ΤΟΠΙΚΗ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Εννοιολογική οριοθέτηση του προστατευτέου έννομου αγαθού

I. Εισαγωγικά

Η συχνή χρήση του όρου «περιβάλλον» σε συζητήσεις πολιτικού, κοινωνικού, αλλά και νομικού περιεχομένου γεννά άμεσα το ερώτημα: «Τι είναι περιβάλλον;». Η απάντηση στο ερώτημα αυτό δεν θα μπορούσε να είναι μονοσήμαντη. Γενικά, ο όρος «περιβάλλον» χρησιμοποιείται για να υποδηλώσει τόσο ενότητες προσώπων που συνδέονται μεταξύ τους από το γεγονός ότι ανήκουν στην ίδια οικογένεια ή στον ίδιο επαγγελματικό κύκλο ή ακόμα αποτελούν μέλη της ίδιας κοινωνικής ομάδας, όσο και σύνολα αγαθών. Στην πρώτη περίπτωση πρόκειται για το ανθρώπινο περιβάλλον, που αποτελείται από υποκείμενα του δικαίου, ενώ στη δεύτερη περίπτωση πρόκειται για το πραγματικό περιβάλλον, που είναι αντικείμενο του δικαίου.

Άλλοτε ως πραγματικό περιβάλλον, ως ρυθμιστικό αντικείμενο του δικαίου του περιβάλλοντος, νοείται μόνο το φυσικό περιβάλλον, που σχηματίζεται από τα φυσικά αγαθά, το νερό, τη θάλασσα, τον αέρα, τη χλωρίδα και την πανίδα και, γενικά, ό,τι περιβάλλει τον άνθρωπο και έχει δημιουργηθεί χωρίς την παρέμβασή του, και άλλοτε παρατηρείται μια πλήρης γενίκευση που καταλήγει στο συμπέρασμα ότι όλα είναι περιβάλλον. Σ’ αυτήν την περίπτωση, η νομική προστασία του περιβάλλοντος καταλαμβάνει και το τεχνητό περιβάλλον, που διακρίνεται σε οικιστικό και πολιτιστικό και σχηματίζεται από ανθρώπινα δημιουργήματα. Κατά την κρατούσα άποψη μάλιστα, η έννοια του περιβάλλοντος ευρέως ερμηνευόμενη περιλαμβάνει και τα τεχνητά οικοσυστήματα, όπως κατ’ εξοχήν θεωρείται η γεωργική γη υψηλής παραγωγικότητας. Ωστόσο, υποστηρίζεται πως η προστασία της γης υψηλής παραγωγικότητας ως τεχνητό οικοσύστημα δεν είναι απόλυτη, πράγμα που σημαίνει την ανοχή κατασκευής έργων υποδομής όπως τμήμα εθνικής οδού, με τη μικρότερη βέβαια δυνατή θυσία φυσικού κεφαλαίου, εντός αγροτικής γης.

Την ευρεία αυτή ερμηνεία του όρου «περιβάλλον» υιοθετεί τόσο το Σύνταγμα στα άρθρα 24 και 117 παρ. 3 και 4 για το φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον, όσο και ο Ν. 1650/1986, στο άρθρο 2 του οποίου ως περιβάλλον ορίζεται

το σύνολο των φυσικών και ανθρωπογενών παραγόντων και στοιχείων που αλληλεπιδρούν και επηρεάζουν την οικολογική ισορροπία, την ποιότητα ζωής, την υγεία των ανθρώπων, την πολιτιστική και ιστορική παράδοση και τις αισθητικές αξίες. Παρατηρείται πως ο ορισμός αυτός αποσκοπεί στην προστασία οποιουδήποτε αγαθού επηρεάζει την ποιότητα ζωής του ανθρώπου. Έτσι, τόσο ο συνταγματικός όσο και ο κοινός νομοθέτης, διακινδυνεύοντας τη σαφήνεια και την ασφάλεια δικαίου, επιλέγουν όσο το δυνατόν ευρύτερο ορισμό του περιβάλλοντος, ώστε αυτός να καλύπτει την ανεξάντλητη ποικιλομορφία περιβαλλοντικών αγαθών και όλες τις τυχόν μορφές προσβολής τους. Πράγματι, η ευρεία διατύπωση της συνταγματικής διάταξης επιτρέπει στο νομοθέτη και τη διοίκηση να ανταποκριθούν στις συνεχώς μεταβαλλόμενες απαιτήσεις της προστασίας του περιβάλλοντος χωρίς να δεσμεύονται ως προς τον κύκλο των προστατευτέων αγαθών. Θα πρέπει να επισημανθεί όμως, πως ένας τόσο ευρύς ορισμός έχει δύο βασικά μειονεκτήματα. Η γενική διατύπωση του όρου «περιβάλλον» στα βασικά νομοθετήματα αφενός, ελαττώνει τη δεσμευτική τους ισχύ και αφετέρου, καθιστά περισσότερο δυσχερή την πρακτική τους εφαρμογή.

Περαιτέρω δε, κατά την αναζήτηση της νομικής έννοιας του περιβάλλοντος ανακύπτει το ερώτημα εάν το περιβάλλον θα πρέπει να προστατεύεται ως προϋπόθεση για την απόλαυση από τον άνθρωπο άλλων εννόμων αγαθών όπως η ζωή, η υγεία και η ποιότητα ζωής ή θα πρέπει να προστατεύεται ως αυτοτελές έννομο αγαθό. Γίνεται δηλαδή διάκριση μεταξύ της ανθρωποκεντρικής και της οικολογικής προσέγγισης του περιβάλλοντος. Από φιλοσοφική άποψη η απάντηση είναι δυσχερής. Νομικά, όμως, το περιβάλλον γίνεται αντιληπτό ως το ρυθμιστικό αντικείμενο του δικαίου, που νοείται μόνο σε σχέση με τον άνθρωπο, ο οποίος αποτελεί τον αποδέκτη των κανόνων δικαίου. Το περιβάλλον ως αντικείμενο προστασίας τόσο του ιδιωτικού, όσο και του δημοσίου δικαίου συνιστά τον ζωτικό χώρο του ανθρώπου, το σύνολο όλων εκείνων των απειραρίθμων αγαθών και στοιχείων που εξασφαλίζουν την υγεία και την ποιότητα ζωής του ανθρώπου. Η αντίληψη όμως αυτή δεν θα πρέπει να θεωρείται πως αντιμετωπίζει το περιβάλλον μόνο ως μέσo ικανοποίησης διαφόρων ανθρώπινων αναγκών και πως παραβλέπει τη διαχρονική αυταξία του. Αντιθέτως, η θεώρηση αυτή οριοθετεί τη νομική προστασία του περιβάλλοντος, η οποία οργανώνεται μόνο σε σχέση με τον άνθρωπο.

Επιπλέον, θα πρέπει να διευκρινιστεί πως το «περιβάλλον» δεν αποτελεί μία έννοια συνώνυμη ως προς εκείνη της φύσης ή σε κάθε περίπτωση μια νέα έννοια για το χαρακτηρισμό της. Αντίθετα, η οριοθέτηση της έννοιας του περιβάλλοντος αποτελεί αναγκαίο προαπαιτούμενο για την πληρέστερη προστασία της φύσης. Οι σχέσεις αλληλεξάρτησης και αλληλεπίδρασης μεταξύ ανθρώπου, αν-

θρωπογενών συστημάτων και οικοσυστημάτων είναι εκ φύσεως σύνθετες, ενώ γίνονται ακόμα πιο σύνθετες όσο η τεχνολογία εξελίσσεται και η οικονομική ανάπτυξη αγγίζει τα όρια της υπερβολής. Έτσι, προκειμένου να προσδιοριστεί με ακρίβεια και πληρότητα το προστατευτέο έννομο αγαθό, δεν θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί άλλη έννοια εκτός από εκείνη του περιβάλλοντος, η οποία ως σύνθετη έννοια αποτελεί δημιούργημα επιμελούς επεξεργασίας εκ μέρους της συστημικής επιστήμης των τριάντα τελευταίων ετών και την οποία οι θετικές επιστήμες, η πολιτική και το δίκαιο, ορθώς υιοθετούν.

Κατά τη συστημική επιστήμη, «περιβάλλον» είναι ένα μεγασύστημα αποτελούμενο από οικοσυστήματα και ανθρωπογενή συστήματα τελούντα σε πολύπλοκες σχέσεις δυναμικής αλληλεπιδράσεως. Τα μεν οικοσυστήματα αποτελούν οργανωμένα σύνολα έμβιων συστημάτων και φυσικών συστημάτων (βιοτόπων), τα δε ανθρωπογενή συστήματα αποτελούν συστήματα μετατροπής ύλης/ενέργειας και πληροφορίας που σχεδιάζει, εκτελεί και διαχειρίζεται ο άνθρωπος κατά τη δυναμική αλληλεπίδρασή του με τα οικοσυστήματα. Επομένως, κατά τον συστημικό ορισμό του, το περιβάλλον είναι ένα ιεραρχικό σύστημα, το οποίο αποτελείται από: το ανώτατο, δηλαδή το περιεκτικότερο (πλανητικό) υπερσύστημα, εκείνο της Γαίας, που προϋποτίθεται ως αυτορρυθμιζόμενο και τελούν υπό το ηλιακό σύστημα ελέγχου δια του οποίου και ενεργοποιείται. Τα ανθρωπογενή συστήματα, μολονότι έλαβαν ύπαρξη ως τοπικά συστήματα, εξελίσσονται ήδη σε πλανητικά και τουλάχιστον ορισμένα εξ αυτών (οι επικοινωνίες και η αγορά κεφαλαίων) έχουν ήδη γίνει παγκόσμια. Τα οικοσυστήματα εννοιολογούνται συνήθως ως τοπικά και κατά τη δυναμική αλληλεπίδρασή τους με τα ανθρωπογενή υφίστανται συνεχή συρρίκνωση, αλλοίωση, αντικατάσταση ή και καταστροφή, ιεραρχικώς, υπέρκεινται των έμβιων και των φυσικών συστημάτων δια της συνθέσεως των οποίων προκύπτουν. Τα έμβια συστήματα είναι συστήματα δυνάμενα να επεξεργαστούν πληροφορία, τούθ’ όπερ αποτελεί το κύριο γνώρισμα της ζωής και υπό την έννοια αυτήν υπέρκεινται των φυσικών. Αλλά και εντός των έμβιων συστημάτων υφίσταται ιεραρχία κατά λόγον πολυπλοκότητας με την πανίδα υπεράνω της χλωρίδας και τα πρωτεύοντα εις την κορυφήν της πανίδος. Τα φυσικά συστήματα ανήκουν στις κατώτερες τάξεις της ιεραρχίας του περιβάλλοντος και αποτελούνται από φυσικά/χημικά στοιχεία οργανωμένα στα μείζονα υποσυστήματα ατμόσφαιρας, κλίματος, υδρόσφαιρας και λιθόσφαιρας.

Το περιβάλλον υπό την ευρεία έννοιά του, όπως αυτή αναπτύσσεται ανωτέρω, υποδιαιρείται για λόγους συστηματικούς σε τρεις επιμέρους κατηγορίες. Πρόκειται για το φυσικό, το οικιστικό και το πολιτιστικό περιβάλλον. Στις επόμενες παραγράφους, γίνεται προσπάθεια οριοθέτησης των τριών επιμέρους αυ-

τών εννοιών. Ιδιαίτερη έμφαση δε θα δοθεί στις δύο από τις τρεις εκφάνσεις του περιβάλλοντος, δηλαδή στο φυσικό και στο οικιστικό, οι οποίες θα απασχολήσουν την παρούσα μελέτη, ενώ θα ακολουθήσει συνοπτική περιγραφή της έννοιας του πολιτιστικού περιβάλλοντος. Παράλληλα, με τον εννοιολογικό προσδιορισμό των όρων «φυσικό και οικιστικό περιβάλλον», καθώς και των επιμέρους όρων, επιχειρείται ο προσδιορισμός του περιεχομένου της έννοιας της περιβαλλοντικής προστασίας.

II. Το φυσικό περιβάλλον

Όσον αφορά το φυσικό περιβάλλον, η θεωρία και η νομολογία - κυρίως του Συμβουλίου της Επικρατείας - υιοθετούν μια συνολική θεώρηση του περιβάλλοντος αξιοποιώντας την έννοια του οικοσυστήματος. Σύμφωνα με τη θεώρηση αυτή, το φυσικό περιβάλλον αποτελεί ένα σύνολο, στο οποίο εμπεριέχονται επιμέρους υποσύνολα και όχι ένα απλό άθροισμα επιμέρους στοιχείων. Η θεώρηση αυτή ανταποκρίνεται στη σύγχρονη ανάγκη της μέγιστης απόδοσης των λαμβανομένων νομοθετικών, διοικητικών και κανονιστικών μέτρων σε εθνικό και διεθνές επίπεδο.

Σύμφωνα δε με τον κοινό νομοθέτη, ως «φυσικό περιβάλλον» νοείται ένα σύνολο φυσικών στοιχείων, ο αέρας, το νερό, το έδαφος, η χλωρίδα και η πανίδα, που περιβάλλουν τον άνθρωπο. Ο πρώτος αυτός ρητός ορισμός της έννοιας του φυσικού περιβάλλοντος ήταν αρκετά πλήρης για την εποχή που διατυπώθηκε δεδομένου ότι αφενός ελάμβανε υπόψη του την πολύπλοκη σχέση αλληλεπίδρασης του ανθρώπου με το περιβάλλον, του οποίου αποτελεί συστατικό, και αφετέρου αναγνώριζε την αυτοτέλεια του ανθρώπου ως προς τον χώρο που τον περιβάλλει. Παρά την πληρότητά του, όμως, δεν έλειψαν οι αρνητικές κριτικές. Η βασικότερη αντίρρηση που διατυπώθηκε ήταν ότι οι επιμέρους έννοιες που περιέχει ο ορισμός αυτός, είναι αόριστες και πάντως δεν αποσαφηνίζουν το αντικείμενο που επιχειρεί να προστατεύσει. Τον απλοϊκό αυτό ορισμό του πρώτου εκτελεστικού νόμου του άρθρου 24 του Συντάγματος του 1975 εμπλουτίζει και τελειοποιεί δέκα χρόνια αργότερα ο νόμος πλαίσιο για την προστασία του περιβάλλοντος (Ν. 1650/1986, ΦΕΚ Α160) ο οποίος θεωρεί ως περι-

βάλλον οτιδήποτε περιβάλλει τον άνθρωπο και βρίσκεται εκτός των ορθολογικών και τεχνικών του δραστηριοτήτων, συνεπώς, και το φυσικό περιβάλλον.

Τα κυριότερα υποσύνολα του φυσικού περιβάλλοντος για τα οποία έχει λάβει ιδιαίτερη μέριμνα ο συνταγματικός και ο κοινός νομοθέτης, είναι τα δασικά, τα υδάτινα και τα νησιωτικά οικοσυστήματα, η θάλασσα, οι παράκτιες ζώνες και οι βιότοποι. Η εννοιολογική οριοθέτηση των επιμέρους αυτών οικοσυστημάτων επιχειρείται από ειδικότερα νομοθετήματα.

1. Δάση και δασικές εκτάσεις

Α. Ορισμοί

Η σπουδαιότερη ίσως κατηγορία φυσικών οικοσυστημάτων, κυρίως λόγω του ρόλου που διαδραματίζουν στη διατήρηση της οικολογικής ισορροπίας σε παγκόσμιο επίπεδο, είναι τα δασικά οικοσυστήματα. Τα δασικά οικοσυστήματα με την ιδιαίτερη χλωρίδα και πανίδα που φιλοξενούν αποτελούν τον πρωταρχικό ρυθμιστικό παράγοντα του κλίματος σε πλανητικό επίπεδο και της διατήρησης της οικολογικής ισορροπίας τόσο εντός του ίδιου του δασικού οικοσυστήματος, όσο και μεταξύ των περισσοτέρων διαφορετικών οικοσυστημάτων. Εξάλλου, η εύρυθμη λειτουργία των δασικών οικοσυστημάτων είναι το αναγκαίο προαπαιτούμενο για την εξασφάλιση μιας αναβαθμισμένης ποιότητας ζωής όχι μόνο εκείνων που διαβιούν κοντά στα δάση, αλλά, ακόμα περισσότερο, εκείνων που ζουν στα μεγάλα αστικά κέντρα και αποτελούν την πλειοψηφία του πληθυσμού παγκοσμίως.

Δεδομένης λοιπόν, της εξαιρετικής οικολογικής αξίας των δασών για το ίδιο το περιβάλλον αλλά και την ποιότητα ζωής του ανθρώπου, θα πρέπει να λαμβάνονται νομοθετικά, κανονιστικά και διοικητικά μέτρα αυξημένης προστασίας. Ακρογωνιαίο λίθο του νομοθετικού οικοδομήματος της προστασίας του δασικού περιβάλλοντος αποτελεί ο όσο το δυνατόν σαφέστερος ορισμός της έννοιας του δάσους, στο μέτρο που αυτός καθορίζει το αν μια έκταση εμπίπτει υποχρεωτικώς στο πεδίο εφαρμογής του προστατευτικού πλαισίου.

Αν και η ανάγκη προστασίας των ευπαθών δασικών οικοσυστημάτων είχε ήδη αναγνωριστεί ρητά από το Σύνταγμα του 1975, η θεωρία και η νομολογία χρειάστηκε να διανύσουν μία μακρά πορεία αναζητήσεων και εκατέρωθεν αμφισβητήσεων ώσπου να καταλήξουν σε έναν σταθερό ορισμό. Σήμερα, ως δάσος ή δασικό οικοσύστημα νοείται το οργανικό σύνολο άγριων φυτών με ξυλώδη κορμό πάνω στην αναγκαία επιφάνεια του εδάφους, τα οποία, μαζί με την εκεί συνυ-

πάρχουσα χλωρίδα και πανίδα, αποτελούν, μέσω της αμοιβαίας αλληλεξάρτησης και αλληλεπίδρασής τους, ιδιαίτερη βιοκοινότητα (δασοβιοκοινότητα) και ιδιαίτερο φυσικό περιβάλλον (δασογενές). Δασική έκταση υπάρχει όταν στο παραπάνω σύνολο η άγρια ξυλώδης βλάστηση, υψηλή ή θαμνώδης, είναι αραιά.

Ο ως άνω ορισμός, ο οποίος εμφανώς προτάσσει ως κριτήριο αξιολόγησης μίας έκτασης ως δάσους ή μη την οργανική ενότητα και βασίζεται στα επιστημονικά συμπεράσματα των θετικών επιστημών και ειδικότερα της δασικής οικολογίας, είναι το προϊόν της ενδελεχούς νομολογιακής επεξεργασίας τόσο από το ΣτΕ, όσο και από το Ανώτατο Ειδικό Δικαστήριο. Ο κοινός νομοθέτης, βασιζόμενος στην ερμηνευτική δήλωση του άρθρου 24 του Συντάγματος, όπως αυτή προστέθηκε με την αναθεώρηση του 2001, έσπευσε να τροποποιήσει το άρθρο 3 του προγενέστερου Ν. 998/1979. Το άρθρο αυτό, το οποίο εφάρμοζε κατά γράμμα ο Άρειος Πάγος για πολλά χρόνια, όριζε πως προκειμένου να θεωρηθεί μια έκταση ως δάσος πέραν της οργανικής ενότητας της δασικής βλάστησης, θα έπρεπε αυτή να είναι πρόσφορη προς οικονομική εκμετάλλευση και παραγωγή προϊόντων δασοπονίας, καθώς και να δύναται να συμβάλει στη διατήρηση της οικολογικής ισορροπίας και στην καλύτερη διαβίωση του ανθρώπου. Ωστόσο, παρά τις αγαθές προθέσεις του, ο νομοθέτης στην ίδια διάταξη με την οποία υιοθετεί τον νέο συνταγματικό ορισμό εισάγει εκ νέου τα αναχρονιστικά ποσοτικά και ποιοτικά κριτήρια χαρακτηρισμού μιας έκτασης ως δασικής.

Η παρατυπία αυτή του νομοθέτη, όπως ήταν αναμενόμενο, προκάλεσε σωρεία δικών ενώπιον του Ανώτατου Ακυρωτικού με κύριο αίτημα την κρίση της επίμαχης διάταξης ως αντισυνταγματικής. Προτού όμως ο ακυρωτικός δικαστής προλάβει να αποφανθεί οριστικά περί της αντισυνταγματικότητας του νομοθετικού ορισμού του δάσους σύμφωνα με το άρθρο 1 Ν. 3208/2003, ο κοινός νομοθέτης διαγράφει από το κείμενο τις αμφισβητούμενες παραγράφους. Αίσιο τέλος για το μέλλον των δασών στη Χώρα μας είχε τελικά η περιπέτεια της εννοιολογικής οριοθέτησης του δάσους και της δασικής έκτασης, αν και μεγα-

λύτερη βεβαιότητα, περί του τι συνιστά δάσος ή δασική έκταση, παρέχει η άμεση κατάρτιση δασολογίου.

Επιπροσθέτως, για τους σκοπούς του νόμου 998/1979, περί προστασίας των δασών και εν γένει των δασικών εκτάσεων και τη βέλτιστη προστασία της δασικής βλάστησης, ως δασικές εκτάσεις νοούνται και οι οποιασδήποτε φύσεως ασκεπείς εκτάσεις (φρυγανώδεις ή χορτολιβαδικές εκτάσεις, βραχώδεις εξάρσεις και γενικά ακάλυπτοι χώροι) που περικλείονται από δάση ή δασικές εκτάσεις, καθώς και οι υπεράνω των δασών ή δασικών εκτάσεων ασκεπείς κορυφές αλπικές ζώνες των όρεων. Επιπλέον, ως δάση νοούνται και όσα πάρκα και άλση βρίσκονται εντός πόλεων και οικιστικών γενικά περιοχών, καθώς και όσες εκτάσεις έχουν κηρυχθεί με διοικητική πράξη δασωτέες ή αναδασωτέες.

Σε καμιά περίπτωση όμως, δεν μπορούν να θεωρηθούν ως δάση ή δασικές εκτάσεις και κατ’ επέκταση να ενταχθούν στο προστατευτικό καθεστώς που επιφυλάσσει ο Ν. 998/1979, οι γεωργικώς καλλιεργούμενες εκτάσεις, οι αλυκές, οι χαρακτηριζόμενες με διοικητική πράξη ως χορτολιβαδικές εκτάσεις είτε βρίσκονται σε πεδινά εδάφη είτε σε λόφους, οι βραχώδεις εξάρσεις που βρίσκονται επί των ανωτέρω πεδινών ή λοφωδών περιοχών, οι αρχαιολογικοί χώροι και, τέλος, οι εκτάσεις που βρίσκονται εντός εγκεκριμένου πολεοδομικού σχεδίου ή εντός οικισμών προ του 1923, των οποίων τα όρια έχουν εγκριθεί με πράξεις της διοίκησης.

Όσον αφορά τους κοινόχρηστους χώρους πρασίνου, αυτοί, ορθώς, αντιμετωπίζονται ως στοιχεία του οικιστικού περιβάλλοντος και ως υποκατάστατο της φύσης, απαραίτητου για την υγιεινή διαβίωση του ανθρώπου εντός των πόλεων καθόσον δεν πληρούν το κριτήριο της οργανικής ενότητας της δασικής βλάστησης που θα τους επέτρεπε την ένταξη στο ειδικό προστατευτικό καθεστώς.

Αντιθέτως, τα αστικά πάρκα και άλση τα οποία χαρακτηρίζονται από δασική βλάστηση, φυσική ή τεχνητή, προστατεύονται κατ’ ανάλογο τρόπο προς τα δάση και τις δασικές εκτάσεις, πράγμα που συνεπάγεται την απαγόρευση μεταβολής του προορισμού τους εκτός αν συντρέχει υπέρτερο δημόσιο συμφέρον. Έτσι, επειδή τα αστικά πάρκα και άλση βρίσκονται εντός πόλεων και προορίζονται κυρίως για την εξυπηρέτηση της ανάγκης σωματικής άσκησης, πνευματικής ανάτασης και αναψυχής του κοινού, επιτρεπτή κρίνεται η εγκατάσταση δραστηριοτήτων περιορισμένης έκτασης για την εξυπηρέτηση του προορισμού τους

αυτού χωρίς να αναιρείται ο δασικός τους χαρακτήρας. Η νομολογία λόγου χάριν θεωρεί επιτρεπτή την προσωρινή κατασκευή μικρών περιπτέρων, ξύλινων κατασκευών και παιδικών χαρών εντός αλσών, αλλά όχι την αδειοδότηση αναψυκτηρίου και τοποθέτησης τραπεζοκαθισμάτων εντός του άλσους ή την εγκατάσταση σύγχρονου γυμναστηρίου. Προς ενίσχυση μάλιστα της προστασίας τους και της διαφύλαξης της οικολογικής τους ισορροπίας, ως τμήμα αστικού άλσους ή πάρκου νοείται και το τμήμα εκείνο του εδάφους το οποίο, αν και δεν καλύπτεται από δασική βλάστηση, συνιστά μαζί με το παρακείμενο άλσος ή πάρκο οργανική ενότητα. Ομοίως, τα πάρκα και τα άλση τα οποία δεν έχουν ενταχθεί στο πολεοδομικό σχέδιο αλλά περιβάλλονται από περιοχές εντός πολεοδομικού σχεδίου, θεωρούνται ως δάση και χαίρουν αντίστοιχης προστασίας.

Επομένως, οτιδήποτε, σύμφωνα με τον ισχύοντα σήμερα ορισμό, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως δάσος και εν γένει ως δασικό οικοσύστημα διέπεται από το αυστηρό προστατευτικό καθεστώς που οριοθετούν το Σύνταγμα και οι νόμοι.

Β. Επιτρεπόμενες επεμβάσεις

Τη νομολογία έχει, όμως, απασχολήσει σοβαρά το επιτρεπτό ή μη της ενάσκησης διαφόρων δραστηριοτήτων σε τέτοιες εκτάσεις, διεπόμενες από το αυστηρό καθεστώς της δασικής νομοθεσίας, ιδίως δε το επιτρεπτό της εγκατάστασης μονάδων παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, χώρων υγειονομικής ταφής απορριμμάτων και λατομείων, καθώς και της εκτέλεσης δημοσίων έργων, όπως η διάνοιξη δημόσιων οδών και η διέλευση αγωγών και καλωδίων μεταφοράς ενέργειας εντός των εκτάσεων αυτών. Πρώτα απ’ όλα, όσον αφορά τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας αξίζει να τονιστεί η μεγάλη νομολογιακή στροφή των τελευταίων ετών προς μια πιο ευέλικτη ερμηνεία του απόλυτου χαρακτήρα της προστασίας των δασών και των αναδασωτέων εκτάσεων. Μέχρι πρόσφατα η νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας είτε απαγόρευε είτε επέτρεπε σε περιορισμένη έκταση την εγκατάσταση αιολικών πάρκων σε δάση και δασικές εκτάσεις, ενώ όταν επρόκειτο για εγκατάσταση μονάδων ΑΠΕ σε αναδασωτέες εκτάσεις απαιτούσε την προηγούμενη άρση του αναδασωτέου χαρακτήρα. Η παλαιότερη νομολογία

στηριζόμενη στη γραμματική ερμηνεία του άρθρου 117 του Συντάγματος και των σχετικών νο-

μοθετικών διατάξεων συνήγαγε το συμπέρασμα πως εκτάσεις που είχαν καταστραφεί παράνομα είτε πριν είτε μετά το 1975 κηρύσσονταν υποχρεωτικά αναδασωτέες ύστερα από γνώμη του αρμόδιου δασάρχη και απόφαση του νομάρχη. Στην έκταση δε αυτή που χαρακτηριζόταν ως αναδασωτέα, απαγορευόταν κάθε είδους επέμβαση, παρά τα πλεονεκτήματα της λειτουργίας μονάδων παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές ενέργειας.

Σήμερα, μετά και την υπ’ αριθμ. 2499/2012 απόφαση - σταθμό της Ολομέλειας του ΣτΕ, επιτρέπεται η εγκατάσταση μονάδων παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από ΑΠΕ σε περιοχές που έχουν χαρακτηριστεί ως αναδασωτέες υπό τους εξής όρους: Η μονάδα να καλύπτει την απολύτως αναγκαία έκταση προς τον σκοπό, εθνικής ή κοινωνικής ή οικονομικής σημασίας, που εξυπηρετεί, και να μην παρακωλύεται η συνεχιζόμενη κατά τα άλλα διαδικασία αναδάσωσης. Επιπλέον, ο κίνδυνος ματαίωσης του επιδιωκόμενου φιλοπεριβαλλοντικού σκοπού εγκατάστασης μονάδας παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές ενέργειας βαρύνει ιδιαίτερα στην κρίση της νεότερης νομολογίας. Εφόσον δε πρόκειται για εγκατάσταση ΑΠΕ σε δάσος ή δασική έκταση, υποχρεούται ο φορέας του έργου να λάβει τα κατάλληλα μέτρα για την αποφυγή της βλάβης της δασικής βλάστησης.

Κατ’ αναλογία προς τα ανωτέρω, επιτρέπεται σε έκταση που έχει χαρακτηριστεί ως αναδασωτέα, χωρίς να απαιτείται η προηγούμενη άρση του χαρακτήρα αυτού, η διέλευση τόσο δημόσιας οδού προς έργα υποδομής, όσο και εθνικού αυτοκινητόδρομου. Η κατασκευή επίσης ΧΥΤΑ δεν απαγορεύεται σε εκτάσεις που έχουν κηρυχθεί ως αναδασωτέες.

Ακολούθως, ανοχή υπό όρους σε εγκατάσταση λατομικών δραστηριοτήτων εντός δασών ή αναδασωτέων εκτάσεων επιδεικνύει το ΣτΕ. Έτσι, η νομολογία έκρινε επιτρεπτή τη διεξαγωγή ερευνών για την ανεύρεση κοιτασμάτων μεταλλεύματος και την εγκατάσταση λατομείου μαρμάρου εντός δάσους, υπό τον όρο πως έχουν ληφθεί τα αναγκαία μέτρα για την προστασία της δασικής χλωρίδας και την όσο το δυνατόν μικρότερη βλάβη της κατά τη λειτουργία της εγκατά-

στασης, αλλά και για την αποκατάσταση της τυχόν επιγενόμενης ζημίας μετά την παύση της.

Περαιτέρω, έγινε δεκτή από το ΣτΕ και η χωροθέτηση χώρου επεξεργασίας μεταλλεύματος και χώρου απόθεσης εξορυκτικών και λατομικών αποβλήτων εντός δάσους, εφόσον είναι επαρκώς αιτιολογημένη η χωροθέτηση αυτών των δραστηριοτήτων πλησίον του χώρου του ορυχείου. Σύμφωνα με τη σχετική απόφαση της Ολομέλειας του ΣτΕ, που συνιστά ανατροπή παγιωμένων νομολογιακών αντιλήψεων, βαρύτητα ως προς το επιτρεπτό ή μη χωροθέτησης μιας δραστηριότητας εντός δάσους φαίνεται να έχει η προσωρινότητα της εγκατάστασης, η όσο το δυνατόν κάλυψη από την τελευταία της μικρότερης έκτασης και η πρόβλεψη στη μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων μέτρων αποκατάστασης της τυχόν επιγενόμενης βλάβης. Ωστόσο, συνεπέστερη προς την αρχή της αειφόρου ανάπτυξης κρίνεται η προγενέστερη απόφαση υπ’ αριθμ. 3883/2008 του ΣτΕ, με την οποία απαγορεύτηκε η χωροθέτηση χώρου απόθεσης εξορυκτικών αποβλήτων ή μεταλλουργικής βιομηχανίας εντός δασών και δασικών εκτάσεων.

Εντελώς πρόσφατα με την υπ’ αριθμ. 175/2021 απόφαση της Ολομέλειας του Συμβουλίου της Επικρατείας ακυρώθηκε η υπ’ αριθμ. 76104/1176/2018 απόφαση των Υπουργού και Αναπληρωτή Υπουργού Περιβάλλοντος και Ενέργειας, με την οποία είχαν εγκριθεί η αναθεώρηση του Περιφερειακού Χωροταξικού Πλαισίου Στερεάς Ελλάδας και οι περιβαλλοντικοί όροι της Στρατηγικής Μελέτης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων αυτού (ΑΑΠ 299), κατά το μέρος που με το ως άνω πλαίσιο προβλεπόταν ότι είναι κατ’ αρχήν αποδεκτή η εγκατάσταση βιομηχανικών μονάδων που συνδέονται με την εξόρυξη σε δάση ή δασικές εκτάσεις, στο πλαίσιο των διατάξεων της δασικής νομοθεσίας, όταν δεν είναι τεχνικοοικονομικά πρόσφορη ή εφικτή η εγκατάσταση εκτός των περιοχών αυτών.

Η συγκεκριμένη κατεύθυνση, κατά το μέρος που προέβλεπε τη δυνατότητα χωροθέτησης βιομηχανικών μονάδων συνδεόμενων με την εξόρυξη εντός δάσους ή δασικής έκτασης, με βάση αποκλειστικά το κριτήριο της τεχνικοοικονομικής προσφορότητας, κρίθηκε αντισυνταγματική, ως αντιβαίνουσα στο άρθρο 24 του Συντάγματος.

Άξιο ειδικής μνείας τυγχάνει το γεγονός πως στο σκεπτικό των πλέον σύγχρονων αποφάσεων αναφορικά με την άσκηση μεταλλευτικών δραστηριοτήτων σε δάσος βαρύνει το κριτήριο αφενός της προσωρινότητας της δραστηριότητας και αφετέρου η λήψη μέτρων αποκατάστασης του τοπίου μετά τη λήξη της λειτουργίας του μεταλλείου, ενώ κατά την περισσότερο φιλοπεριβαλλοντική

και σύμφωνη με την αειφόρο ανάπτυξη νομολογία για τις ανανεώσιμες πηγές σε δάση και δασικές εκτάσεις βαρύτητα έχει η οικολογική λειτουργία του έργου. Εντούτοις, όσο καλά θεμελιωμένο και αν είναι το σκεπτικό των αποφάσεων αναφορικά με τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, και οι δύο κατηγορίες αποφάσεων, ως αντιπροσωπευτικό δείγμα της μεγάλης στροφής της νομολογίας των τελευταίων χρόνων και της κατά κάποιον τρόπο αποξένωσης αυτής από τις φιλοπεριβαλλοντικές αρχές και αξίες της, είναι αναμφίβολα το αποτέλεσμα της βαθειάς οικονομικής και γενικότερης κρίσης που πλήττει τη χώρα.

Από τα ανωτέρω, σαφώς συνάγεται πως τα δάση κατ’ αρχήν δεν προορίζονται για οικιστική εκμετάλλευση. Στην παρ. 2 του άρθρου 49 Ν. 998/1979 ορίζεται άλλωστε πως πόλη με εγκεκριμένο πολεοδομικό σχέδιο ή οικισμός πριν το 1923 δεν μπορεί να επεκταθεί εντός δάσους ή δασικής έκτασης, ενώ στο επόμενο εδάφιο ορίζεται πως δεν επιτρέπεται η παραχώρηση δημόσιου δάσους για τη δημιουργία νέας πόλης ή την επέκταση υπάρχουσας. Κατ’ εξαίρεση μόνο, γίνεται δεκτή η επέκταση πόλεων και οικισμών εντός δασών υπό την προϋπόθεση πως η ένταξη των δασών στο σχέδιο παρακείμενης πόλης ή οικισμού εξυπηρετεί την ενότητα του πολεοδομικού σχεδιασμού και πως δεν χάνει η έκταση τον δασικό της χαρακτήρα. Το τμήμα εκείνο του δασικού οικοσυστήματος το οποίο τελικά εντάσσεται στο σχέδιο πόλης αξιοποιείται μόνο ως κοινόχρηστος χώρος ή ως χώρος εκτέλεσης κοινωφελών σκοπών. Ας διευκρινιστεί στο σημείο αυτό πως, αν και το δικαστήριο δέχεται την υπό όρους ένταξη δασικών οικοσυστημάτων στο σχέδιο πόλης γειτονικών προς αυτά περιοχών, δεν κάνει το ίδιο και στην περίπτωση κατά την οποία η υπό ένταξη περιοχή έχει κηρυχθεί αναδασωτέα.

Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι κρίσεις του Συμβουλίου της Επικρατείας κατά την επεξεργασία σχεδίων προεδρικών διαταγμάτων έγκρισης Ειδικών Πολεοδομικών Σχεδίων. Σύμφωνα με το Συμβούλιο της Επικρατείας, οι διατάξεις του άρθρου 49 του Ν. 998/1979, όπως ισχύει μετά την αντικατάστασή του με το άρθρο 36 του Ν. 4280/2014, κατά το μέρος που προβλέπουν τη δυνατότητα επεμβάσεως σε ιδιωτικά δάση και δασικές εκτάσεις για τη δημιουργία εγκαταστάσεων τουριστικού χαρακτήρα και ειδικότερα για τη δημιουργία σύνθετων τουριστικών καταλυμάτων και εγκαταστάσεων ειδικής τουριστικής υποδομής, κατ’ αποκλεισμό, πάντως, των κατηγοριών που προβλέπονται στην παράγραφο 3 του ίδιου άρθρου, δεν δύναται να θεωρηθούν ως αντικείμενες στις προστατευτικές του δάσους διατάξεις του Συντάγματος, δεδομένου ότι αφενός μεν η ανάπτυξη του τουρισμού με σύγχρονες μορφές τουριστικών εγκαταστάσεων, όπως είναι τα σύνθετα τουριστικά καταλύματα, συνιστά, κατά την έννοια της ανωτέρω συνταγματικής διατάξεως, λόγο εντόνου δημοσίου συμφέροντος που δικαιολογεί, κατ’ αρχήν, την αναγνώριση από τον νομοθέτη δυνατότητας επεμβάσεως σε εκτάσεις δασικού χαρακτήρα, αφετέρου δε, με τις διατάξεις αυτές επιβεβαιώνεται η βασική αρχή του όλως εξαιρετικού χαρακτήρα των σχετικών επεμβάσεων, οι οποίες πρέπει να πραγματοποιούνται υπό τους ειδικούς αυστηρούς όρους και προϋποθέσεις των διατάξεων του άρθρου αυτού και του άρθρου 45 του ίδιου νόμου, όπως ισχύουν, μεταξύ των οποίων: α) η προηγούμενη ειδική εκτίμηση από τα αρμόδια προς τούτο όργανα της Διοικήσεως ότι με τη μεταβολή του προορισμού των εκτάσεων με δασική βλάστηση εξυπηρετείται εξαιρετικός λόγος δημοσίου συμφέροντος, ο οποίος αντισταθμίζει την απώλεια δασικού πλούτου, αιτιολογείται δε επαρκώς ότι ο δημόσιος αυτός σκοπός ικανοποιείται με τη μικρότερη δυνατή απώλεια δασικού πλούτου και με τον περιορισμό στο ελάχιστο αναγκαίο της αλλοιώσεως της δασικής μορφής των σχετικών εκτάσεων, κριτήρια, η συνδρομή των οποίων ελέγχεται από τον ακυρωτικό δικαστή σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση. Ειδικώς δε στην περίπτωση των σύνθετων τουριστικών καταλυμάτων, καθιερώνεται, επιπροσθέτως, ως διαδικαστική εγγύηση για τη διαφύλαξη του δασικού οικοσυστήματος η προηγούμενη εισήγηση του Κεντρικού Συμβουλίου Διοίκησης για την αξιοποίηση της δημόσιας περιουσίας του άρθρου 16 του Ν. 3986/2011, και β) η πρόβλεψη στο άρθρο 45 παρ. 8, ότι κάθε επιτρεπτή, κατ’ άρθρο 49, επέμβα-

ση ενεργείται κατόπιν υποχρεωτικής δασώσεως εκτάσεως ίδιου εμβαδού με εκείνη στην οποία εγκρίθηκε η επέμβαση [«θετικό περιβαλλοντικό ισοζύγιο» σύμφωνα με την αιτιολογική έκθεση του Ν. 4280/2014] και καταβολής ανταλλάγματος χρήσεως. Τέλος, οι τουριστικές εγκαταστάσεις με τη σύγχρονη μορφή σύνθετων τουριστικών καταλυμάτων, δεν συνιστούν οργανωμένη πολεοδομική οικιστική διαρρύθμιση μιας περιοχής που αποσκοπεί στην κάλυψη των αναγκών διαβιώσεως του πληθυσμού και την εξυπηρέτηση οργανωμένης οικονομικής και κοινωνικής ζωής και παραγωγικής δραστηριότητας, και, μάλιστα, αναλόγως των οικιστικών πιέσεων, μπορεί να επεκταθεί, αλλά συνιστούν μία ελεγχόμενη επέμβαση στη χρήση του εδάφους για συγκεκριμένη δραστηριότητα, δηλαδή τουρισμό - αναψυχή, και σε περιορισμένη ανεκτή κλίμακα.

Τούτο επιβεβαιώνεται και από τη νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας, το οποίο αφενός, με το υπ’ αριθμ. 29/2015 Πρακτικό Επεξεργασίας του έκρινε ότι το ΕΣΧΑΣΕ, στο οποίο εφαρμόζονται αναλόγως οι διατάξεις χωροταξικού σχεδιασμού του Ν. 4269/2014, είναι μεν «χωρικό σχέδιο» το οποίο, όμως, επειδή στοχεύει στην επίτευξη ειδικού οικονομικού και αναπτυξιακού σκοπού «δεν εντάσσεται σε ένα από τα είδη του χωροταξικού σχεδιασμού, όπως προβλέπεται στα γνωστά νομοθετήματα που ίσχυσαν και ισχύουν …[ούτε] αποτελεί εργαλείο πολεοδομικού σχεδιασμού… [προς το οποίο] προσομοιάζει μόνο στην ειδική περίπτωση… [που θα] προσλάβει τη μορφή πολεοδόμησης ορισμένου τύπου… καίτοι και τότε διαφοροποιείται ως προς τον στόχο που είναι πάντα αναπτυξιακός, ενώ του πολεοδομικού σχεδιασμού είναι γενικός και αφορά την ανάπτυξη των πόλεων χάριν της διαβίωσης του γενικού πληθυσμού», και αφετέρου, με το υπ’ αριθμ. 234/2017 Πρακτικό Επεξεργασίας του έκρινε ότι οι ΠΟΤΑ – όπως και το ΕΣΧΑΣΕ, τα οποία αποτελούν οργανωμένους υποδοχείς τουριστικών δραστηριοτήτων – «δεν έχει σχέση με συμβατικές (οικιστικές ή άλλες) αναπτύξεις… δεν συνιστά οικισμό κατά την έννοια της πολεοδομικής νομοθεσίας, δηλαδή οργανωμένη πολεοδομική διαρρύθμιση μιας περιοχής που αποσκοπεί στην κάλυψη των αναγκών διαβιώσεως του πληθυσμού και την εξυπηρέτηση οργανωμένης κοινωνικής ζωής και παραγωγικής δραστηριότητας, αλλά συνιστά μία ελεγχόμενη επέμβαση στις χρήσεις του εδάφους για μία συγκεκριμένη δραστηριότητα, δηλαδή τουρισμό – αναψυχή και σε περιορισμένη κλίμακα».

εθνική οικονομία, έκρινε δηλαδή αν το μέγεθος της θυσίας των δασικών εκτάσεων υπερέβαινε ή όχι το απολύτως αναγκαίο μέτρο.

Ωστόσο, ρωγμή στα θεμέλια του οικοδομήματος της δασικής προστασίας στη χώρα μας αποτελεί η διάταξη του εδαφίου ε΄ της παρ. 6 άρθρου 3 Ν. 998/1979. Πράγματι, η διάταξη αυτή δεν μοιάζει να συμπλέει με το σύνολο των αυστηρών κατά τα άλλα νομοθετικών μέτρων δασικής προστασίας. Έτσι, προβλέποντας την εξαίρεση περιοχών που βρίσκονται εντός εγκεκριμένου πολεοδομικού σχεδίου ή εντός οικισμών προ του 1923 ή περιοχών οργανωμένης ανάπτυξης παραγωγικών δραστηριοτήτων από το αυστηρό καθεστώς δασικής προστασίας δεν εξετάζει καθόλου τον προηγούμενο δασικό τους ή μη χαρακτήρα.

Ομοίως, η νομολογία κρίνει πως, εφόσον μια περιοχή έχει χαρακτηριστεί από το ΓΠΣ ως οικοδομήσιμη, δεν εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής του Ν. 998/1979 ακόμα και αν η βλάστησή της έχει δασικό χαρακτήρα και μπορεί να θεωρηθεί ως άλσος ή κοινόχρηστος χώρος πρασίνου (ΣτΕ 61/2000). Επιπλέον, το Δικαστήριο δεχόμενο τον ευθύ έλεγχο και όχι τον παρεμπίπτοντα των πράξεων έγκρισης γενικών πολεοδομικών σχεδίων, οι οποίες αποτελούν ατομικές πράξεις γενικού περιεχομένου κατά το μέρος που ορίζουν τους οικοδομήσιμους και μη οικοδομήσιμους χώρους, περιορίζει χρονικά τον ασκούμενο ακυρωτικό έλεγχο. Το εκ πρώτης άποψης δικαιολογημένο σκεπτικό του δικαστηρίου βασίζεται στο γεγονός πως θα πρέπει να υπάρχει ασφάλεια δικαίου για τους πολίτες και να μην υπάρχει αμφιβολία περί της νομιμότητας ή μη του ΓΠΣ από το οποίο προκύπτει μάλιστα μία σειρά δικαιωμάτων και υποχρεώσεων. Εξάλλου, η νομική φύση των ρυμοτομικών σχεδίων, ως ατομικών γενικών διοικητικών πράξεων, δεν αφήνει στο δικαστή μεγάλο εύρος κινήσεων. Το δικαστήριο προσθέτει πως η διοίκηση, εξάλλου, προτού προχωρήσει στην ένταξη στο σχέδιο πόλης μιας περιοχής, θα πρέπει να ελέγχει τον δασικό της χαρακτήρα.

Με άλλα λόγια, ο τρόπος αντιμετώπισης θεμάτων δασικής προστασίας σε συνδυασμό με την ανάγκη στέγασης και οικιστικής ανάπτυξης τόσο εκ μέρους του νομοθέτη όσο και εκ μέρους της νομολογίας, στο μέτρο που η παράνομη εκχέρσωση δασικού οικοσυστήματος έχει γίνει μάστιγα για τη χώρα μας τις τελευταίες δεκαετίες, δείχνει τη σχετική αδυναμία του συστήματος να προστατεύσει το πολύτιμο δασικό περιβάλλον από την άναρχη επέκταση των πόλεων και των οικισμών. Με αυτόν τον τρόπο, όταν μια περιοχή έχει παρανόμως χάσει το δασικό της χαρακτήρα, αδιάφορο το αν έχει κηρυχθεί αναδασωτέα ή όχι, και στη συνέχεια η διοίκηση παραβλέπει ή παραλείπει να αξιολογήσει τον δασικό ή μη χαρα-

κτήρα της, στην προσπάθειά της να εντάξει το συντομότερο δυνατόν μια περιοχή σε γενικό πολεοδομικό σχέδιο, αυτό που κατορθώνεται είναι η νομιμοποίηση κατ’ ουσίαν επιβλαβών για το περιβάλλον de facto καταστάσεων υπαγορευόμενες ως επί το πλείστον από ιδιωτικά συμφέροντα. Δυστυχώς, την κατάσταση αυτή δεν πετυχαίνει να αντιστρέψει η νομολογία η οποία, όπως αναφέρθηκε ανωτέρω, αποκλείει τον παρεμπίπτοντα έλεγχο κατά το μέρος αυτό. Ως αποτέλεσμα, με την πάροδο της ανατρεπτικής προθεσμίας για την ευθεία προσβολή των πράξεων έγκρισης πολεοδομικών σχεδίων εξανεμίζεται κάθε ευκαιρία για τον έλεγχο της σύμφωνης με το νόμο ένταξης μίας περιοχής στο σχέδιο πόλης και παγιώνεται κάθε παρανόμως δημιουργηθείσα κατάσταση.

Ουσιωδώς διάφορη είναι, ωστόσο, η περίπτωση κατά την οποία μια έκταση έχει αποβάλλει το δασικό της χαρακτήρα για οποιαδήποτε νόμιμη αιτία και συγκεκριμένα όταν: α) ορισμένη έκταση έχει αφιερωθεί στη γεωργική χρήση πριν από το Σύνταγμα του 1975, εφόσον εξακολουθεί να καλλιεργείται, όχι μόνο από τους διαδόχους όσων είχαν αποκατασταθεί, αλλά και από τους διαδόχους των τότε ιδιοκτητών, β) μια έκταση αφορά περιοχή βιομηχανικών εγκαταστάσεων, ακόμη και μετά το Σύνταγμα του 1975, μόνον, όμως, εφόσον η ίδρυσή τους έχει επιτραπεί βάσει διοικητικών πράξεων και γ) μια έκταση αφορά περιοχή καταλαμβανόμενη από εγκεκριμένο σχέδιο πόλεων ή που περιλαμβάνεται εντός οικισμών, τα όρια των οποίων έχουν καθορισθεί με διοικητικές πράξεις σύμφωνα με την ισχύουσα νομοθεσία, έστω και μετά την ισχύ του Συντάγματος του 1975.

Ο πυρήνας της ως άνω νομοθετικής ρύθμισης κρίθηκε σύμφωνος με τα άρθρα 24 παρ. 1-2 και 117 παρ. 3 του Συντάγματος, με τις ΣτΕ Ολ. 1364-1365/2021, με το σκεπτικό ότι η αποτύπωση των δασικών εκτάσεων στους δασικούς χάρτες πρέπει να είναι αξιόπιστη και να μην περιλαμβάνει εκτάσεις, επί των οποίων δεν είναι νομικώς δυνατή η εφαρμογή της δασικής νομοθεσίας και δεν επιτρέπεται να κηρυχθούν ως αναδασωτέες για να ανακτήσουν τη χαμένη δασική τους βλάστηση, διότι η βλάστηση αυτή απομακρύνθηκε για κάποιο νόμιμο λόγο. Σύμφωνα με το Δικαστήριο, η εμφάνιση τέτοιων εκτάσεων, (καλλιεργουμένων ή άλλων) ως δασικών, θα προκαλούσε σύγχυση ως προς το ποιός είναι ο δασικός πλούτος της χώρας, και θα εμπόδιζε τη χάραξη αποτελεσματικής δημόσιας πολιτικής για τη σωτηρία των δασών που έχουν διασωθεί και την αναγέννηση όσων έχουν παρανόμως καταστραφεί ή αποτεφρωθεί (κατασκευή δασοτεχνικών έργων, διαχειριστικές μελέτες, συντήρηση δασών, καθορισμός σχεδίου και μέσων πυροπροστασίας κλπ). Εντούτοις, σύμφωνα με το Δικαστήριο, η εμφάνιση αυτών των εκτάσεων ως δασικών θα ναρκοθετούσε και την ανάπτυξη των γεωργικών δραστηριοτήτων, οι οποίες, ιστορικά, συνέβαλαν στη μεταπολεμική ανόρθωση της χώρας και στον επισιτισμό του πληθυσμού της, τα οποία είχε

υπόψη του το Σύνταγμα και γι’ αυτό, άλλωστε, επιτρέπει την κατ’ εξαίρεση μεταβολή του προορισμού των δασών για γεωργικές χρήσεις.

Εντούτοις, το Δικαστήριο ακύρωσε δύο διατάξεις της υπουργικής απόφασης που είχε προσβληθεί ενώπιών του. Ειδικότερα, ακύρωσε, ως αντίθετες με το Σύνταγμα: α) τις διατάξεις που εξαιρούσαν από τη δασική νομοθεσία εκτάσεις για τις οποίες είχαν εκδοθεί οικοδομικές άδειες, στην περίπτωση που αυτές δεν έχουν ακόμη υλοποιηθεί, καθώς σύμφωνα με το Δικαστήριο η εφαρμογή της διάταξης αυτής θα επέτρεπε την εκχέρσωση δασικών εκτάσεων, για πρώτη φορά σήμερα, με σκοπό την ανέγερση κτιρίων, γεγονός αντίθετο με την ήδη ισχύουσα συνταγματική προστασία των δασών και β) την εξαίρεση από τη δασική νομοθεσία περιοχών εντός οικισμών, που είχαν οριοθετηθεί με απρόσφορες ρυθμίσεις ή διοικητικές εγκυκλίους και όχι σύμφωνα με την πάγια σχετική νομοθεσία.

2. Ύδατα

Η επόμενη κατηγορία ιδιαίτερα ευπαθών και συνάμα πολύτιμων οικοσυστημάτων είναι τα υδάτινα οικοσυστήματα. Η έννοια «υδάτινα οικοσυστήματα» περιλαμβάνει κυρίως το σύνολο των ρεόντων επιφανειακών υδάτων, ήτοι τα ρέματα και τους ποταμούς, τα συστήματα επιφανειακών στάσιμων υδάτων, ήτοι τις λίμνες και τους υγροβιότοπους, και, τέλος, τα υπόγεια ύδατα τα οποία βρίσκονται σε άμεση συνάφεια με το έδαφος ή το υπέδαφος. Ας σημειωθεί δε πως η ιδιότητα ενός υδάτινου οικοσυστήματος ως φυσικού ή τεχνητού ουδόλως επηρεάζει τη συμπερίληψη αυτού στην έννοια των ιδιαίτερα ευαίσθητων υδάτινων οικοσυστημάτων. Δεν είναι λίγες οι φορές που οι άνθρωποι κατασκεύασαν τεχνητές λίμνες για σκοπούς όπως η άρδευση και η ύδρευση κατά τους θερινούς μήνες, η αποφυγή των πλημμυρών και η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, και οι τεχνητές αυτές λίμνες εξελίχθηκαν σε σπουδαία οικοσυστήματα και τόπους διαβίωσης εκατοντάδων ειδών πανίδας και χλωρίδας. Σε καμιά περίπτωση πάντως, στην έννοια των υδάτινων οικοσυστημάτων δεν περιλαμβάνονται η θάλασσα, ο αιγιαλός και η παράκτια ζώνη καθώς, όπως σε επόμενη ενότητα θα αναπτυχθεί, διέπονται από αρκετά διαφορετικό νομοθετικό πλαίσιο.

Από την αρχαιότητα τα ύδατα διαδραμάτισαν κεντρικό ρόλο στην πρόοδο και την εξέλιξη των ανθρώπινων κοινωνιών. Οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν και εξακολουθούν να χρησιμοποιούν το νερό για τις καθημερινές τους ανάγκες, όπως της διατροφής, της καθαριότητας, της αναψυχής και της παραγωγής αγαθών.