ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ - ΑMENAGEMENT DU TERRITOIRE ET SES DEFIS

1

Ο Xωροταξικός Σχεδιασμός στην Ελλάδα.
Εννοιολογικά και μεθοδολογικά ζητήματα

1.1. Χωροταξικός Σχεδιασμός: Οι προκλήσεις

Χάρης Κοκκώσης

Οι ανθρώπινες δραστηριότητες αναπτύσσονται στον γεωγραφικό χώρο αξιοποιώντας τις δυνατότητες που τους προσφέρει από διαθέσιμους φυσικούς πόρους (το έδαφος, το νερό κ.λπ.) αλλά και τα ειδικά γεωμορφολογικά και άλλα χαρακτηριστικά του, όπως τα όρη, τα δάση, οι πεδιάδες, οι ακτές, οι κλιματικές συνθήκες κ.λπ. Η άσκηση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων διαμορφώνει τον χώρο (καλλιέργειες, κτίρια, τεχνικές υποδομές, οικισμοί κ.λπ.) και επιδρά με διάφορους τρόπους τόσο στα χαρακτηριστικά του όσο και στα φυσικά οικοσυστήματα και τους πόρους, καθώς και στις ίδιες τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Οι επιδράσεις αυτές επηρεάζουν τη δομή και δυναμική του χώρου, τη λειτουργία των φυσικών και ανθρώπινων οικοσυστημάτων και την αλληλεξάρτησή τους δημιουργώντας συμπληρωματικότητα, συνέργειες αλλά και συγκρούσεις. Γι' αυτό απαιτείται ένα σύστημα παρέμβασης στον τρόπο και προϋποθέσεις, στις βασικές αρχές και κανόνες, ανάπτυξης των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στον χώρο. Στον βαθμό που αυτού του είδους η παρέμβαση έχει μια λογική, δηλαδή, στόχους και επιδιώξεις με βάση ανάγκες και προβλήματα, στρατηγική με βάση προοπτικές και πρόγραμμα με αλληλοσχετιζόμενες δράσεις, όπως και ένα σύστημα λήψης αποφάσεων, εφαρμογής και παρακολούθησης-αξιολόγησης, θεωρείται ότι υπάρχει χωρικός σχεδιασμός.

Ο χωρικός σχεδιασμός ξεκινησε από μια πρώτη εστίαση στα κέντρα των πόλεων και στις συγκεντρώσεις ανθρώπινων δραστηριοτήτων: στους οικισμούς, δηλαδή στην πολεοδομία, αρχικά προσανατολισμένος σε τεχνικά και λειτουργικά χαρακτηριστικά. Σταδιακά αναγνωρίστηκε η ανάγκη διεύρυνσης και εμπλουτισμού της θεώρησης ενσωματώνοντας κοινωνικές και οικονομικές διαστάσεις, αργότερα δε και περιβαλλοντικές, θέματα που αφορούν την ποιότητα ζωής σε μια πόλη. Αναγνωρίστηκε όμως ότι καθώς ο χώρος είναι ενιαίος, χωρίς ιδιαίτερα όρια, επο-

μένως η λειτουργία μιας χωρικής ενότητας, μιας πόλης ή μιας περιοχής επηρεάζεται και επηρεάζει και την άμεση περιοχή της, όπως και ενδεχομένως μια ευρύτερη περιοχή σε διάφορες χωρικές κλίμακες. Αυτό οδήγησε τον χωρικό σχεδιασμό, πέρα από την εστίαση στην πολεοδομία, τον τρόπο οργάνωσης και δόμησης των ανθρώπινων οικισμών, να διευρύνει την θεώρησή του ενσωματώνοντας σταδιακά και θέματα οργάνωσης και λειτουργίας της ευρύτερης περιοχής καθώς και σχέσεις διασύνδεσης και με άλλες περιοχές με ιδιαίτερη σημασία για την ανάπτυξη. Η θεώρηση αυτή ανέδειξε και την ανάγκη διεύρυνσης των στόχων και επιδιώξεων, της στρατηγικής, των δράσεων και των μέσων πέρα από τα παραδοσιακά κανονιστικά εργαλεία σχεδιασμού. Ο χωρικός σχεδιασμός διευρύνθηκε, αναπτύχθηκε η χωροταξία, αναζητώντας μια ευρύτερη θεώρηση της ανάπτυξης στον χώρο όπου χωρικός σχεδιασμός δεν νοείται πλέον ως κατι χωριστό από την αναπτυξιακή στρατηγική, όπως και δεν νοείται αναπτυξιακή στρατηγική (τοπική, περιφερειακή ή υπερπεριφερειακή ή εθνική) χωρίς χωρική διάσταση. Η διεύρυνση αυτή όμως έφερε την ανάγκη-πρόκληση μετασχηματισμού του χαρακτήρα και ρόλου του χωρικού σχεδιασμού από κανονιστικό-ρυθμιστικό σε στρατηγικό-κετευθυντήριο, διασφαλίζοντας την συσχέτιση και διασύνδεση του τοπικού με το υπερτοπικό. Ακολούθως, τις πιο πρόσφατες δεκαετίες ο χωρικός σχεδιασμός, εμπλουτίστηκε ως θεώρηση και ενσωμάτωσε δυναμικά και την περιβαλλοντική διάσταση, δηλαδή την αναζήτηση της διασφάλισης της ποιότητας του περιβάλλοντος, την προστασία της βιοποικιλότητας και των φυσικών πόρων αλλά και την «ποιότητα ζωής» γενικότερα. Η ενσωμάτωση αυτή έφερε στο προσκήνιο δύο βασικές προκλήσεις: τον εμπλουτισμό και διεύρυνση ως προς την θεώρηση αλλά και την ανάγκη διασύνδεσης της περιβαλλοντικής διαχείρισης με τον σχεδιασμό, δηλαδή ενσωματώνοντας όχι μόνο μια οικοσυστημική προσέγγιση στα προβλήματα και τις προοπτικές αλλά και μια ευελιξία ως προς τον κατευθυντήριο-στρατηγικό του ρόλο και αντίστοιχα τα μέσα, τα «εργαλεία» παρέμβασης. Ο χωρικός σχεδιασμός αποκτά πλέον ενεργό ρόλο στην επιδίωξη μιας βιώσιμης ανάπτυξης, δηλαδή της εξισορρόπησης των στόχων της οικονομικής αποτελεσματικότητας (οικονομική ανάπτυξη), της κοινωνικής δικαιοσύνης (ευκαιρίες για όλους-κοινωνική ανάπτυξη) και της προστασίας του περιβάλλοντος.

Κάθε διεύρυνση έφερε στο προσκήνιο την επανεξέταση τόσο των βασικών αρχών, προτεραιοτήτων και κανόνων οργάνωσης των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, των υποδομών και των οικισμών στον χώρο όσο και των απαραίτητων-απαιτούμενων διαδικασιών λήψης αποφάσεων αλλά και εργαλείων δράσης-παρέμβασης.

Το σημαντικό πλεονέκτημα του χωρικού σχεδιασμού σε όλη αυτήν την πορεία εξέλιξης και μετάλλαξής του παραμένει η βασική του αρχή: στρατηγική και δράσεις αναγνωρίζοντας τις ιδιαιτερότητες του χώρου, αναγνωρίζοντας δηλαδή ότι κάθε τόπος, περιοχή, περιφέρεια, χωρική ενότητα έχει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που διαμορφώνουν την δομή και δυναμική των φυσικών και ανθρώπινων οικοσυστημάτων,

άρα και τα προβλήματα, τις δυνατότητες και προοπτικές ανάπτυξής της και η οποιαδήποτε επέμβαση θα πρέπει να προσαρμόζεται σ' αυτην την δυναμική σχέση.

Παράλληλα ως «σχεδιασμός» ενσωματώνει την βασική θεώρηση ότι η οποιαδήποτε επέμβαση προϋποθέτει/απαιτεί ορθολογική προσέγγιση: με βάση τις ανάγκες και επιθυμίες, αναγνώριση των προβλημάτων και δυνατοτήτων ανάπτυξης σε μια περιοχή, προσδιορισμός των στόχων και επιδιώξεων και επιλογή παρέμβασης με συστηματικές δράσεις, εφαρμογή, παρακολούθηση και αξιολόγηση με ενδεχόμενο επαναπροσδιορισμό τους. Προφανώς, εφόσον αποτελεί παρέμβαση της κοινωνίας, εντάσσεται στο πλαίσιο του δημοκρατικού προγραμματισμού και της λήψης της αποφάσεων και διέπεται από ένα θεσμικό πλαίσιο τόσο ως προς τις διαδικασίες όσο και ως προς το αντικείμενο. Αυτά είναι τα προφανή.

Ο χωρικός σχεδιασμός αποτελεί πλέον ουσιαστικό εργαλείο στη λήψη αποφάσεων, την διαδικασία διαβούλευσης και δράσης, τόσο ως προς την γενικότερη στρατηγική ανάπτυξης σε όλες τις χωρικές κλίμακες, όσο και σε θεματικές ή ειδικές χωρικές προσεγγίσεις, όπως π.χ. στην ολοκληρωμένη διαχείριση παράκτιων περιοχών, όπου η αναζήτηση επικεντρώνεται στον τρόπο ενσωμάτωσης στον χωρικό σχεδιασμό της περιβαλλοντικής διαχείρισης σε μια «ζώνη μετάβασης» από την ξηρά στη θάλασσα, που εμφανίζει ιδιαίτερα σύνθετη σχέση δυναμικής αλληλεξάρτησης ανθρώπινων δραστηριοτήτων και ευαίσθητων οικοσυστημάτων. Στην τελευταία περίοδο, η αναζήτηση προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή προσέθεσε νέες αναζήτήσεις ως προς τον τρόπο αλλά και την χωρική κλίμακα αναζήτησης ενσωμάτωσης ιδιαίτερα μακροχρόνιων προκλήσεων και στον χωρικό σχεδιασμό. Πρόσφατα δε το εντεινόμενο ενδιαφέρον των σύγχρονων κοινωνιών και για τον θαλάσσιο χώρο, πέρα από την προστασία του περιβάλλοντος, αναδεικνύει την ανάγκη εμπλουτισμού του χωρικού σχεδιασμού ώστε να ενσωματώσει και αυτές τις θεωρήσεις.

Ο χωρικός σχεδιασμός ευρίσκεται συνεχώς σε μια μετεξέλιξη αντιμετωπίζοντας συνεχεις προκλήσεις, μετεξελίσσεται, διευρύνεται, μετασχηματίζεται.

Γι' αυτό αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον η συζήτηση για τον χωρικό σχεδιασμό και τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει, συζήτηση και ανταλλαγή απόψεων μεταξύ επιστημόνων δύο χωρών με μακρά εμπειρία συνεργασίας και σε έναν μεγάλο βαθμό συνάφειας προσέγγισης και αντιμετώπισης θεμάτων χωρικού σχεδιασμού στον ίδιο ευρύτερο γεωγραφικό χώρο της Μεσογείου.

1.2.

Ο Χωροταξικός Σχεδιασμός στην Ελλάδα,
προκλήσεις, προοπτικές

Ανέστης Γουργιώτης

1. Εισαγωγή

H οικονομική και κατ’ επέκταση κοινωνική κρίση την τελευταία δεκαετία στην Ελλάδα προκαλεί προβληματισμούς και φόβους για το μέλλον. Πέρα όμως από τις προσπάθειες για την αντιμετώπιση των άμεσων επιπτώσεων της κρίσης είναι σημαντικό να υπάρξουν και νεότερες, ανανεωμένες, καινοτόμες και μακροπρόθεσμες πολιτικές ώστε η Ελλάδα να μπορεί εγκαίρως ν’ αντιμετωπίζει τις προκλήσεις της.

Όπως και παλαιότερα, μετά την εκδήλωση της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, τα εθνικά συστήματα χωρικού σχεδιασμού, τουλάχιστον σε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες, αναδιατάσσονται ή και μετασχηματίζονται προκειμένου να ανταποκριθούν στις ανάγκες που φέρνει στο προσκήνιο η διεθνοποιημένη οικονομική και χρηματοπιστωτική δραστηριότητα και η προώθηση νέων επενδύσεων στην αγορά ακινήτων (Adams & Tiesdell 2010· Allmendinger & Haughton, 2013· Waterhout et al., 2013). Σε αυτό το πλαίσιο, η στροφή του χωρικού σχεδιασμού στην υποστήριξη της ανάπτυξης και των επενδύσεων στην ακίνητη περιουσία απέκτησε χαρακτηριστικά ενός νέου «υποδείγματος» χωρικής ρύθμισης που υπαγορεύεται πρωτίστως από την υποχώρηση του ρόλου του κράτους και την ανάδειξη του ρόλου της αγοράς, ιδίως σε περιόδους κρίσης (Florida, 2010· Adams & Tiesdell 2010).

Ο χωρικός σχεδιασμός επομένως εξελίσσεται και αποκτά ένα σημαντικό ρόλο στην αναπτυξιακή διαδικασία. Έτσι λοιπόν και σήμερα στην Ελλάδα, πρέπει να τεθεί ως προοπτική η εξέλιξη της χωροταξικής σκέψης, έτσι ώστε αφενός να μπορέσει αποτελεσματικά να διαχειριστεί τα σημερινά προβλήματα μέσα από τη σύνταξη σενα-

ρίων εξέλιξης του χώρου και αφετέρου να ενσωματώνει ουσιαστικούς μηχανισμούς πρόληψης.

Η εργασία αυτή παραθέτει μια σύντομη κριτική ανασκόπηση του συστήματος χωρικού σχεδιασμού στην Ελλάδα, στη συνέχεια αναδεικνύει τα βασικότερα προβλήματά του χωροταξικού σχεδιασμού και τέλος παραθέτει σε αδρές γραμμές προτάσεις με τους βασικούς άξονες για την εξέλιξη του χωρικού σχεδιασμού στην Ελλάδα.

2. Η εξέλιξη του Χωρικού Σχεδιασμού στην Ελλάδα

Οι συνθήκες που επέδρασαν καθοριστικά στην εξέλιξη της χωροταξίας και ευρύτερα του χωρικού σχεδιασμού διαμορφώθηκαν ουσιαστικά έως το πρώτο μισό της δεκαετίας του 1970 (Γιαννακούρου & Καυκαλάς, 2014). Ενδεικτικές παράμετροι αυτής της διαμόρφωσης είναι: (α) η αναδιάρθρωση της παραγωγής και η απομάκρυνση από τη μαζική παραγωγή, με παράλληλη έμφαση στην ευελιξία και στις τριτογενείς δραστηριότητες, (β) η δημοσιονομική κρίση του κράτους και η παράλληλη άνοδος νεοφιλελεύθερων αντιλήψεων, που ανέτρεψαν την προηγούμενη ισορροπία στη σχέση δημόσιου και ιδιωτικού τομέα, και (γ) η αυξανόμενη ευαισθητοποίηση των πολιτών απέναντι σε περιβαλλοντικές επιπτώσεις των κάθε είδους παρεμβάσεων (Healey, 1997· Le Gales, 2002).

Η αρχική συγκρότηση του ελληνικού συστήματος χωρικού σχεδιασμού έγινε τη δεκαετία του 1920 και εκφράζει κατά κάποιο τρόπο το δραστικό προσανατολισμό της χώρας προς μια αναπτυσσόμενη αγροτική και βιομηχανική οικονομία. Η πορεία αυτή εκφράστηκε με την ανασύνταξη της χωρικής οργάνωσης, καθώς ο νέος προσφυγικός πληθυσμός ενεργοποίησε το μετασχηματισμό της υπαίθρου και των μεγάλων πόλεων (Καραδήμου-Γερολύμπου, 1987· Καρύδης, 2006).

Αντίστοιχα, κατά τη δεκαετία του 1950 ο χωρικός σχεδιασμός ανέλαβε να επουλώσει τις πληγές της Κατοχής και του Εμφυλίου, που οδήγησαν στην εκ βάθρων ανασυγκρότηση του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού (Γιαννακούρου & Καυκαλάς, 2014). Η μεταπολιτευτική περίοδος χαρακτηρίστηκε από διαδοχικές προσπάθειες εκσυγχρονισμού και μεταρρύθμισης του ελληνικού συστήματος χωρικού σχεδιασμού (Γιαννακούρου, 1999· Οικονόμου, 2004). Στη κατεύθυνση αυτή εγγράφονται η ένταξη της χωροταξίας και της πολεοδομίας στο Σύνταγμα του 1975.

Ακολούθως, με την ψήφιση του Ν 360/1976 “περί χωροταξίας και περιβάλλοντος” συστάθηκε το Εθνικό Συμβούλιο Χωροταξίας και Περιβάλλοντος στο Υπουργείο Συντονισμού, καθώς και η οικιστική πολιτική και νομοθεσία της περιόδου 1978-1980, όπως επίσης και το υπουργείο Χωροταξίας, Οικισμού και Περιβάλλοντος (1980). Λίγα χρόνια αργότερα ακολούθησε η Επιχείρηση Πολεοδομική Ανασυγκρότηση (1982-1984) και η ψήφιση του νέου οικιστικού νόμου (Ν 1337/1983), καθώς και η ψήφιση το 1986 του πρώτου ελληνικού νόμου για την προστασία του περιβάλλοντος (Ν 1650/1986).

Οι δύο επόμενες απόπειρες εκσυγχρονισμού της πολεοδομικής και χωροταξικής πολιτικής τοποθετούνται στα τέλη της δεκαετίας του 1990, οπότε και ψηφίζονται ο Ν 2508/1997 και ο Ν 2742/1999, για τη βιώσιμη οικιστική ανάπτυξη και το χωροταξικό σχεδιασμό αντιστοίχως. Ο νόμος της χωροταξίας (Ν 2742/99) «Χωροταξικός σχεδιασμός και αειφόρος ανάπτυξη και άλλες διατάξεις» ήταν ο «νόμος - πλαίσιο» που έθεσε τους μηχανισμούς εφαρμογής του χωροταξικού σχεδιασμού.

Ο νόμος αυτός προέβλεπε (α) μια σειρά από χωροταξικά πλαίσια σε εθνικό και σε περιφερειακό επίπεδο (Γενικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού, Ειδικά Πλαίσια Χωροταξικού Σχεδιασμού και Περιφερειακά Πλαίσια Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης), (β) τα όργανα χωροταξικού σχεδιασμού, που είναι η Επιτροπή Συντονισμού της Κυβερνητικής Πολιτικής στον τομέα του Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης και το Εθνικό Συμβούλιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης και (γ) τη διαδικασία θεσμοθέτησης αλλά και εφαρμογής των εργαλείων αυτών.

Βάσει του νόμου αυτού θεσμοθετήθηκαν τα πρώτα Περιφερειακά Πλαίσια Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης των περιφερειών της χώρας (2003-2004).

Λίγο αργότερα, την περίοδο 2008-2011, θεσμοθετήθηκαν για πρώτη φορά χωροταξικά σχέδια εθνικού επιπέδου, με τα οποία παρέχονται οι γενικές κατευθύνσεις χωρικής ανάπτυξης και οργάνωσης της χώρας, το Γενικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης (ΓΠΧΣΑΑ) (ΦΕΚ Α΄ 128/3.7.2008) και οι ειδικές χωροταξικές κατευθύνσεις για ορισμένους τομείς ή κλάδους παραγωγικών και επιχειρηματικών δραστηριοτήτων εθνικού επιπέδου· συγκεκριμένα, τα Ειδικά Πλαίσια Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης (ΕΠΧΣΑΑ) για τα Καταστήματα Κράτησης (ΦΕΚ Β΄ 1575/28.11.2001), τη Βιομηχανία (ΦΕΚ 151/AAP/13.4.2009), τον Τουρισμό, όπως ισχύει μετά την αναθεώρηση (ΦΕΚ Β΄ 3155/12.12.2013), τις Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (ΑΠΕ) (ΦΕΚ Β΄ 2464/3.12.2008) και τις Υδατοκαλλιέργειες (ΦΕΚ Β΄ 2505/2011). Με τη θεσμοθέτηση των Ειδικών Πλαισίων εξειδικεύονται οι κατευθύνσεις του Γενικού Πλαισίου και επιτυγχάνεται η χωρική διάρθρωση ορισμένων τομέων και κλάδων παραγωγικών δραστηριοτήτων εθνικής σημασίας.

Στη συνέχεια, με το νόμο για το χωρικό σχεδιασμό (Ν 4269/2014 «Χωροταξική και πολεοδομική μεταρρύθμιση-βιώσιμη ανάπτυξη») ο οποίος αντικαταστάθηκε από τον Ν 4447/2016, «Χωρικός σχεδιασμός - Βιώσιμη ανάπτυξη και άλλες διατάξεις», προωθήθηκε μια σειρά ζητημάτων στα οποία μόνο αδρομερώς μπορεί να γίνει αναφορά στο παρόν άρθρο: (α) Έγινε μια προσπάθεια μείωσης των επιπέδων σχεδιασμού με την υιοθέτηση των Τοπικών Χωρικών Σχεδίων, ώστε να αντιμετωπιστούν ζητήματα που σχετίζονται με επικαλύψεις, αντιφάσεις και αντιθέσεις μεταξύ των χωροταξικών και πολεοδομικών σχεδίων διαφορετικών επιπέδων.

(β) Αποδυναμώθηκε το ΓΠΧΣΑΑ, το οποίο μετατράπηκε σε ένα κείμενο αρχών, που δεν εγκρίνεται πλέον από τη Βουλή. (γ) Καταργήθηκαν τα Ρυθμιστικά Σχέδια, των οποίων οι κατευθύνσεις οφείλουν να ενσωματώνονται στα ΠΠΧΣΑΑ. (δ) Επιχειρήθηκε η πλήρης αντιστοίχιση των επιπέδων σχεδιασμού με τα επίπεδα άσκησης αναπτυξιακού προγραμματισμού, ώστε να ικανοποιείται κατ’ αυτό τον τρόπο το πάγιο αίτημα της καλύτερης σύνδεσης των βασικών επιπέδων χωροταξικού σχεδιασμού µε τα επίπεδα και τα εργαλεία του αναπτυξιακού προγραμματισμού. (ε) Επιδιώχθηκε επίσης η ελάφρυνση του κεντρικού κράτους από τον τεράστιο όγκο λεπτομερειακών ρυθμίσεων τεχνικού χαρακτήρα. Η ελάφρυνση αυτή επιτυγχάνεται μέσω της ανάθεσης της αρμοδιότητας έγκρισης των Ρυμοτομικών Σχεδίων στις Αποκεντρωμένες Διοικήσεις της Χώρας. (στ) Προβλέφθηκαν ειδικές ρυθμίσεις αναθεώρησης του σχεδιασμού για ειδικούς και εξαιρετικούς λόγους, ως κάθε φορά ανακύπτουν, ώστε να είναι εφικτή η προσαρμογή του σχεδιασμού µε γρήγορη διαδικασία και η αποφυγή παραγωγής νέων αυτοτελών σχεδίων και έκδοσης κανονιστικών πράξεων.

H ενσωμάτωση στην ελληνική νομοθεσία της Οδηγίας 2014/89/ΕΕ για την θαλάσσια χωροταξία έγινε με την θεσμοθέτηση του Ν 4546/2018 «περί θεσπίσεως πλαισίου για το θαλάσσιο χωροταξικό σχεδιασμό και άλλες διατάξεις», ο οποίος προβλέπει επιπλέον εργαλεία για την εφαρμογή του Θαλάσσιου Χωροταξικού Σχεδιασμού (ΘΧΣ), (α) την εθνική χωρική στρατηγική για το θαλάσσιο χώρο η οποία αποτελεί μέρος της εθνικής χωρικής στρατηγικής του άρθρου 3 του Ν 4447/2016 (της οποίας η κατάρτιση και έγκριση, κατά την πρώτη εφαρμογή του Ν 4546/2018, είναι δυνατή χωρίς την ύπαρξη εγκεκριμένης εθνικής χωρικής στρατηγικής), και (β) τα θαλάσσια χωροταξικά σχέδια τα οποία αντιστοιχούν στο περιφερειακό επίπεδο σχεδιασμού του άρθρου 2 του Ν 4447/2016. Τα σχέδια αυτά αναφέρονται σε θαλάσσιες και παράκτιες χωρικές ενότητες, οι οποίες μπορεί να είναι υποπεριφερειακού, περιφερειακού ή διαπεριφερειακού επιπέδου.

Παράλληλα με την εξέλιξη της βασικής νομοθεσίας για τον χωρικό σχεδιασμό, η Ελλάδα κύρωσε την Ευρωπαϊκή Σύμβαση του Τοπίου με το Ν 3827/2010 (ΦΕΚ Α΄ 30/25.2.2010). Η κύρωση της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για το Τοπίο δίνει μια νέα πνοή στο χωροταξικό σχεδιασμό, καθώς η πολιτική για το τοπίο έρχεται να επηρεάσει τις προτεραιότητες και τις κατευθύνσεις του. Μέσω του τοπίου δημιουργείται δυνητικά μια δυναμική για αλλαγή στη φιλοσοφία, στην έμπνευση και στο όραμα του σχεδιασμού. Στο πλαίσιο αυτό, μια ολοκληρωμένη και εξειδικευμένη προσέγγιση στα θέματα του τοπίου πραγματοποιήθηκε με την αναθεώρηση των 12 Περιφερειακών Πλαισίων Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης (ΠΠΧΣΑΑ), μέσα από την οποία αναγνωρίστηκαν στο χώρο, σε κάθε Περιφέρεια,

τοπία ιδιαίτερης σημασίας, στα οποία προτείνεται κατά προτεραιότητα η εφαρμογή συντονισμένων δράσεων ανάδειξης και διαχείρισης (ΥΠΕΚΑ 2011).

Τέλος, την περίοδο αυτή βρίσκονται επίσης σε αξιολόγηση-αναθεώρηση όλα τα Ειδικά Χωροταξικά Πλαίσια (στρατηγικός σχεδιασμός εθνικού επιπέδου). Στόχος της διαδικασίας αυτής αποτελεί η αξιολόγηση της εφαρμογής τους και η επικαιροποίησή τους, ώστε να υπάρχει ένας σύγχρονος στρατηγικός σχεδιασμός που να μπορεί να ανταποκριθεί στις σύγχρονες προκλήσεις. Έτσι πέρα από τα υφιστάμενα Ειδικά Χωροταξικά Πλαίσια (ΕΧΠ)για τις ΑΠΕ, τη Βιομηχανία, τον Τουρισμό, τις Υδατοκαλλιέργειες, και των καταστημάτων κράτησης, που αναθεωρούνται, καταρτίζεται επίσης και ένα ΕΧΠ για τις Ορυκτές Πρώτες Ύλες.

3. Συνοπτική παρουσίαση των προβλημάτων του χωρικού σχεδιασμού

Τα κυριότερα ζητήματα που αναδεικνύονται από την εμπειρία της εφαρμογής του σχεδιασμού στην Ελλάδα, δεδομένου ότι από το 2003 και μετά έχουμε πλέον θεσμοθετημένα εργαλεία σε περιφερειακό και εθνικό επίπεδο, αφορούν : (α) στην ελλιπή εναρμόνιση μεταξύ των διαφόρων επιπέδων του σχεδιασμού, κυρίως λόγω των σημαντικών καθυστερήσεων των διαδικασιών επικαιροποίησης, (β) στην ανάγκη προσδιορισμού από την νομοθεσία της έννοιας «εξειδίκευσης» των κατευθύνσεων από τον υπερκείμενο στο υποκείμενο επίπεδο σχεδιασμού, (γ) στην αδυναμία αποτελεσματικής σύνδεσης της χωροταξικής πολιτικής με άλλες τομεακές πολιτικές που έχουν χωρικές επιπτώσεις (πολιτική υποδομών, ενέργειας, τουρισμού κ.λπ.) (δ) στην «πολυφωνία» του σχεδιασμού, λόγω των πολλών επιπέδων που συνυπάρχουν, χωρίς να εξυπηρετούν κάποια προφανή αναγκαιότητα, (ε) στη συνεχόμενη ανάγκη για διευκρινίσεις επί των σχεδίων (του κανονιστικού ή του κατευθυντήριου χαρακτήρα τους), αλλά και (στ) στις πολλές προσφυγές στο ΣτΕ επί της εφαρμογής των σχεδίων αυτών, (ζ) στην ασάφεια του βαθμού δεσμευτικότητας των προβλέψεων που περιέχουν τα θεσμοθετημένα Χωροταξικά Πλαίσια, (η) στην ανάγκη θέσπισης μηχανισμού για την παρακολούθηση της εφαρμογής του χωρικού σχεδιασμού (monitoring), (θ) στην ανάγκη δημιουργίας υποστηρικτικών μηχανισμών που θα παρακολουθούν τη δυναμική του χώρου και θα τροφοδοτούν τα εργαλεία του χωρικού σχεδιασμού με τις απαραίτητες πληροφορίες.

Υπό το πρίσμα αυτό μια επαναρρύθμιση του συστήματος χωρικού σχεδιασμού θεωρείται απαραίτητη. Το νέο σύστημα χωρικού σχεδιασμού θα πρέπει (α) με διακριτούς όρους να απαντά στις ανάγκες της σημερινής Ελλάδας αλλά και εκείνης του μέλλοντος, (β) να θεραπεύει ζητήματα και συγκρούσεις κανόνων που έχουν αναδειχθεί

μετά την εφαρμογή του προηγούμενου πλαισίου και (γ) να θέτει τις βάσεις για την πραγματική προστασία του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος, με γνώμονα την ανάπτυξη και με πρόταγμα τη διαγενεακή αλληλεγγύη. Θα πρέπει να ενσωματωθούν ζητήματα τα οποία αφορούν στη σημερινή οικονομική κατάσταση σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο, στις κοινωνικές αξίες, όπως αυτές διαμορφώνονται, στις θεσμικές αλλαγές και στους όρους με τους οποίους αυτές συντελούνται την τελευταία περίοδο, στη κλιματική αλλαγή και στις επιπτώσεις της κ.λπ. Θα πρέπει να εντοπιστούν οι νέοι στόχοι, οι νέες φιλοδοξίες του χωρικού σχεδιασμού και να αντιμετωπιστούν οι προκλήσεις μέσα από την έμπνευση καινοτόμων πολιτικών για την προετοιμασία του ελληνικού χώρου μακροπρόθεσμα (Γουργιώτης & Τσιλιμίγκας, 2016).

4. Προτάσεις για την εξέλιξη του χωρικού σχεδιασμού

4.1. Η διάρθρωση ενός νέου συστήματος χωρικού σχεδιασμού

Είναι κρίσιμο πλέον στην Ελλάδα να εξελιχθεί ο χωρικός σχεδιασμός, ώστε να είναι σε άμεση επαφή με τις κοινωνικές αλλαγές, με τις ιδιαιτερότητες κάθε περιοχής αλλά και με τις προσδοκίες των πολιτών. Η εξέλιξη αυτή θα οδηγήσει σε μια «νέα δυναμική του χώρου», η οποία θα λαμβάνει υπόψη τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των περιοχών, τα μειονεκτήματα και τα προτερήματά τους καθώς και τις δυνατότητες ανάπτυξής τους. Βασική επιδίωξη, στο πλαίσιο μιας τέτοιας προσπάθειας, αποτελεί η καλύτερη ιεράρχηση των χωροταξικών σχεδίων, τα οποία θα αποβλέπουν στο συντονισμό των χωρικών πολιτικών αλλά και των τομεακών πολιτικών με χωρικές επιπτώσεις. Τα σχέδια επιβάλλεται να αποτελούν, μεταξύ άλλων, τα βασικά εργαλεία για τον έλεγχο των χρήσεων γης και τη χωροθέτηση των οικονομικών δραστηριοτήτων. Ο ρόλος του κεντρικού κράτους θα πρέπει να περιορίζεται κατ’ αρχήν στην έκδοση και την παρακολούθηση (monitoring) της εφαρμογής σχεδίων, με τα οποία θα καθορίζονται οι στρατηγικοί στόχοι για τη διαχείριση του εθνικού χώρου. Στόχος αυτών των κειμένων θα είναι ο συντονισμός μεταξύ των εθνικών, περιφερειακών και τοπικών πολιτικών, που αφορούν στο σχεδιασμό και την οργάνωση του χώρου, με την αποφυγή των συγκρούσεων χρήσεων γης και την ενθάρρυνση συνεργειών κατά τη χωροθέτηση των οικονομικών δραστηριοτήτων. Αυτή η προσέγγιση αποτελεί περίπου και το σύστημα σχεδιασμού που υπάρχει στην Ολλανδία και τη Γερμανία, το οποίο απηχεί μια προσέγγιση περισσότερο φυσικού σχεδιασμού με κανονιστικό περιεχόμενο (Γιαννακούρου, 2008).

4.1.1. Νέα δομή του συστήματος χωρικού σχεδιασμού

Στο νέο πλαίσιο σχεδιασμού θα πρέπει με σαφείς όρους να αντιμετωπίζονται, αφενός, το ζήτημα της εναρμόνισης μεταξύ του υποκείμενου και του υπερκείμενου σχεδιασμού, αφετέρου, οι όροι της εξειδίκευσης των κατευθύνσεων του εθνικού

επιπέδου στο περιφερειακό. Το εθνικό επίπεδο δεν θα έχει πλέον κανονιστικό χαρακτήρα αλλά κατευθυντήριο (έτσι θα αποφεύγονται οι οριζόντιες κανονιστικές διατάξεις και οι κατά περίπτωση ερμηνείες), ενώ η εξειδίκευση των τομεακών εθνικών πολιτικών θα γίνεται στα Περιφερειακά Χωροταξικά Πλαίσια μέσα από τα Ειδικά Πλαίσια Χωρικού Σχεδιασμού Περιφερειακού επιπέδου. Το ελληνικό σύστημα χωρικού σχεδιασμού μειώνοντας έτσι τα επίπεδα σχεδιασμού θα μπορούσε να αποκτήσει την παρακάτω μορφή:

(α) Σε εθνικό επίπεδο το Γενικό Πλαίσιο Χωρικού Σχεδιασμού με τη μορφή που το προέβλεπε ο Ν 2742/99, στο οποίο, όμως, θα γίνεται αναλυτική αναφορά των κατευθύνσεων των τομεακών πολιτικών στο χώρο· δηλαδή θα ενσωματώνονται σε αυτό και τα Ειδικά Χωροταξικά Πλαίσια, τα οποία όμως θα έχουν στρατηγικές κατευθύνσεις.

(β) Σε περιφερειακό επίπεδο τα Περιφερειακά Χωροταξικά Πλαίσια, θα προσδιορίζουν τη χωρική οργάνωση και θα υποστηρίζουν τη χωρική ανάπτυξη της Περιφέρειας, σε στρατηγικό επίπεδο και σε μεσο-μακροπρόθεσμο ορίζοντα. Στα Περιφερειακά Χωροταξικά Πλαίσια θα εξειδικεύονται οι εθνικές τομεακές πολιτικές ανά Περιφέρεια , δηλαδή θα ενσωματώνονται σε αυτά οι τομεακές κατευθύνσεις του εθνικού επιπέδου διαμορφώνοντας έτσι τα Ειδικά Χωροταξικά Πλαίσια Περιφερειακού επιπέδου (κεφάλαιο των Περιφερειακών Χωροταξικών Πλαισίων). Με αυτό τον τρόπο ο σχεδιασμός γίνεται περισσότερο αποτελεσματικός προωθώντας ένα πλαίσιο επενδυτικής ασφάλειας, αφού (α) μειώνονται τα επίπεδα σχεδιασμού, (β) δίνεται η δυνατότητα καλύτερης εναρμόνισης μεταξύ των διαφόρων επιπέδων σχεδιασμού, (γ) γίνεται ουσιαστική εξειδίκευση των εθνικών τομεακών πολιτικών, μέσα από τα Ειδικά Χωροταξικά Πλαίσια Περιφερειακού επιπέδου, λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιαιτερότητες κάθε Περιφέρειας και (δ) αποφεύγονται οι οριζόντιες κανονιστικές διατάξεις, οι οποίες έχουν δημιουργήσει σημαντικές δυσλειτουργίες στην εφαρμογή και εξειδίκευση του χωροταξικού σχεδιασμού.

4.2. Νέοι υποστηρικτικοί μηχανισμοί

Πέρα από παρεμβάσεις νομικού ή νομοθετικού χαρακτήρα απαιτείται η υποστήριξη του συστήματος χωρικού σχεδιασμού και από μια σειρά μηχανισμών οι οποίοι θα τροφοδοτούν το σύστημα με στοιχεία, επεξεργασμένα δεδομένα, αναλύσεις, πολιτικές κ.ά. ώστε η κάθε πρόταση πολιτικής που εκφράζεται μέσα από τα χωροταξικά πλαίσια (ΕΧΠ, ή ΠΧΠ) να μην αποτελεί την υποκειμενική άποψη του κάθε μελετητή.

Ανώτατη Επιτροπή Χωροταξικού Σχεδιασμού (ΑΕΧΣ). Προτείνεται η σύσταση ενός οργάνου που να λειτουργεί ως «Ανώτατη Επιτροπή Χωροταξικού Σχεδιασμού» (ΑΕΧΣ), στο πρότυπο της Γαλλικής DATAR – Délégation interministérielle à l’aménagement du territoire et à l’attractivité régionale (Διυπουργική

Αντιπροσωπεία για τη Χωροταξία και την Περιφερειακή Ελκυστικότητα), σε ανώτατο κυβερνητικό επίπεδο (παρά τω Πρωθυπουργώ). Μέσω ενός τέτοιου μηχανισμού μπορεί να επιτευχθεί μια ολοκληρωμένη αναπτυξιακή πολιτική, η οποία να ενσωματώνει με ουσιαστικούς όρους τη χωρική διάσταση. Ενδεικτικά, οι στόχοι και οι αρμοδιότητες της ΑΕΧΣ θα μπορούσαν να αφορούν στα εξής: (α) Στον συντονισμό των εθνικών τομεακών πολιτικών μέσα από το χωρικό σχεδιασμό, ώστε να επιτευχθεί μεταξύ άλλων και μεγαλύτερη επενδυτική ασφάλεια στη χώρα. (β) Στην προώθηση και στο συντονισμό των πολιτικών χωροταξίας σε όλα τα επίπεδα, εθνικό, περιφερειακό και τοπικό. (γ) Στην ανάπτυξη των εθνικών στρατηγικών για την οικονομική ελκυστικότητα και την ανταγωνιστικότητα των περιοχών (ανάπτυξη πόλων ανταγωνιστικότητας, ανάπτυξη μιας προοδευτικής και στρατηγικής σκέψης σχετικά με τις ελληνικές πόλεις). (δ) Στη συγκρότηση εθνικών στρατηγικών και πολιτικών για τη συνοχή και τη βιώσιμη ανάπτυξη των περιοχών, με έμφαση στην προετοιμασία προγραμμάτων για την προώθηση της ισόρροπης και βιώσιμης ανάπτυξης των αγροτικών, παράκτιων, νησιωτικών και ορεινών περιοχών. (ε) Στη διαπραγμάτευση, εφαρμογή και παρακολούθηση της ευρωπαϊκής πολιτικής για την οικονομική, κοινωνική και εδαφική συνοχή, με έμφαση στο συντονισμό, προετοιμασία και παρακολούθηση των πολιτικών και των διαδικασιών διαχείρισης και ανάπτυξης δράσεων μεταξύ κράτους και τοπικής αυτοδιοίκησης (DATAR, 2015).

4.2.1. Παρακολούθηση και αξιολόγηση της εφαρμογής του συστήματος χωρικού σχεδιασμού μέσω δεικτών

Για την αποτελεσματικότερη αξιολόγηση της εφαρμογής των Ειδικών και Περιφερειακών Χωροταξικών Πλαισίων, κρίνεται απαραίτητη η σαφέστερη διάκριση μεταξύ των λειτουργιών της παρακολούθησης και της αξιολόγησης. Η παρακολούθηση είναι μια συνεχής και συστηματική διαδικασία συλλογής και περιγραφικής ανάλυσης δεδομένων, σε σχέση με συγκεκριμένους δείκτες, η οποία μπορεί να παρέχει ένδειξη της προόδου της εφαρμογής των Πλαισίων σε σχέση με τους επιδιωκόμενους στόχους. Αντίθετα, η αξιολόγηση είναι μία περιοδική διαδικασία, η οποία επιδιώκει να εκτιμηθεί η επιτυχία της εφαρμογής τους όσον αφορά την επίτευξη των στόχων, καθώς και να αναλυθεί η αποτελεσματικότητα ή μη των προσεγγίσεων που ακολουθήθηκαν και να αντληθούν διδάγματα για βελτιώσεις. Με λίγα λόγια, η παρακολούθηση καταγράφει τις τάσεις, ενώ η αξιολόγηση αποσαφηνίζει τα στοιχεία και τις τάσεις που διαπιστώνονται κατά την παρακολούθηση και εντοπίζει σημεία που χρήζουν βελτιώσεων (ανάδραση).

Συνεπώς, η καλύτερη παρακολούθηση της εφαρμογής των ΕΧΠ και ΠΧΠ, θα ενισχύσει την αποτελεσματικότητα της γενικότερης διαδικασίας αξιολόγησης τους. Για το σκοπό αυτό, απαιτείται η ανάπτυξη διακριτού μηχανισμού παρακολούθησης και η καθιέρωση συστήματος δεικτών.

4.2.2. Παρατηρητήριο Χωροταξίας

Η δημιουργία Παρατηρητήριου Χωροταξίας, αποτελεί ένα από τα βασικότερα εργαλεία για ένα σύγχρονο σύστημα χωρικού σχεδιασμού το οποίο θα παρακολουθεί και θα μας προετοιμάζει απέναντι στις νέες προκλήσεις. Στόχος του είναι η συλλογή, η ανάλυση και η δημοσιοποίηση δεδομένων σχετικά με την εδαφική δυναμική, τις ανισότητες και τις πολιτικές στον τομέα χωροταξικού σχεδιασμού και της περιφερειακής ανάπτυξης.

Επίσης αρμοδιότητά του θα είναι η προώθηση, η εναρμόνιση μεθόδων παρατήρησης και χωρικής ανάλυσης μεταξύ της κεντρικής και τοπικής διοίκησης, η συγκέντρωση πληροφοριών και δεδομένων και η δημιουργία συνθηκών κοινής διάγνωσης της κατάστασης του χώρου. Θα αποτελεί επίσης τόπο καινοτομίας και εμπειρογνωμοσύνης, γιατί θα ενθαρρύνει ένα πρόγραμμα μελετών και έρευνας και θα συμβάλλει στην ανάπτυξη εννοιολογικών πλαισίων και εργαλείων προσαρμοσμένων στις νέες ανάγκες και προκλήσεις όπως και στη σύγκριση μεταξύ των περιοχών σε ελληνική και ευρωπαϊκή κλίμακα. Θα δημοσιεύει τακτικά εκθέσεις και αναλύσεις για την χωρική δυναμική και διαδραστική χαρτογράφηση πολλών στατιστικών δεδομένων σε διαφορετικές κλίμακες.

4.2.3. “Επιδότηση Χωροταξίας” (prime d’aménagement du territoire)

Υιοθέτηση ενός γαλλικού εργαλείου που ονομάζεται «Επίδομα Χωροταξίας ή Περιφερειακής ανάπτυξης» (La prime d’aménagement du territoire (PAT) είναι ένα καθεστώς κρατικών επενδυτικών ενισχύσεων με ανώτατο ποσό έως και 15.000 ευρώ ανά μόνιμη θέση απασχόλησης.

Το επίδομα αυτό απευθύνεται σε εταιρείες που εγκαθίστανται σε επιδοτούμενες περιοχές και αφορούν κυρίως μικρομεσαίες επιχειρήσεις. Στόχος είναι η ενίσχυση των μειονεκτικών περιοχών ή των περιοχών που λόγω οικονομικών συγκυριών πρέπει να αλλάξουν οικονομικό μοντέλο ανάπτυξης.

Η βοήθεια αυτή προορίζεται ειδικά για τη δημιουργία ή την επέκταση βιομηχανικών επιχειρήσεων ή υπηρεσιών που βρίσκονται σε επιδοτούμενες περιοχές, αλλά και για προγράμματα έρευνας, ανάπτυξης και καινοτομίας βιομηχανικών ή εταιρειών παροχής υπηρεσιών σε όλη τη χώρα.

4.2.4. Προγραμματικές Συμβάσεις μεταξύ Κράτους - Περιφέρειας - Τοπικής Αυτοδιοίκησης

Η δημιουργία προγραμματικών συμβάσεων μεταξύ κεντρικής διοίκησης, Περιφέρειας και Τοπικής Αυτοδιοίκησης, θα συμβάλλει στην ενίσχυση της εταιρικής σχέσης μεταξύ του κράτους και των περιφερειών και στην εφαρμογή κοινών

προτεραιοτήτων για την χωρική ανάπτυξη, (στη Γαλλία στο διάστημα 2015-20 αξιοποιήθηκαν 31 δισεκατομμύρια ευρώ).

Οι συμβάσεις αυτές καθορίζουν τις ενέργειες που το κράτος και κάθε περιφέρεια, ακόμη και σε επίπεδο τοπικής αυτοδιοίκησης πρώτου βαθμού, αναλαμβάνουν να διεξάγουν και να χρηματοδοτήσουν από κοινού – σε διάστημα έξι έως επτά ετών – στο πλαίσιο της χωρικής ανάπτυξης.

Μια αντίστοιχη πρόβλεψη στο νόμο της χωροταξίας θα μπορούσε να δώσει τη δυνατότητα εκπόνησης των ΠΧΠ, και των Περιοχών Οργανωμένης Ανάπτυξης Υδατοκαλλιεργειών (ΠΟΑΥ) από την κάθε Περιφέρεια και την εποπτεία και τελική έγκριση από το ΥΠΕΝ. Η λογική αυτή υπήρχε ως ένα βαθμό στο N. 2742/99 ο οποίος έδινε την δυνατότητα εκπόνησης των ΠΧΠ από τις Περιφέρειες με την τελική όμως έγκριση από το Yπουργείο.

4.2.5. Παρατηρητήριο για το τοπίο

Η δημιουργία Παρατηρητηρίου Τοπίου, μπορεί να αποτελέσει ικανή και αναγκαία συνθήκη για την διάγνωση σε τοπικό επίπεδο των χαρακτηριστικών του, συμβάλλοντας στην άρτια διαχείριση του χώρου.

Κύριο μέλημα του Παρατηρητηρίου είναι να αναπτύξει τη γνώση και την ευαισθησία της κοινωνίας στο θέμα του ελληνικού τοπίου και να ενισχυθεί η εφαρμογή της Ευρωπαϊκής Σύμβασης του Τοπίου. Υπό αυτή την έννοια το Παρατηρητήριο του Τοπίου θα αποτελέσει το κομβικό σημείο μεταξύ της κεντρικής διοίκησης, της τοπικής διοίκησης, των επαγγελματικών φορέων, της κοινωνίας και του ακαδημαϊκού χώρου, σε θέματα που αφορούν τη διαχείριση και την προστασία του τοπίου. Θα αποτελέσει το κέντρο έρευνας και παρακολούθησης των εξελίξεων του τοπίου στην Ελλάδα, ένα κέντρο στοχασμού και ανάληψης δράσεων για το τοπίο.

4.2.6. Δημιουργία μηχανισμού για την διαχείριση και προστασία του Ελληνικού τοπίου: «Ταμείο για τη στήριξη του Ελληνικού Τοπίου»

Προτείνεται η δημιουργία μηχανισμού εφαρμογής-εξειδίκευσης των κατευθύνσεων για το τοπίο που προβλέπονται από τα Περιφερειακά Πλαίσια Χωροταξικού Σχεδιασμού.

Ο μηχανισμός αυτός θα αποτελείται από μια επιτροπή διοίκησης έργου και ένα ταμείο χρηματοδότησης των έργων σε μορφή ΣΔΙΤ. Ο μηχανισμός αυτός θεσμικά θα μπορούσε κατ’ αρχήν αποτελέσει ένα αυτόνομο μηχανισμό χρηματοδότησης ή να ενταχθεί στο πρόγραμμα δράσης των Περιφερειακών Χωροταξικών Πλαισίων.

Η δημιουργία Ταμείου για τη στήριξη των δράσεων και ενεργειών που αφορούν το Τοπίο αποτελεί ένα εργαλείο το οποίο πρωτοεφαρμόστηκε στην Ελβετία το

1991 (Fond Suisse pour le Paysage), και στη συνέχεια πολλές χώρες υιοθέτησαν την ιδέα αυτή με τη συνδρομή του Συμβουλίου της Ευρώπης.

Το εργαλείο αυτό αποτελεί έναν μηχανισμό οικονομικής στήριξης για τη διαχείριση του τοπίου και των φυσικών και πολιτιστικών αξιών που αντιπροσωπεύει. Το εργαλείο αυτό απευθύνεται σε φυσικά πρόσωπα στην Τοπική-Περιφερειακή Αυτοδιοίκηση, αλλά και σε ΜΚΟ.

Το εργαλείο αυτό μπορεί να χρηματοδοτεί σε μορφή ΣΔΙΤ έργα σε όλες τις Περιφέρειες της χώρας και σε προτεραιότητα εκείνα που προβλέπονται από τα Περιφερειακά Χωροταξικά Πλαίσια, δημιουργώντας μεταξύ άλλων θέσεις εργασίας, ενίσχυση των παραγωγικών τομέων του αγροτικού χώρου κ.λπ.

Στόχος των προτάσεων αυτών είναι να βελτιώσουν και να ενισχύσουν το σύστημα χωρικού σχεδιασμού παρέχοντας ένα ξεκάθαρο θεσμικό πλαίσιο για την ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας, την απλοποίηση και την επιτάχυνση των αδειοδοτικών διαδικασιών, τη δημιουργία κλίµατος σταθερότητας και ασφάλειας δικαίου, τη µείωση της αβεβαιότητας των επιχειρήσεων σχετικά µε τη χωροθέτηση των δραστηριοτήτων.

Επίλογος

Το ελληνικό σύστημα χωρικού σχεδιασμού χαρακτηρίζεται από χαμηλό βαθμό προσαρμοστικότητας σε νέες συνθήκες και κατά συνέπεια θα μπορούσε να θεωρηθεί σχετικά άκαμπτο (ΣΕΒ 2015). Διακατέχεται από την ύπαρξη πολλών περιορισμών και δυσνόητων ή πολλές φορές αντιφατικών θεσμικών πλαισίων, που αποθαρρύνουν την αναπτυξιακή διαδικασία. Πρόκειται για ένα συγκεντρωτικό σύστημα (top down), στατικό και ρυθμίζει τον χώρο “εκ των προτέρων”. Παράλληλα, η ισχνή σύνδεση του με την αναπτυξιακή πολιτική του κράτους αλλά και η έλλειψη ολοκληρωμένων διαδικασιών αξιολόγησης, καθιστούν πολλά χωρικά σχέδια ετεροχρονισμένα και ως εκ τούτου κατατάσσεται στην κατηγορία των συστημάτων χαμηλής “ωριμότητας”.

Ο δημιουργικός μετασχηματισμός του ελληνικού συστήματος χωρικού σχεδιασμού απαιτεί νέα σκέψη, τολμηρά βήματα, απεμπλοκή από στερεότυπα και ιδεοληψίες του παρελθόντος, καθώς και νέα νομικά εργαλεία και θεσμικές προσεγγίσεις που θα αξιοποιούν τη γνώση και τη δημιουργικότητα, τη δυναμική καθώς και τις καλές πρακτικές τόσο του ιδιωτικού όσο και ενός αναβαθμισμένου δημόσιου τομέα (Γιαννακούρου, Καυκαλάς 2014 ). Το παλαιό σύστημα ανάπτυξης απαξιώνεται και αποδομείται αφού όχι μόνο δεν μπόρεσε να δώσει βιώσιμες λύσεις αλλά δημιούργησε σημαντικά αδιέξοδα.

Ο νέος νόμος χωροταξίας Ν 4759/2020 «Εκσυγχρονισμός της Χωροταξικής και Πολεοδομικής Νομοθεσίας και άλλες διατάξεις» κάνει ένα άλμα προς το μέλλον

προσπαθώντας να ξεπεράσει τις αγκυλώσεις του παρελθόντος. Δίνει λύσεις σε μια σειρά ζητημάτων από αυτά που προαναφέρθηκαν, μιας και επικεντρώνεται σε θέματα διαδικασιών κατάρτισης των χωροταξικών πλαισίων, διευκρινίζει τη σχέση μεταξύ των επιπέδων σχεδιασμού, προσπαθεί να κάνει το σύστημα χωρικού σχεδιασμού περισσότερο ευέλικτο δίνοντας του επίσης τη δυνατότητα εξέλιξης ώστε να μπορεί να ανταποκρίνεται κάθε φορά στις νεότερες προκλήσεις.

Δημιουργεί στέρεους χωροταξικούς θεσμούς-μηχανισμούς: α) το Κεντρικό Συμβούλιο Χωροταξικών Θεμάτων και Αμφισβητήσεων (ΚΕ.ΣΥ.ΧΩ.Θ.Α.) με κύρια αρμοδιότητα του να αποτελεί όργανο γνωμοδότησης σε περίπτωση αντικρουόμενων ή ασαφών διατάξεων αναφορικά με την εφαρμογή των χωροταξικών πλαισίων και τη συμβατότητα αυτών, β) το Μητρώο Πιστοποιημένων Αξιολογητών Χωρικών Μελετών (ΜΑΧΜ) για την υποστήριξη των υπηρεσιών χωροταξίας και πολεοδομίας του ΥΠΕΝ στα θέματα εκπόνησης και παρακολούθησης των μελετών, γ) το Ηλεκτρονικό Μητρώο Χωρικών Μελετών (ΗΜΧΜ) στο οποίο καταχωρίζονται, οι ενέργειες και πληροφορίες για τις χωρικές μελέτες, και δ) τέλος καταρτάται το Εθνικό Μητρώο Θεσμικών Χωρικών Δεδομένων δηλαδή ένα ψηφιακό μητρώο, το οποίο τελεί σε διασύνδεση με τον Ενιαίο Ψηφιακό Χάρτη και το οποίο περιέχει τις βασικές πληροφορίες πολεοδομικού και χωροταξικού χαρακτήρα.

Βασική επιδίωξη, που πηγάζει μέσα από τον πρόσφατα θεσμοθετημένο νόμο, αποτελεί η απάντηση στις σημερινές και μελλοντικές ανάγκες, η θεραπεία ζητημάτων και συγκρούσεων κανόνων που έχουν αναδειχθεί μετά την εφαρμογή του προηγούμενου πλαισίου, θέτει τις βάσεις για την προστασία του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος. Ο νόμος αυτό αποτελεί μια σημαντική εξέλιξη του συστήματος χωρικού σχεδιασμού μιας και ενσωματώνει ευέλικτους μηχανισμούς για άμεση δράση. Μια τέτοια προσέγγιση θα αποτελέσει επίσης και τον καταλύτη για την έξοδο από την κρίση και την έγκαιρη αντιμετώπιση των μελλοντικών προκλήσεων.

Ελληνόγλωσση βιβλιογραφία

Γιαννακούρου Γ., Καυκαλάς Γ., (2014), Επανεξετάζοντας τη χωροταξία σε περίοδο κρίσης: αναγκαιότητα, περιεχόμενο και προϋποθέσεις της μεταρρύθμισης.

Γιαννακούρου, Γ., (2008), Η χωροταξία στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Εθνικές Πολιτικές και Ευρωπαϊκή Διακυβέρνηση, Αθήνα, Εκδόσεις Παπαζήση.

Γιαννακούρου, Γ., (1999), Το θεσμικό πλαίσιο σχεδιασμού των πόλεων στην Ελλάδα: προβλήματα και αναζήτηση λύσεων, στο ΙΟΒΕ: Η Ελληνική Οικονομία, τεύχος 04/2010:115-123.

Γουργιώτης Α., Τσιλιμίγκας Γ., 2016, Μια νέα προσέγγιση για το χωροταξικό σχεδιασμό στην Ελλάδα, Αειχώρος, Κείμενα Πολεοδομίας, Χωροταξίας και Ανάπτυξης, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης.

Καραδήμου-Γερολύμπου, Α., (1987), Μεταρρυθμιστικές αντιλήψεις στην οργάνωση των αστικών χώρων, Σύγχρονα Θέματα, 39:55-60.

Καρύδης, Δ., (2006), Τα επτά βιβλία της πολεοδομίας, Αθήνα, Εκδόσεις Παπασωτηρίου.

Οικονόμου, Δ., (2004). Η πολεοδομική Πολιτική στην Ελλάδα: Δομικά χαρακτηριστικά και τάσεις, στο Οικονόμου Δ., Σαρηγιάννης Γ., Σερράος Κ., Πόλη και χώρος από τον 20ο στον 21ο αιώνα, Αθήνα, Εκδόσεις Μέμφις.

ΣΕΒ 2015, Εθνικό Σύστημα Χωρικού Σχεδιασμού από τη σκοπιά της επιχειρηματικότητας.

Ξενόγλωσση βιβλιογραφία

Adams, D., Tiesdell, S., (2010), Planners as market actors: Rethinking state-market relations in land and property, Planning Theory & Practice, 11(2):187-207.

Allmendinger, Ph., Haughton, G., (2013), The Evolution and Trajectories of English Spatial Governance: ‘Neoliberal’ Episodes, Planning, Planning Practice & Research, 28(1): 6-26.

DATAR (2015), http://www.datar.gouv.fr/la-datar

Florida, R., (2010), The Great Reset: How New Ways of Living and Working Drive Post-crash Prosperity, New York, Harper Collins.

Healey, P. (1997), Collaboration Planning, Shaping Places in fragmental societies’’, London, Macmillan.

Le Gales, P., (2002), European Cities: Social Conflict and Governance, Oxford, Oxford University Press.

Waterhout, B., Othengrafen, F. & ο. Sykes, (2013), Neo-liberalization Processes and Spatial Planning in France, Germany, and the Netherlands: An Exploration, Planning, Planning Practice & Research, 28(1): 141-159.