΩΤO ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ
ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΥΠΗΡΕΣΙΑΣ

45. Αναβάθμιση της θέσεως του χρήστη των υπηρεσιών υγείας 205

Ι. Η πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας 206

46. Η αρχή της ισότητας 206

47. Η αρχή της συνέχειας 213

ΙΙ. Η πρόσβαση σε υψηλής ποιότητας υπηρεσίες υγείας 218

48. Η αρχή της προσαρμοστικότητας 218

49. Η αρχή της οικονομικότητας 222

50. Η αρχή της ασφάλειας 228

51. Η δημοκρατία στην υγεία 233

ΙΙΙ. Η ευθύνη για αποκατάσταση των ζημιών από πράξεις
και παραλείψεις των δημόσιων υπηρεσιών υγείας 237

52. H αστική ευθύνη των δημόσιων υπηρεσιών υγείας από παράνομη
και ζημιογόνο συμπεριφορά των επαγγελματιών υγείας 238

1. Οι προϋποθέσεις της αστικής ευθύνης 238

2. Τα πλεονεκτήματα της αντικειμενικής ευθύνης των δημόσιων νομικών
προσώπων για τους ζημιωθέντες 241

3. Η αστική ευθύνη του δημόσιου νομικού προσώπου ως ιδιότυπη ασφάλιση επαγγελματικής ευθύνης των επαγγελματιών υγείας 243

4. Διακρίσεις της ευθύνης ανάλογα με το γενεσιουργό τους αίτιο 244

53. Η ευθύνη του Δημοσίου από νόμιμες πράξεις των επαγγελματιών υγείας 246

ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΙΣ ΘΕΜΕΛΙΩΔΕΙΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΕΣ
ΑΡΧΕΣ ΚΑΙ ΑΤΟΜΙΚΕΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΕΣ

54. Η ανάπτυξη αυτοτελών δικαιωμάτων για την προστασία του χρήστη 247

Ι. O σεβασμός της αξίας και της αξιοπρέπειας του ανθρώπου 251

55. Η νομική κατοχύρωση της αξίας και της αξιοπρέπειας του ανθρώπου 251

56. Η ενημέρωση 253

57. Η προστασία της ιδιωτικότητας και των πληροφοριών
που αφορούν στην υγεία 264

1. Η προστασία της ιδιωτικότητας και το επαγγελματικό απόρρητο 265

2. Τα αρχεία με προσωπικά ιατρικά δεδομένα 277

58. Η προστασία της αξιοπρέπειας του ανθρώπου μπροστά
στον πόνο και/ή στον θάνατο 285

ΙΙ. O σεβασμός της αυτονομίας του ανθρώπου 294

59. Η νομική κατοχύρωση της αυτονομίας 294

60. Η ελεύθερη επιλογή ιατρού στη δημόσια υπηρεσία υγείας 297

1. Η ελεύθερη επιλογή στην ΠΦΥ 297

2. Στη δευτεροβάθμια περίθαλψη 299

61. Η συναίνεση κύριο μέσο για την προστασία της φυσικής
και της ψυχικής ακεραιότητας του χρήστη 300

ΠOΡΙΣΜΑΤΑ 315

62. Oι αρχές λειτουργίας των δημόσιων υπηρεσιών εξασφαλίζουν
την πρόσβαση σε υψηλής ποιότητας υπηρεσίες υγείας 315

63. Η εξειδίκευση της αξίας και της αυτονομίας του ανθρώπου ασπίδα
προστασίας απέναντι στους κινδύνους από την εξέλιξη της επιστήμης
στην ιατρική 316

ΤΕΤΑΡΤΟ ΜΕΡΟΣ

Η ΔΗΜΟΣΙΑ ΥΓΕΙΑ

ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Η ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑ ΠΡΟΛΗΨΗ

64. Η έννοια της πρωτοβάθμιας πρόληψης 321

Ι. Η προστασία της δημόσιας υγείας από τη μόλυνση
του περιβάλλοντος 325

65. Η υγιεινή και ασφάλεια των τροφίμων και ποτών 325

1. Η έννοια του τροφίμου και της υγιεινής και ασφάλειας των τροφίμων
και ποτών 325

2. Οι υγειονομικοί κανονισμοί 326

α. Ο Codex Alimentarius του Οργανισμού Επισιτισμού και Γεωργίας και του ΠΟΥ 326

β. Η Συμφωνία για την Εφαρμογή Μέτρων Υγειονομικής και Φυτοϋγειονομικής Προστασίας του ΠΟΕ 327

γ. Οι υγειονομικοί κανονισμοί της ΕΕ 330

δ. Οι εθνικοί υγειονομικοί κανονισμοί 335

3. Οι γενικές αρχές του δημοσίου δικαίου της υγείας στη νομολογία του ΔΕΕ
για τα τρόφιμα και ποτά 336

α. Η αρχή της διασφάλισης υψηλής ποιότητας τροφίμων και ποτών 337

β. Η αρχή της προληπτικής δράσεως 349

γ. Η αρχή της προφύλαξης 351

δ. Η αρχή της συνεργασίας 353

ε. Οι αρχές της διαφάνειας και της δημοσιότητας 357

66. Η υγιεινή και ασφάλεια του νερού ανθρώπινης κατανάλωσης 359

1. Οι υγειονομικοί κανονισμοί 359

2. Οι γενικές αρχές του δημοσίου δικαίου της υγείας στη νομολογία
του ΔΕΕ για το νερό 364

α. Η αρχή της υψηλής ποιότητας 364

β. Η αρχή της προληπτικής δράσεως 367

γ. Η αρχή της προφύλαξης 367

δ. Η αρχή της συνεργασίας και της διαφάνειας 367

67. Η υγιεινή και ασφάλεια του αέρα 368

1. Οι υγειονομικοί κανονισμοί 368

2. Οι διεθνείς συμβάσεις 369

α. Διεθνείς συμβάσεις με αντικείμενο την προστασία της ατμόσφαιρας 369

β. Διεθνείς συμβάσεις που έμμεσα αναφέρονται στο περιβάλλον 372

3. Το ενωσιακό δίκαιο 373

4. Οι εθνικοί υγειονομικοί κανονισμοί 373

5. Οι γενικές αρχές του δημοσίου δικαίου της υγείας στη νομολογία
του ΔΕΕ για τον αέρα 374

α. Η αρχή της υψηλής ποιότητας 374

β. Η αρχή της προληπτικής δράσεως 374

γ. Η αρχή της προφύλαξης 376

δ. Η αρχή ο ρυπαίνων πληρώνει 376

ε. Η αρχή της συνεργασίας και της διαφάνειας 377

68. Η υγιεινή και ασφάλεια των χώρων εργασίας 378

1. Οι υγειονομικοί κανονισμοί 378

2. Οι γενικές αρχές του δημοσίου δικαίου της υγείας για την υγιεινή
και ασφάλεια των χώρων εργασίας 380

69. Η υγιεινή και ασφάλεια της εργασίας 382

1. Αντικείμενο του εργατικού δικαίου και του δημοσίου δικαίου της υγείας 382

2. Οι υγειονομικοί κανονισμοί 385

3. Οι γενικές αρχές του δημοσίου δικαίου της υγείας για την υγιεινή
και ασφάλεια της εργασίας 387

α. Η αρχή της συνεργασίας 388

β. Η αρχή της προληπτικής δράσεως 392

γ. Η αρχή της διασφάλισης υψηλής ποιότητας συνθηκών υγιεινής
και ασφάλειας 396

δ. Η αρχή της διαφάνειας 399

ΙΙ. Οι προληπτικές υπηρεσίες υγείας 399

70. Έννοια και πηγές 399

71. Η προστασία της αναπαραγωγής, του γεννητικού υλικού,
του εμβρύου και της μητρότητας 402

1. Ο οικογενειακός προγραμματισμός και η διακοπή της κύησης 405

2. Η ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή και η παρένθετη μητρότητα 408

α. Σχετικά με τα ζητήματα «επιλογής» του ανθρώπου 409

β. Σχετικά με την «εργαλειοποίηση» του ανθρώπου 411

3. Η υψηλή ποιότητα της ΙΥΑ 416

4. Ο προεμφυτευτικός και ο προγεννητικός έλεγχος 419

5. Η έρευνα και τα δικαιώματα ευρεσιτεχνίας στο ανθρώπινο γενετικό υλικό 422

6. Η κύηση και ο τοκετός 427

7. Η αναγκαστική στείρωση 429

72. Η προστασία του παιδιού 431

1. Νεογέννητα με σοβαρές ανωμαλίες 431

2. Οι εμβολιασμοί 435

3. Η σχολική υγεία 442

ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Η ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑ ΠΡΟΛΗΨΗ

73. Η έννοια της δευτεροβάθμιας πρόληψης 445

Ι. Η προστασία από μεταδοτικές ασθένειες, επιδημίες και πανδημίες 448

74. Τα γενικά μέτρα προστασίας στους υγειονομικούς κανονισμούς 448

1. Ο Διεθνής Υγειονομικός Κανονισμός (ΔΥΚ) του ΠΟΥ 448

2. Οι υγειονομικοί κανονισμοί της ΕΕ για τις μεταδοτικές ασθένειες 454

3. Οι εθνικοί υγειονομικοί κανονισμοί για την πρόληψη
των μεταδοτικών ασθενειών 455

75. Τα ειδικά μέτρα προστασίας 459

1. Τα σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα 459

2. Το σύνδρομο επίκτητης ανοσολογικής ανεπάρκειας (Aids-HIV) 460

3. Η γρίπη 463

4. Οι λοιμώξεις λόγω μικροβιακής αντοχής και οι λοιμώξεις
στους χώρους παροχής υπηρεσιών υγείας 463

5. Η πανδημία του Covid-19 466

α. Η διαδικασία λήψεως και ελέγχου των μέτρων που αφορούν
στην προστασία της δημόσιας υγείας 466

β. Τα μέτρα που περιορίζουν τα ατομικά δικαιώματα 467

γ. Οι περιορισμοί της προσωπικής ελευθερίας 470

δ. Τα μέτρα με κοινωνικό και οικονομικό χαρακτήρα 471

ΙΙ. Η προστασία από δυνητικά επικίνδυνες μη μεταδοτικές ασθένειες 472

76. Οι ψυχικές ασθένειες 472

1. Η νοσηλεία των ψυχικά ασθενών 473

2. Η ακούσια νοσηλεία 480

77. Η πρόληψη των ανίατων, δυσίατων και χρόνιων ασθενειών 492

1. Η πρόληψη των καρδιο-αγγειακών παθήσεων 493

2. Η πρόληψη του καρκίνου 493

3. Οι μονάδες εντατικής θεραπείας (ΜΕΘ) και εντατικής νοσηλείας
νεογνών (ΜΕΝ) 496

ΙΙΙ. Η προστασία από τις εξαρτήσεις 501

78. Η έννοια των εξαρτήσεων 501

79. Η εξάρτηση από τη νικοτίνη 502

80. Η εξάρτηση από το αλκοόλ και η κατάχρηση αλκοόλ 510

81. Η εξάρτηση από τα ναρκωτικά και τις ψυχοτρόπους ουσίες 517

ΠΟΡΙΣΜΑΤΑ 525

82. H πρωτοβάθμια πρόληψη 525

83. Η δευτεροβάθμια πρόληψη 527

ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 530

84. Το δημόσιο δίκαιο της υγείας εστιάζεται στην υψηλή ποιότητα
των υπηρεσιών και στην υγειονομική δημόσια τάξη 530

85. O δημόσιος τομέας παροχής υπηρεσιών υγείας είναι ο κορμός
του συστήματος υγείας 531

86. Η εμπέδωση της σχέσεως εμπιστοσύνης και της συνεργασίας
του επαγγελματία υγείας με τον χρήστη τελικός σκοπός των δικαιωμάτων
του χρήστη 532

87. Το θεσμικό πλαίσιο για τη δημόσια υγεία βελτιώνεται συνεχώς
με κανόνες που θέτουν ο ΠΟΥ και η ΕΕ 533

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ελληνική 537

Ξενόγλωσση 554

ΠΗΓΕΣ

I. Ευρωπαϊκή Ένωση 570

ΙΙ. ΠΟΥ 573

ΙΙΙ. ΟΚΕ 574

IV. Συνήγορος του Πολίτη 574

V. Εθνικά Στοιχεία 574

VI. Επιστημονικές Εταιρείες 575

ΑΛΦΑΒΗΤΙΚΟ EΥΡΕΤΗΡΙΟ 577

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

1. Υποτυπώδης ανάπτυξη του δημοσίου δικαίου της υγείας στο εσωτερικό δίκαιο

Το δημόσιο δίκαιο της υγείας στην Ελλάδα θεωρείται ότι αποτελεί έναν επί μέρους κλάδο είτε του ειδικού διοικητικού δικαίου είτε του κοινωνικού δικαίου. Οι θεωρητικές μελέτες στο θέμα περιορίζονται σε αποσπασματικές προσεγγίσεις, κυρίως σχετικά με το συνταγματικό δικαίωμα στην προστασία της υγείας ή με τη σχέση του δημοσίου με τον ιδιωτικό τομέα των υπηρεσιών υγείας. Αρκετές μελέτες, με πρακτικό πρωτίστως ενδιαφέρον, έχουν εκπονηθεί για την αστική ευθύνη των ιατρών του Εθνικού Συστήματος Yγείας (ΕΣΥ) και την οργάνωσή του. Τα δικαιώματα των ασθενών κατά κανόνα εξετάζονται από πλευράς αστικού δικαίου, δηλαδή με βάση τη συμβατική σχέση του ιατρού με τον ασθενή. Η νομολογία των διοικητικών δικαστηρίων έχει ασχοληθεί ιδίως με τα εξής θέματα: Με την ένταξη των κοινωφελών ιδρυμάτων στο ΕΣΥ, με με το το υπηρεσιακό καθεστώς των ιατρών του ΕΣΥ με την απόδοση του νοσήλειου επί νοσηλείας σε ιδιωτικό νοσοκομείο, με την αστική ευθύνη από τα ιατρικά σφάλματα των ιατρών του ΕΣΥ με το claw back και το rebate καθώς και με την υποχρεωτικότητα των εμβολιασμών για την αντιμετώπιση της πανδημίας του covid-19.

2. Σταδιακή εδραίωση της αυτονομίας του δημοσίου δικαίου της υγείας στο ενωσιακό δίκαιο

Στην Ευρώπη τα τελευταία τριάντα περίπου χρόνια, το δίκαιο της υγείας επιχειρείται να αυτονομηθεί ως ιδιαίτερος κλάδος του δικαίου. Για τον σκοπό αυτόν εστιάζει στην ιδιαιτερότητα του αντικειμένου του, που συνίσταται στην προστασία της ζωής και της υγείας του ανθρώπου και στην ιδιαιτερότητα των αρχών, των μέσων και των μεθόδων που χρησιμοποιεί για την επίτευξή των σκοπών του. Δύο είναι οι κύριοι άξονες σε αυτήν την προσπάθεια. Η μετάθεση του κέντρου βάρους από τον ιατρό στον ασθενή και από τη νοσοκομειακή στην πρωτοβάθμια περίθαλψη. Μοχλό στις εξελίξεις αυτές αποτελεί το ενωσιακό δίκαιο, το οποίο μετά την Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη (ΕΕΠ) διάνοιξε νέα πεδία για την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση στα οποία περιλαμβάνεται και η προστασία της υγείας. Ο ενωσιακός νομοθέτης θέτει πλέον στόχους και χαράσσει πολιτική για να προαγάγει την προστασία της υγείας των ευρωπαίων πολιτών, συνδυάζοντας νομικά, δεσμευτικά και μη μέσα. Ένα ανανεωτικό πνεύμα διαπνέει το ενωσιακό δίκαιο από τον Δεκέμβριο του 2000 με τη θέσπιση του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΧΘΔΕΕ). Το περιεχόμενο του Χάρτη δεν κομίζει κάτι νέο, ειδικά για την προστασία της υγείας, σηματοδοτεί όμως την εκ μέρους της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) αναγνώριση των κοινωνικών δικαιωμάτων και την τοποθέτησή τους σε ίδιο επίπεδο με τα ατο-

μικά και τα πολιτικά δικαιώματα και την πανηγυρική αναγόρευση των δικαιωμάτων του ανθρώπου σε θεμελιώδη αξία και ουσιώδες στοιχείο του ευρωπαϊκού πολιτισμού και οικοδομήματος. Γι’ αυτούς τους λόγους η νομική αξία του Χάρτη είναι καταλυτική και ξεπερνά τη συζήτηση σχετικά με τον αδόκιμο για πολλούς χαρακτηρισμό της πλειονότητας των κοινωνικών δικαιωμάτων ως αρχές με το σκεπτικό ότι δεν έχουν αγώγιμο χαρακτήρα.

Παράλληλα, στο ενωσιακό δίκαιο τα δικαιώματα στην προστασία της υγείας, του περιβάλλοντος και του καταναλωτή αλληλοεπηρεάζονται με αποτέλεσμα να αναπτύσσονται κοινές αρχές και να λαμβάνονται κοινά μέτρα για τη ρύθμισή τους. Οι αρχές αυτές έχουν από τη φύση τους γενικό χαρακτήρα και επιτάσσουν την εφαρμογή του δικαίου με βάση τις αξίες που διατυπώνουν. Συχνά, μετά την καθιέρωσή τους στο ενωσιακό δίκαιο, μεταλαμπαδεύονται στα εθνικά δίκαια από τους εθνικούς νομοθέτες ή οι εθνικοί δικαστές «ανακαλύπτουν» αντίστοιχες αρχές στο εσωτερικό δίκαιο. Η δράση των ευρωπαϊκών και εθνικών οργάνων κατά την εφαρμογή του ευρωπαϊκού δικαίου επιβάλλεται να είναι σύμφωνη με τις αρχές αυτές και τις αξίες που εκφράζουν και ελέγχεται δικαστικά και από τον εθνικό και από τον ενωσιακό δικαστή.

Τρία είναι τα χαρακτηριστικά του ευρωπαϊκού δικαίου για την προστασία της υγείας: Πρώτον, η σύνδεση στην αντιμετώπιση των επικίνδυνων εκτεταμένων παγκοσμίως οικολογικών, περιβαλλοντικών, καταναλωτικών και εν τέλει υγειονομικών προβλημάτων. Δεύτερον, η διατύπωση νέων γενικών αρχών που διέπουν τη σχετική δράση και πολιτική της ΕΕ, όπως της αρχής της προφύλαξης, της βιώσι μης οικονομικής ανάπτυξης, της προληπτικής δράσεως κ.ά. Τρίτον, η διάδοση και η τακτική προσφυγή σε κανόνες δικαίου που δεν έχουν δεσμευτικό χαρακτήρα, όπως είναι για παράδειγμα οι Συστάσεις και οι Γνώμες. Οι κανόνες αυτοί, μολονότι δεν έχουν δεσμευτικό χαρακτήρα, εν τούτοις δεν στερούνται αξίας, διότι αποτελούν ερμηνευτικά εργαλεία για τον εφαρμοστή του δικαίου. Ειδικότερα, συμβάλλουν στην εξειδίκευση των γενικών αρχών, καθιστούν εμφανή τον τρόπο με τον οποίο τα όργανα της ΕΕ αντιλαμβάνονται τις αρχές αυτές και καθιστούν σαφές το εύρος των κανονιστικών και μη αρμοδιοτήτων τους. Παράλληλα, αποδίδεται έμφαση σε μέσα που δεν έχουν καν ρυθμιστικό χαρακτήρα, όπως στη θέσπιση κοινών δεικτών, στην ανταλλαγή πληροφοριών κ.λπ. Τα χαρακτηριστικά αυτά αντικατοπτρίζουν την επιθυμητή μικρή ταχύτητα ολοκλήρωσης στα νέα πεδία, δεδομένου ότι τα νομικά μέσα προσιδιάζουν στον επιδιωκόμενο σκοπό.

3. Σκοπός και μέθοδος της έρευνας

Πού εντάσσεται όμως συστηματικά το δημόσιο δίκαιο της υγείας ως κλάδος του δικαίου; Κατ’ αρχάς, οι διακρίσεις του δικαίου, όπως σε ιδιωτικό και δημόσιο, είναι σχετικές, διότι καθιερώνονται ιστορικά, αλλά δεν αποτελούν λογική αναγκαιότητα. Το διοικητικό δίκαιο περιλαμβάνει μεταξύ άλλων ειδικότερων κλάδων και το δίκαιο της κοινωνικής προστασίας, το οποίο με τη σειρά του περιλαμβάνει το σύνολο των κανόνων δικαίου και των αρχών που διασφαλίζουν τον άνθρωπο από τους κοινωνικούς κινδύνους. Στο δίκαιο κοινωνικής προστασίας εντάσσονται το δημόσιο δίκαιο της υγείας το δίκαιο της κοινωνικής ασφάλισης, το δίκαιο της κοινωνικής πρόνοιας και το δίκαιο των «κοινωνικών αποζημιώσεων». Το δίκαιο της κοινωνικής προστασίας διακρίνεται από τους λοιπούς κλάδους του ειδικού διοικητικού δικαίου ως προς τους στόχους, τη φύση των προστατευόμενων δικαιωμάτων και τα μέσα που χρησιμοποιεί. Διέπεται από ιδιαίτερες γενικές αρχές, όπως της κοινωνικής αλληλεγγύης, της επιείκειας προς τον δικαιούχο προστασίας κ.ά., και για να επιτευχθούν οι στόχοι του αντλούνται κανόνες και μέθοδοι και από το δημόσιο και από το ιδιωτικό δίκαιο. Επίσης, εκτός από τους νομικά δεσμευτικούς κανόνες δικαίου, αξιοποιεί όλο και περισσότερο μη δεσμευτικούς κανόνες καθώς και δράσεις και καλές πρακτικές (συνεργασίες, κοινούς στόχους κ.λπ.), ώστε να επιτύχει το υψηλότερο δυνατό επίπεδο προστασίας. Τέλος, επιδιώκει την ενεργοποίηση της κοινωνίας των πολιτών συντονίζοντας και εποπτεύοντας τη δράση της, ιδίως των μη κυβερνητικών οργανώσεων, προκειμένου να βελτιωθεί ακόμη περισσότερο το επίπεδο της κοινωνικής προστασίας και να καλυφθούν τα κενά που τυχόν αφήνει το δημόσιο σύστημα.

Κατά την κρατούσα στο διοικητικό δίκαιο άποψη, η διοικητική δραστηριότητα με βάση το τελολογικό κριτήριο διακρίνεται σε παρέχουσα (δημόσια υπηρεσία) και εξουσιαστική (αστυνόμευση). Η εξουσιαστική διοίκηση χρησιμοποιεί κατ’ αρχήν

κυριαρχικά μέσα, όπως είναι η διαταγή και ο καταναγκασμός, αλλά μπορεί να προσφύγει και σε κατευθυντήρια ή ακόμη και σε συμβατικά μέσα. Σύνηθες παρεμβατικό μέσο είναι η κρατική υποστήριξη με τη χορήγηση προνομίων ή κινήτρων στις ιδιωτικές δραστηριότητες που εξυπηρετούν το δημόσιο συμφέρον. Το αντίβαρο στην κρατική υποστήριξη είναι ο αυξημένος κρατικός έλεγχος και η υποχρέωση τήρησης διαφόρων υποχρεώσεων, όπως των αρχών που διέπουν τη λειτουργία των δημοσίων υπηρεσιών. Η διάκριση αυτή της διοικητικής δραστηριότητας δεν θεωρούμε ότι έχει ξεπεραστεί από τη ρυθμιστική διοίκηση, δηλαδή από αυτήν που έχει προγραμματικό, κατευθυντήριο και διαπλαστικό χαρακτήρα, διότι τα χαρακτηριστικά αυτά αναφέρονται στα μέσα με τα οποία ασκούνται η δημόσια υπηρεσία και η αστυνόμευση και όχι στον σκοπό της διοικητικής δραστηριότητας.

Η εξουσιαστική διοίκηση έχει σκοπό να προλάβει ή έστω να περιορίσει τις προσβολές της δημόσιας τάξεως και ασφάλειας. Επομένως η πρόληψη αποτελεί το βασικό εννοιολογικό της στοιχείο. Η πρόληψη κατά τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ) διακρίνεται σε πρωτοβάθμια, δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια. Η πρωτοβάθμια αποσκοπεί στην καταπολέμηση της επέλευσης ατυχημάτων και της εμφάνισης ασθενειών με τη λήψη μέτρων που εξουδετερώνουν τα αίτιά τους. Η δευτεροβάθμια, στοχεύει στη διαπίστωση των ασθενειών και στην παρέμβαση σε αρχικό

στάδιο για να αποτραπεί η εμφάνιση των πρώτων κλινικών και βιολογικών συμπτωμάτων. Τέλος, η τριτοβάθμια πρόληψη ασχολείται με τη μείωση των συνεπειών των ασθενειών και την κοινωνική επανένταξη του ασθενή. Κατά τούτο διαφοροποιείται από την αστυνόμευση που έχει αποκλειστικά κατασταλτικό χαρακτήρα και αποσκοπεί στη σύλληψη και την τιμωρία όσων παραβιάζουν τον νόμο.

Το δίκαιο της δημόσιας υγείας περιλαμβάνει τις ρυθμίσεις που επηρεάζουν τη διατήρηση και τη βελτίωση της υγείας του πληθυσμού ή μιας ομάδας ανθρώπων. Η δημόσια υγεία επιτελεί τρεις λειτουργίες: αξιολογεί τους σημαντικούς κινδύνους για την υγεία του πληθυσμού ή μιας ομάδας ανθρώπων, αναπτύσσει στρατηγική και δράσεις για την πρόληψη των κινδύνων και ελέγχει τα αποτελέσματα της στρατηγικής αυτής. Τα εργαλεία της δημόσιας υγείας είναι κυρίως η επιδημιολογία και η στατιστική και με αυτά εκτιμάται ο κίνδυνος (τα ατυχήματα και οι ασθένειες) που διατρέχει ο πληθυσμός και επιχειρείται με την κατάλληλη στρατηγική και τα αναγκαία μέτρα να προληφθεί. Οι επιτυχίες της δημόσιας υγείας, όπως καταγράφονται με βάση τα επιδημιολογικά δεδομένα, ιδίως την αύξηση του προσδόκιμου επιβίωσης, είναι σημαντικές, μολονότι η δημόσια υγεία υπoχρηματοδοτείται σε σχέση με τη θεραπευτική ιατρική. Ένα συνεκτικό θεσμικό πλαίσιο, το οποίο καθορίζει τις προτεραιότητες της δημόσιας υγείας, τις αρμοδιότητες και τις παρεμβάσεις των οργάνων της εξουσιαστικής διοίκησης, συμβάλλει αποφασιστικά στην υψηλού επιπέδου προστασία της υγείας του πληθυσμού.

Παραδοσιακά, η υγειονομική δημόσια τάξη αναφέρεται στην ασφάλεια (π.χ. στην πρόληψη των ατυχημάτων), στην υγιεινή (π.χ. στην προστασία από εστίες μολύνσεων και ασθενειών) και στην τάξη (π.χ. στην κοινή ησυχία). Σήμερα, όμως η έννοια της δημόσιας τάξεως έχει διευρυνθεί και εκτείνεται και στη ρύθμιση και τον έλεγχο των επαγγελματιών υγείας και της σχετικής οικονομικής και επιχειρηματικής δραστηριότητας, προκειμένου να υπάρχει ασφάλεια για τον χρήστη των υπηρεσιών υγείας. Το πεδίο των ρυθμίσεων που αναφέρονται στην προστασία της δημόσιας υγείας είναι εξαιρετικά ευρύ δεδομένου ότι περιλαμβάνει κάθε δυνητικό διακύβευμα αυτής. Οι αλματώδεις επιστημονικές και τεχνολογικές εξελίξεις συνοδεύονται από νέους κινδύνους δυνητικά απειλητικούς για την ίδια την ύπαρξη της ανθρωπότητας. Νέες ισορροπίες αναζητούνται μεταξύ των κινδύνων και της ασφάλειας αφενός και μεταξύ της ασφάλειας και του επιμερισμού του κόστους για

τη συλλογική αντιμετώπιση των κινδύνων αφετέρου. Νομικά οι ισορροπίες αυτές εκφράζονται με την εισαγωγή νέων αρχών, όπως της προφύλαξης και της διαφάνειας, για την αντιμετώπιση των κινδύνων ή/και με τον ερμηνευτικό επαναπροσδιορισμό των υφιστάμενων αρχών. Οι παρεμβάσεις της εξουσιαστικής διοίκησης στο παρόν έργο νοούνται ευρύτερα από τους περιορισμούς που επιβάλλονται στις ατομικές ελευθερίες για λόγους δημόσιας τάξεως. Οι πράξεις της εξουσιαστικής διοίκησης υπόκεινται στην αρχή της νομιμότητας και ελέγχονται δικαστικά. Ρυθμίσεις, όπως για παράδειγμα η ακούσια νοσηλεία των επικίνδυνων ψυχικά ασθενών, οι υποχρεωτικοί εμβολιασμοί, η απομόνωση για την αποτροπή των μεταδοτικών ασθενών, θέτουν ερωτήματα σχετικά με τα όρια της ιδιωτικής αυτονομίας και της ιδιωτικότητας. Οι περιορισμοί των ανθρώπινων δικαιωμάτων δεν επιτρέπεται να έχουν γενικό και απόλυτο χαρακτήρα και προϋποθέτουν πραγματική απειλή «αταξίας». Η στάθμιση των περιορισμών των ατομικών ελευθεριών για λόγους προστασίας της δημόσιας τάξεως και ασφάλειας γίνεται με βάση τις υπερνομοθετικής ισχύος αρχές της ισότητας, της αναλογικότητας, του σεβασμού της αξίας και της αυτονομίας του ανθρώπου και της διαφάνειας. Ο L. Gostin και η L. Wiley, στο έργο τους Public Health Law αναλύουν τα μέσα προστασίας διακρίνοντας σε άμεσες ρυθμίσεις και έμμεσες (δηλαδή μέσω της αστικής και ποινικής ευθύνης, της φορολογίας και της κατανάλωσης). Η ταξινόμηση αυτή μολονότι προσφέρει ένα πανόραμα των ρυθμίσεων, δεν αναδεικνύει τα συνδετικά στοιχεία όλων των επιμέρους ρυθμίσεων που είναι οι αρχές στις οποίες στηρίζονται και οι οποίες αποτελούν εννοιολογικά στοιχεία της δημόσιας υγείας.

Το παρόν έργο οριοθετεί το δημόσιο δίκαιο της υγείας ως αυτοτελή κλάδο του δικαίου της κοινωνικής προστασίας και εξετάζει το ισχύον στην Ελλάδα νομοθετικό πλαίσιο των δημόσιων υπηρεσιών υγείας με βάση τις αρχές που το διέπουν (παρέχουσα διοίκηση) και από την εξουσιαστική διοίκηση εστιάζεται στη δημόσια υγεία. Δεν εξετάζονται δηλαδή η ρύθμιση και ο έλεγχος των επαγγελματιών υγείας και της σχετικής οικονομικής δραστηριότητας. Η δημόσια υγεία σήμερα δεν εξαντλείται στην πρόληψη της διάδοσης των ασθενειών και ιδίως των λοιμωδών και των επιδημιών. Ο σύγχρονος κοινωνικός ρόλος των κρατών και η ευθύνη τους για την προστασία της υγείας συνίσταται στην ανάληψη θετικών ενεργειών, ώστε να εξασφαλίζεται προληπτικά ή θεραπευτικά η ανώτερη δυνατή σωματική, ψυχική και διανοητική ευεξία του πληθυσμού.

Με αυτές τις σκέψεις, προτάσσεται η οριοθέτηση του δημοσίου δικαίου της υγείας ως επιστημονικού κλάδου του δικαίου της κοινωνικής προστασίας (Πρώτο μέρος). Η αυτονομία του δικαίου της υγείας θεμελιώνεται στον σκοπό και στη φύση της συγκεκριμένης δραστηριότητας, στο κέντρο της οποίας βρίσκεται ο άνθρωπος και η διατήρηση, η αποκατάσταση και η βελτίωση μιας πραγματικής κατάστα-

σης, της υγείας του. Εξετάζονται, ειδικότερα, τα εννοιολογικά του χαρακτηριστικά και η καθιέρωσή του στο Σύνταγμα ως ατομικού και συλλογικού δικαιώματος και οι υπερκρατικές πηγές, δηλαδή το διεθνές και ενωσιακό δίκαιο. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην επίδραση του δικαίου του περιβάλλοντος και του καταναλωτή στο δίκαιο της υγείας και στη διαμόρφωση κοινών γενικών αρχών και μεθόδων, που οδηγούν σε μια ολοκληρωμένη προσέγγιση του δημοσίου δικαίου της υγείας και συμβάλλουν στην ανάπτυξή του ως αυτοτελούς κλάδου του δικαίου της κοινωνικής προστασίας. Στη συνέχεια εξετάζεται η δημόσια υπηρεσία προστασίας της υγείας και οι αρχές που τη διέπουν (Δεύτερο μέρος). Αναλύονται τα δύο βασικά πρότυπα (Bismarck και Beveridge) και παρατίθενται δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα (της Γαλλίας και του Ηνωμένου Βασιλείου), τα οποία έχουν αποτελέσει και πηγή έμπνευσης για τον έλληνα νομοθέτη. Συγκεκριμένα, το μεν γαλλικό για το ελληνικό διοικητικό δίκαιο και για την οργάνωση της δημόσιας διοίκησης και των νοσοκομείων στην Ελλάδα μέχρι το 1983, το δε βρετανικό για τη θέσπιση του Εθνικού Συστήματος Υγείας το 1983. Ακολουθεί η παρουσίαση του ελληνικού δημόσιου συστήματος υγείας και, ειδικότερα, αφενός των γενικών του αρχών, που είναι έμφυτες στο πρότυπο το οποίο ο νομοθέτης έχει επιλέξει, και αφετέρου της επίδρασης των γενικών αρχών του ενωσιακού δικαίου. Στη συνέχεια αναλύονται τα δικαιώματα του χρήστη των δημόσιων υπηρεσιών υγείας με βάση τις αρχές λειτουργίας της δημόσιας υπηρεσίας και τις θεμελιώδεις συνταγματικές αρχές και τις ατομικές ελευθερίες (Μέρος τρίτο). Τέλος εξετάζεται η δημόσια υγεία. Ακολουθείται η κρατούσα διάκριση της πρόληψης σε πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια που εξυπηρετεί στη συστηματική κατάταξη της ύλης. Δεν αναλύεται η τριτοβάθμια πρόληψη, διότι τα μέτρα της κοινωνικής επανένταξης αποτελούν πρωτίστως αντικείμενο της κοινωνικής ασφάλισης και της κοινωνικής πρόνοιας (Mέρος τέταρτο). Η πρωτοβάθμια περιλαμβάνει αφενός τις ρυθμίσεις που αναφέρονται στη διασφάλιση της ποιότητας ζωής και συγκεκριμένα την υγιεινή και ασφάλεια των τροφίμων, του πόσιμου νερού, του αέρα, των κτιρίων και εγκαταστάσεων που ο άνθρωπος ζει και εργάζεται και αφετέρου τις ρυθμίσεις για τις προληπτικές υπηρεσίες υγείας, όπως οι εμβολιασμοί, η προστασία της μητρότητας, του παιδιού, των ηλικιωμένων και των χρόνια πασχόντων. Η δευτεροβάθμια πρόληψη περιλαμβάνει τις ρυθμίσεις για την πρόληψη των μεταδοτικών ασθενειών, των δυνητικά επικίνδυνων για τη δημόσια υγεία μη μεταδοτικών ασθενειών και των εξαρτήσεων από ψυχοτρόπους ουσίες και συγκεκριμένα από τη νικοτίνη, το αλκοόλ και τα ναρκωτικά.

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ

Η ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΣΙΟΥ
ΔΙΚΑΙΟΥ ΤΗΣ ΥΓΕΙΑΣ

4. Θεμελίωση του δημοσίου δικαίου της υγείας στην κοινωνική αλληλεγγύη

O προσδιορισμός του δημοσίου δικαίου της υγείας και η καθιέρωσή του ως αυτοτελούς επιστημονικού κλάδου προϋποθέτει ότι το δικαίωμα στην προστασία της υγείας εξειδικεύεται επαρκώς στο εσωτερικό και στο διεθνές και ενωσιακό δίκαιο και ότι διακρίνεται από άλλους συγγενείς κλάδους, όπως το δίκαιο της κοινωνικής ασφάλισης και της πρόνοιας. Επίσης, προϋποθέτει τον προσδιορισμό της σχέσεώς του με τα δίκαια του περιβάλλοντος και του καταναλωτή, τα οποία, ως στόχο, περιλαμβάνουν στο προστατευτικό τους πεδίο και την προστασία της υγείας.

Η νομοθεσία και η νομολογία των ελληνικών δικαστηρίων που συνδέουν την προστασία του περιβάλλοντος με την υγεία αναφέρονται κυρίως στην ποιότητα της ζωής και των όρων διαβίωσης των κατοίκων. Ειδικότερα, απαγορεύεται η υποβάθμιση του οικιστικού περιβάλλοντος και η κακή διαχείριση των χρήσεων γης και επιβάλλεται η έγκριση περιβαλλοντικών όρων και η χωροθέτηση των έργων και των δραστηριοτήτων που επιβαρύνουν το περιβάλλον. Συχνά η νομολογία αναφέρεται στη συνταγματική προστασία του περιβάλλοντος και στις έμμεσες επιπτώσεις στην υγεία από την κατασκευή ή την παράλειψη κατασκευής έργων, εξειδικεύοντας ευρωπαϊκές Οδηγίες, όπως για παράδειγμα τις σχετικές με τη διαχείριση των στερεών ή υγρών αποβλήτων. Ωστόσο, στην Eλλάδα ούτε η νομοθεσία ούτε η νομολογία για το περιβάλλον και τον καταναλωτή εμβαθύνουν στη σχέση που ενυπάρχει μεταξύ αυτών των δικαιωμάτων. Δεν εντάσσουν τα δικαιώματα αυτά στην ενότητα των δικαιωμάτων που θεμελιώνονται στην κοινωνική αλληλεγγύη ούτε διατυπώνουν κοινές αρχές, μεθόδους και δράσεις, έτσι ώστε καθένα από αυτά τα δικαιώματα να αντλεί οφέλη από τα επιτεύγματα του άλλου. Τούτο αντίθετα συμβαίνει στο ενωσιακό δίκαιο και για τον λόγο αυτόν η αμοιβαία επίδραση των δικαιωμάτων αυτών αναλύεται κυρίως στις υπερκρατικές πηγές του δημοσίου δικαίου της υγείας.

ΠΡΩΤO KΕΦΑΛΑΙO

Η ΕΝΝOΙOΛOΓΙΚΗ ΔΙΑΜOΡΦΩΣΗ
ΤOΥ ΔΗΜOΣΙOΥ ΔΙΚΑΙOΥ ΤΗΣ ΥΓΕΙΑΣ

I. Η έννοια της υγείας

5. Ορισμός της υγείας

Η υγεία ορίζεται ως η κατάσταση του ανθρώπινου οργανισμού κατά την οποία όλα τα όργανά του λειτουργούν φυσιολογικά. O ορισμός αυτός αποδίδεται και με αρνητικό τρόπο ως η απουσία ασθένειας, λειτουργικών ή οργανικών ατελειών που εμποδίζουν τη διανοητική ή φυσική δραστηριότητα του ανθρώπου. Με την ευρεία έννοια, την οποία καθιέρωσε ο ΠOY, η υγεία συμπεριλαμβάνει την κοινωνική ευεξία και ορίζεται ως η κατάσταση της πλήρους σωματικής, ψυχικής, δι-

ανοητικής και κοινωνικής ευεξίας. Η δημόσια υγεία έχει αντικείμενο τη συμβίωση των ανθρώπων και τα προβλήματα που προκύπτουν από τη συμβίωση αυτή.

Κρίσιμο για τον ορισμό του δικαιώματος στην προστασία της υγείας είναι αν η υγεία νοείται με τη στενή έννοια ή την ευρεία. O Πρ. Δαγτόγλου ορίζει το δικαίωμα αυτό ως την αξίωση έναντι του κράτους σε ορισμένες ελάχιστες παροχές που διατηρούν ή αποκαθιστούν την υγεία, χωρίς να προσδιορίζει αν η υγεία νοείται με την ευρεία ή τη στενή έννοια, δηλαδή αν περιλαμβάνει ή όχι την κοινωνική ευεξία. O Κ. Κρεμαλής ορίζει το δικαίωμα στην προστασία της υγείας με βάση τον ευρύ ορισμό της υγείας του ΠOY. Τον ίδιο ευρύ ορισμό ακολουθεί μερίδα ελλήνων και ξένων μελετητών.

Κατά την άποψή μας, η υγεία νοείται με τη στενή έννοια και όχι με την ευρεία που καθιέρωσε ο ΠOY. Η κοινωνική ευεξία εξαιρείται, διότι ο κύριος σκοπός της υγείας δεν είναι η άρση των κοινωνικών και οικονομικών ανισοτήτων, παρ’ ότι αυτές έχουν σημαντικές επιπτώσεις στην υγεία των ανθρώπων. Επιπλέον, η διεύρυνση της έννοιας της υγείας με στόχο την κοινωνική ευεξία θα στερούσε το δικαίωμα από την απαιτούμενη για τον ορισμό συνοχή και ικανότητα διάκρισης από άλλα συγγενικά δικαιώματα που αποσκοπούν και συμβάλλουν στην κοινωνική ευεξία, όπως είναι για παράδειγμα το δικαίωμα στο περιβάλλον, στην κοινωνική ασφάλιση, στην εργασία, στη στέγαση, στην κοινωνική πρόνοια κ.ά.

6. Η υγεία ως ατομικό και συλλογικό αγαθό

Η υγεία είναι μια πραγματική κατάσταση που αναφέρεται στο άτομο και στο επίκεντρό της βρίσκονται η θεραπευτική πράξη και η σχέση ιατρού-ασθενή. Ταυτόχρονα όμως έχει και κοινωνική διάσταση, διότι εξαρτάται από τις συνθήκες διαβίω­σης και αποτελεί προϋπόθεση για την ύπαρξη και τη διατήρηση της κοινωνίας. Η υγεία έως τις αρχές του 20ού αιώνα θεωρείται ατομικό αγαθό. Τα νοσοκομεία

είναι φιλανθρωπικά ιδρύματα, όπου περιθάλπονται οι άποροι, οι υπερήλικες, οι ανάπηροι και τα ορφανά. Η προστασία από λοιμώδεις και μεταδοτικές ασθένειες, ιδίως όσες έχουν επιδημικό χαρακτήρα, και η τήρηση της δημόσιας υγιεινής αποτελούν κατά περίπτωση αντικείμενο δημόσιων παρεμβάσεων και ρυθμίσεων. Από τις αρχές του 20ού αιώνα εμφανίζεται και σταδιακά επικρατεί η άποψη ότι η υγεία είναι εθνικός πλούτος και συλλογικό αγαθό. Η υγεία με την ατομική και την κοινωνική της διάσταση, διαστάσεις οι οποίες βρίσκονται σε αλληλεξάρτηση, αποτελεί σήμερα μια από τις βασικές πολιτειακές επιδιώξεις. Τα σύγχρονα κράτη λαμβάνουν τα αναγκαία μέτρα για την προστασία της εντός των οικονομικών τους δυνατοτήτων. Έτσι εξηγείται η αγεφύρωτη διαφορά ως προς την προστασία της υγείας μεταξύ των ανεπτυγμένων και των υπό ανάπτυξη κρατών. Στα πρώτα, η υγεία έχει θεραπευτικό κυρίως χαρακτήρα, υψηλό επίπεδο δαπανών επί του AEΠ που επιτρέπει στα νοσοκομεία και τις λοιπές μονάδες υγείας να χρησιμοποιούν τελευταίας τεχνολογίας εξοπλισμό και να μεριμνούν για την υψηλή και συνεχή κατάρτιση του επιστημονικού τους προσωπικού. Αντίθετα, στις υπό ανάπτυξη χώρες οι φροντίδες στηρίζονται λιγότερο στα τεχνικά μέσα και περισσότερο στις τοπικές παραδόσεις που εκτιμώνται και αξιοποιούνται με τον κατάλληλο τρόπο και παρέχονται

κατά κανόνα εκτός νοσοκομείου. O ΠOY συμβάλλει στην ενίσχυση των υπό ανάπτυξη κρατών εστιάζοντας στην πρωτοβάθμια φροντίδα.

ΙΙ. Το δικαίωμα προστασίας της υγείας στο Σύνταγμα

Το δικαίωμα στην προστασία της υγείας προστίθεται αργά και μάλλον δειλά στα δημόσια δικαιώματα, επειδή η υγεία αρχικά θεωρείται ατομική υπόθεση, στη συνέχεια πράξη φιλανθρωπίας και αγαθοεργίας και τα τελευταία χρόνια κοινωνικό αγαθό.

7. Το ατομικό δικαίωμα στην προστασία της υγείας

Η βασική διάκριση των δημόσιων δικαιωμάτων σε ατομικά, πολιτικά και κοινωνικά, ανάλογα με το status negativus, positivus και activus του ατόμου, αποδίδει την ατομική και κοινωνική διάσταση του δικαιώματος στην προστασία της υγείας.

Το δικαίωμα στην προστασία της υγείας είναι ένα κλασικό ατομικό δικαίωμα που έχει ως περιεχόμενο την υποχρέωση του Κράτους και κάθε άλλου δημοσίου ή ιδιωτικού υποκειμένου να απέχει από οποιαδήποτε συμπεριφορά ικανή να προσβάλει τη σωματική ή ψυχική ευεξία των ανθρώπων ή να περιορίσει την ελευθερία τους να αποφασίζουν οι ίδιοι για θέματα που αφορούν την προσωπική τους υγεία. Αυτό το δικαίωμα, στις περιπτώσεις που οι προσβολές προέρχονται από κρατικά όργανα, θεμελιώνεται στο άρθρο 5, παρ. 2 και 5 του Συντάγματος, το οποίο προστατεύει τη ζωή, την υγεία και τη γενετική ταυτότητα από βιοϊατρικές επεμβάσεις, και στο άρθρο 7, παρ. 2 που απαγορεύει τις σωματικές κακώσεις ή βλάβες της υγείας ή την άσκηση ψυχολογικής βίας. Στις περιπτώσεις που οι προσβολές της υγείας δεν προέρχονται από κρατικά όργανα, το δικαίωμα στην προστασία της υγείας θεμελιώνεται στις διατάξεις του άρθρου 25, παρ. 1 και του άρθρου 2, παρ. 1 του Συντάγματος, σχετικά με την υποχρέωση του κράτους να διασφαλίζει την ακώλυτη και αποτελεσματική άσκηση των δικαιωμάτων με τη λήψη των κατάλληλων νομοθετικών και διοικητικών μέτρων και με γνώμονα την αξία και την αξιοπρέπεια του ανθρώπου. Το ατομικό δικαίωμα προστασίας της υγείας ως στοιχείο της προ-

σωπικότητας, που κατοχυρώνεται για κάθε άνθρωπο, όπως εξειδικεύεται για τον χρήστη των υπηρεσιών υγείας, αναλύεται παρακάτω στο δεύτερο κεφάλαιο του τρίτου μέρους του παρόντος έργου.

8. Το κοινωνικό δικαίωμα στην προστασία της υγείας

Tο δικαίωμα στην προστασία της υγείας αποτελεί κοινωνικό δικαίωμα, το περιεχόμενο του οποίου συνίσταται στην υποχρέωση του κράτους να παρέχει υπηρεσίες ή να προβαίνει σε ενέργειες που προάγουν, διατηρούν ή αποκαθιστούν την υγεία των ανθρώπων. Αυτό το δικαίωμα θεμελιώνεται στο άρθρο 21, παρ. 3 του Συντάγματος, που προβλέπει ότι το Κράτος μεριμνά για την υγεία των πολιτών και παίρνει ειδικά μέτρα για την προστασία της νεότητας, του γήρατος, της αναπηρίας,

και για την περίθαλψη των απόρων. Το άρθρο αυτό συνδυάζεται με το άρθρο 5, παρ. 2 που κατοχυρώνει το δικαίωμα στη ζωή και το άρθρο 5 παρ. 5 που καθιερώνει το ατομικό δικαίωμα στην υγεία και την προστασία της γενετικής ταυτότητας. Το κοινωνικό δικαίωμα προστασίας της υγείας ορίζεται ως το δικαίωμα του ανθρώπου να του παρέχει το κράτος υπηρεσίες υγείας και να προβαίνει σε θετικές ενέργειες, ώστε να εξασφαλίζεται προληπτικά ή θεραπευτικά η ανώτερη δυνατή σωματική, ψυχική και διανοητική ευεξία του. Το άρθρο 21 παρ. 3 καταλαμβάνει τις δημόσιες υπηρεσίες υγείας. Οι ιδιωτικές κατοχυρώνονται ιδίως από τα άρθρα 5 παρ. 1 για την οικονομική ελευθερία, την ελευθερία άσκησης επαγγέλματος και την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας και το άρθρο 22 παρ. 1 για την ελευθερία της εργασίας. Οι διατάξεις αυτές οριοθετούνται από το άρθρο 106 παρ. 1 και 2 που αναφέρονται στον συντονισμό της εθνικής οικονομίας, προκειμένου να εξασφαλισθεί το γενικότερο συμφέρον του κράτους και η κοινωνική ειρήνη και η ανάπτυξη της ιδιωτικής πρωτοβουλίας με γνώμονα την ελευθερία, την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και την προστασία της εθνικής οικονομίας. Επίσης από το άρθρο 109 του Συντάγματος που αφορά στην προστασία του περιεχομένου ή των όρων διαθήκης, κωδικέλλου ή δωρεάς ως προς τις διατάξεις τους υπέρ κοινωφελούς σκοπού.

Η γενικότερη θεωρητική συζήτηση για τη δεσμευτικότητα των κοινωνικών δικαιωμάτων και για το αν αυτά συνδέονται με το status civitatis ή όχι επαναλαμβάνεται και για το δικαίωμα στην προστασία της υγείας.

Επιστημονικά επικρατεί η άποψη ότι τα κοινωνικά δικαιώματα δεν θεμελιώνουν αγώγιμη αξίωση κατά του κράτους. Ωστόσο, έχουν δεσμευτικό περιεχόμενο και ρυθμιστική ισχύ, παρ’ ότι συχνά οι συνταγματικές διατάξεις αποφεύγουν ακόμη και τη χρήση του όρου δικαίωμα. Χαρακτηριστικά, ο συνταγματικός νομοθέτης έχει επιλέξει τη λιγότερο δεσμευτική διατύπωση μέριμνα του Κράτους για την υγεία των πολιτών αντί του δικαιώματος των πολιτών στην προστασία της υγείας. Τα κοινωνικά δικαιώματα συνοψίζονται σε παροχές ή θετικές ενέργειες του κράτους προς τους πολίτες, οι οποίες χρηματοδοτούνται πρωτίστως από το ακαθάριστο εγχώριο προϊόν (AEΠ). O επιμερισμός του AEΠ, προκειμένου να χρηματοδοτηθούν οι κοινωνικές παροχές και δράσεις, καθώς και οι άλλες κρατικές υποχρεώσεις, αποτελεί κατ’ εξοχήν πολιτική επιλογή και απόφαση, η οποία στηρίζεται σε κρίσεις που

αφορούν σε αξίες, σε οικονομικό και κοινωνικό κόστος, σε εξισορρόπηση του ατομικού και του γενικού συμφέροντος. O δικαστής κατ’ αρχήν δεν επιτρέπεται σύμφωνα με τη δημοκρατική αρχή και την αρχή της διάκρισης των λειτουργιών να υποκατασταθεί στο έργο του νομοθέτη. Τούτο σημαίνει ότι εξαρτάται από τον κοινό νομοθέτη να φροντίσει για την κατοχύρωση των κοινωνικών δικαιωμάτων που προβλέπει το Σύνταγμα. Oι σχετικές διατάξεις του Συντάγματος δεν είναι αυτάρκεις: δεν ενεργοποιούνται παρά μόνον αφότου ο νομοθέτης αποφασίσει να τις υλοποιήσει και συγκεκριμενοποιήσει.